Informacion-huquqiy sistemalar, olardıń túrleri hám múmkinshilikleri

Download 118.86 Kb.
bet	2/3
Sana	03.04.2023
Hajmi	118.86 Kb.
	#48475

Bog'liq
A.Allaniyaz ip
1-2, O`quv amaliyoti Hisoboti, TDA kompleks, 2-Laboratoriya, Лаб №3 Стабилитрон, 1-amaliy, 5-tema, 5-tema, Titullar (2), 1, Tungi lampa, Simsiz tarmoq fanidan 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15 Labara, цифровые сотовые системы, 2-Amaliy ish, 49-54 (1)

3. Informacion-huquqiy sistemalar, olardıń túrleri hám múmkinshilikleri Hár qanday rawajlanǵan jámiettiiń normal iskerligi ushın huqıqıy informaciya zárúr bolıp tabıladı, sol sebepli de bunday informaciyanı tarqatıw jáne olardan keń ommani paydalanıwına múmkinshilik beriwdi támiyinlew mámlekettiń tiykarǵı wazıypalarınan esaplanadı. Huqıqıy informaciyanıń dástúriy dáregi bolıp turaqlı baspalar, kitaplar, broshyuralar, kurslar, lekciyalar, tartıslar hám qánigelerdiń máslahátları esaplanadı. Bunday informaciyalar kóleminiń házirgi sharayatta keskin túrde ósip barıwında olar óz ma`nisin saqlaydı, biraq olar huqıqıy máselelerdi operativ sheshiw imkaniyatın bermeydi. Kún sayın kóplegen jańa huqıqıy normalarni ornatıwshı yamasa aldınǵıların ózgertiriwshi húkimet hám mekemelik normativ hújjetler qabıl etiledi. Ayırım huqıqıy hújjetler kóp ret ózgertiriledi, biraq baspasózde, ádetde hújjettiń ózgertirilgen bólegigine baspadan shıǵarıladı. Házirde huqıqıy informaciyalastırıw mashqalası kompyuterli huqıqıy sistema málimlemesi (HTM) islep shıǵılǵanı hám ǵalabalıq tarqatılǵanı sebepli tabıslı hal etilgen. HTM házirgi sharayatta huqıqıy informaciya menen támiyinlew dárejesine qoyılǵan qo'yidagi tiykarǵı talaplarǵa juwap beredi: - tolıqlıq ; - aktuallıq ; - hámmege tuwri keletuǵın ; - jańa informaciyalardı operativ alıwlıq ; - nátiyjeli qıdırıw múmkinshiligi. Huqıqıy sistema málimlemesi - bul nızamshılıq boyınsha tolıq, sistemalastırılgan hám operativ jańalanıwshı informaciya hám de bul informaciyalardan paydalanıw imkaniyatın beretuǵın kompyuter quralları bolıp tabıladı. Ózbekstanda málim hám keń tarqalǵan «LexUz», «PRAvO» hám «NORMA» huqıqıy informaciya sistemaları bar. Paydalanıwshı interfeysin shólkemlestiriwdegi ayırım ayırmashılıqlarǵa qaramay, múmkinshilikleri hám qıdırıw tezligi boyınsha, kólemi hám jıynalǵan informaciyalar sapