O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI INFORMACIYA TEXNOLOGIYALARI HA’M KOMMUNIKACIYALARIN RAWAJLANDIRIW MINISTIRLIGI
MUXAMMED AL-XOREZMIY ATINDAG’I TASHKENT
INFORMATSIYALIQ TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI NO’KIS FILIALI
«Telekommunikaciya texnologiyaları » bag’dari 3003-21 sırtqı 2-basqısh studenti Djarqınbaev Batırdıń
« Magnit maydanı hám tolqınlar »páninen
Ózbetinshe jumısı
Qabıllaǵan: _______________ A. Karimova
Orınlaģan: _______________ B.Djarqınbaev
No’kis – 2023 jil
Reje:
Kirisiw
Tolqınlar
Tiykarǵı bólim
Tuwrı múyeshli tolqınlar.
Tiykarǵı tolqın, maydan dúzilisi jáne onıń parametrleri
Juwmaqlaw
Paydalanılǵan ádebiyatlar
Tolqınlar — keńislik chekli tezlik menen tarqalatuǵın element yamasa ortalıqtıń jaǵday ózgerisleri bolıp tabıladı. Tolqınlardıń tarqalıw processinde energiya keńisliktiń bir noqatınan ekinshi nuktasiga uzatıladı, lekin bólekleri kóshpeliydi. Hár qıylı mexanik, ıssılıq, elektromagnit jaǵday ózgerislerine hár qıylı tolqınlar sáykes keledi. Elastik tolqın, sırtıy tolqın, elektromagnit tolqın túrleri keń tarqalǵan. Elastik deformatsiyalarni gaz, suyıqlıq hám qattı denelerde tarqalıwı elastik tolqın dep ataladı. Írǵaq hám Jer qabıǵınan seysmik tolqın elastik tolqındıń menshikli holi esaplanadı. Eki ortalıq shegarası sırtı boylap tarqalatuǵın tolqınlar sırtıy tolqınlar bolıp tabıladı. Elektromagnit tolqınlar — atap aytqanda radio tolqınlar, jaqtılıq tolqınları, ultrafioletoviy tolqınlar, rentgen hám gamma tolqınlar — tarqalıp atırǵan ózgeriwshi elektromagnit maydanlardan ibarat. Bulardan tısqarı gravitatsion tolqınlar da bar. Tolqın processleri fizikalıq qubılıslardıń derlik barlıq tarawlarında ushraydı. Tolqınlardı úyreniw fizika hám texnika pánleri ushın zárúrli.
Arnawlı bir waqıt aralıqlarında tákirarlanıp turatuǵın háreketler terbelisler dep ataladı. Terbelisler tolqın tarqalıw baǵdarı boyınsha bolsa, bóylama tolqın, tarqalıw baǵdarına perpendikulyar bolsa, kese tolqın dep ataladı. Bóylama tolqınlar tarqalayotganda ortalıq bólekleri tolqın tarqalıp atırǵan jónelis boylap tarqaladı. Kese tolqınlarda bolsa ortalıq bólekleri tolqınlar baǵdarına perpendikulyar jónelis boylap oynaydı. Gazlar, suyıqlıqlardaǵı elastik tolqınlar bóylama tolqınlar bolıp tabıladı. Qattı deneler degi elastik tolqınlar, atap aytqanda, Jerdiń seysmik tolqınları bóylama tolqınlar formasındaǵana emes, kese tolqınlar da bolıwı múmkin. Ortalıq bólekleriniń terbelisleri tolqınlar tarqalıwı baǵdarına perpendikulyar bolıp tabıladı. Elektromagnit tolqınlar kese tolqınlar bolıp tabıladı, olarda tebranuvchi elektr maydan hám magnit maydan kúshlanganliklarining baǵdarları tolqınlar tarqalıwı baǵdarına perpendikulyar boladı. Mexanik tolqınlar dáregi sırtqı kúsh tásirinde jaǵdayı ózgeriwge beyim bolǵan chekli dene hám elementlar bolıp, elektromagnit tolqınlar dáregi terbelis konturı hám háreketlenip atırǵan zaryadlar esaplanadı. Tolqınlardıń ózgesheliklerin úyreniwde onıń parametrlerinen, yaǵnıy amplitudasi, uzınlıǵı, chastotası, onıń tarqalıw tezligi, fazası, tolqın vektorı hám basqa shamalardan paydalanıladı. tolqınlar chastotası, fazası yamasa amplitudasining ózgeriwin tolqınlar modulyatsiyası dep ataladı. Anıq parametrdiń ózgeriwine qaray moye modulyatsiya — chastota modulyatsiyası, faza modulyatsiyası, amplituda modulyatsiyası júz beredi.
Qálegen forma daǵı hár qanday tolqınlar garmonik tolqınlar jıyındısı dep qaralıwı múmkin. waqtıniń hár bir momentinde keńisliktiń sheklengen kishi bólegindegi júdá jaqın chastotalarǵa iye tolqınlar sisteması tolqınlar toparı yamasa tolqınlar paketi dep ataladı. Ulıwma tolqınlar fronti hám tolqınlar paketiniń qandayda bir, mısalı, maksimal amplitudasi túrli tezlikler menen tarqaladı. Tolqınlar fronti tezligi qandayda bir ózgermeytuǵın faza tezligi bolıp tabıladı, usınıń sebepinen bul tezlik fazalıq tezlik dep ataladı. Tolqınlar paketine tiyisli anıq amplituda tezligi gruppalı tezlik dep ataladı. Tolqınlar tarqalıwında energiya gruppalı tezlik menen tarqaladı.
Túrli tolqınlar ushın interferensiya, difraksiya, sınıw, qaytıw, polyarlanıw hám basqa hádiyseler birdey nizamlıqlar tiykarında baradı. Tolqınlardıń gravitatsion hám glyuon túrleri tájiriybede tastıyıqlanmagan.
Detsimetrli hám santımetrli diapazonlarda tiykarlanıp jabıq túrdegi uzatıw liniyalari qollanıladı. Bul liniyalarda barlıq energiya sırtqı ortalıqtan metall qabıq menen ajıratılǵan boladı. Koaksial, tuwrı múyeshli, sheńberli hám ellipssimon tolqın ótkeriwshiler keń qollanılatuǵın jabıq túrdegi tiykarǵı uzatıw liniyalari bolıp tabıladı.
Jóneltiriwshi sistemalarda T klaslı tolqınlar (kese elektromagnit tolqınlar ), H klaslı tolqınlar (magnit tolqınlar ), E klaslı tolqınlar (elektr tolqınlar ) tarqalıwı múmkin. Sonı belgilep ótiw kerek, T klaslı tolqınlar tek bir-birinen ajıratılǵan (ózgermeytuǵın tok energiyasın uzatsa bolatuǵın ) eki ótkizgishge iye jóneltiriwshi sistemalarda tarqaladı.
Hár qanday jóneltiriwshi sistemada E hám H gruppalarına tiyisli tolqınlardıń júdá kóp túrleri ámeldegi bolıwı múmkin. Olardıń muǵdarı li jumısshı tolqın uzınlıǵın tańlanıwına baylanıslı boladı. Biraq tolqın uzınlıqlarınıń sonday bir tarawı barki, ol jaǵdayda tolqın tarqalmaydı. Bul rejim ajıratılǵan rejim dep ataladı hám ol jaǵdayda li tolqın uzınlıǵı ma`nisi tiykarǵı túrge tiyisli tolqınınıń lkr kritik uzınlıǵına teń hám odan úlken bahalarǵa iye boladı. (li 3 lkr) boladı. Maksimal kritik uzınlıqqa iye bolǵan tolqın tolqın ótkizgish degi tiykarǵı tolqın dep ataladı. Tolqın ótkizgishni tolıqlawısh materialdıń salıstırmalı dielektrik sińiriwshiligin esapqa alǵan halda tolqındıń jumısshı uzınlıǵı tómendegi shártdan keltirip shıǵarılıwı kerek
Bul erda l - generator tolqınınıń uzınlıǵı (erkin keńislikgi tolqındıń uzınlıǵı ).
Hawada e = 1 hám li = l.
38. 1 hám 38. 2-súwretlerde tuwrı múyeshli hám sheńberli tolqın ótkeriwshilerde H10 hám N11 túrine tiyisli tiykarǵı tolqınlar ushın, 38. 3-suwretde bolsa - koaksial tolqın ótkizgishde T klaslı tolqın ushın elektr hám magnit maydanlarınıń máwrit tarqalıw tábiyat kórinisileri keltirilgen. Bul súwretlerde «bizdan» ketip atırǵan kernew sızıqları krestchalar menen, «bizga» qaray keliwshi sızıqlar bolsa - sheńbersheler menen kórsetilgen.
38. 1-súwret
H10 tolqın dúzilisi 38. 2-súwret
H11 tolqın dúzilisi 38. 3-súwret
T tolqın dúzilisi
Bir tolqınlı rejimde tolqın ótkizgish degi tolqın qarsılıǵı Zt, faza vf hám gruppa vgr tezlikleri hám de tolqın uzınlıǵı L muǵdarların tómendegi formulalar boyınsha esaplaw múmkin:
- tuwrı múyeshli tolqın ótkizgish ushın :
Koaksial tolqın ótkizgish ushın :
Bul erda c - vakuum daǵı jaqtılıq tezligi;
a - tuwrı múyeshli tolqın ótkizgish keń diywalidıń ishki ólshemi;
b - tuwrı múyeshli tolqın ótkizgish tar diywalidıń ishki ólshemi;
D - koaksial kabel toqımasınıń ishki diametri;
d - koaksial kabel tiykarǵı simining sırtqı diametri.
Tuwrı múyeshli tolqın ótkizgish degi tolqın uzınlıǵı L erkin keńislikgi tolqın uzınlıǵı l den úlkenligi tómendegi ápiwayı fizikalıq jaǵday menen anıqlama bernedi. Elektromagnit tolqınlar tolqın ótkizgishde onıń diywallarına urılıp qaytıwı nátiyjesinde tarqalıp (38. 4-suwretke qarang), tolqın fronti bir waqtıniń ózinde tolqındıń tarqalıw baǵdarı boylap li hám L aralıqlardı basıp ótedi.
38. 4-súwret. Tolqın ótkizgish degi tolqın uzınlıǵı túsinigi
38. 5…38. 7-súwretlerde tuwrı múyeshli, sheńberli hám koaksial tolqın ótkeriwshiler ushın li shkalası boyınsha tolqınlar kritik uzınlıqlarınıń bólistiriliwi keltirilgen.
38.5-súwret
Tuwrı múyeshli tolqın ótkizgishtegi tolqınlar
|
38.6-rasm
Aylanalı tolqın ótkizgishdegi tolqınlar
|
38.7-rasm
Koaksial tolqın ótkizgishdegi tolqınlar
|
Bir tolqınlı rejim jaǵdayında tolqın ótkizgish boylap tiykarǵı tolqın tarqaladı. 38. 5-suwretden kórinip turǵanı sıyaqlı, kritik uzınlıǵı lkrH10=2a bolǵan H10 Tolqın tuwrı múyeshli tolqın ótkizgish ushın tiykarǵı tolqın esaplanadı. Tuwrı múyeshli tolqın ótkizgishde joqarı tártip degi birinshi tolqın - kritik uzınlıǵı lkrH20=a bolǵan H20 Tolqını bolıp tabıladı. Sonlıqtan, bir tolqınlı rejim tómendegi shárt orınlanǵan halda baqlanadı :
a < l < 2a.
Sheńberli tolqın ótkizgish (38. 6 -súwret) ushın N11 tolqını tiykarǵı tolqın (lkrH11=3,41R), E01 Tolqını bolsa - joqarı tártip degi birinshi tolqın (lkrE01=2,61R) esaplanadı. SHunday etip, bir tolqınlı rejim tómendegi shárt orınlanǵan halda baqlanadı :
2,61RKoaksial tolqın ótkizgishde (38. 7-súwret) T gruppaına tiyisli tolqın tiykarǵı tolqın (lkrT=¥), Kritik uzınlıǵı lkrH11»p(D+d)/2 bolǵan H11 tolqını bolsa - joqarı tártipli birinshi tolqın esaplanadı. Sonday eken bir tolqınlı rejim tómendegi shárt orınlanǵan halda baqlanadı :
p(D+d)/2< l < ¥.
Juwmaqlaw
Ámelde, ádetde, salıstırǵanda uzın tolqınlar, yaǵnıy tiykarǵı túrge tiyisli tolqındıń kritik uzınlıǵına jaqın tarawda yutilish kóp bolǵanlıǵı ushın, tolqındıń jumısshı uzınlıǵı muǵdarı tolqındıń kritik uzınlıǵınan 20... 30% kem alınadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Fizika. 2-kitap. Elektrodinamika. Terbelisler hám tolqınlar (M. O'lmasova)
2. Mansur Usmonovning fizika qollanbası
3. Fizika “dawıs tolqinlari” qısqasha qóllanba
4. Internet sayitlari.
|
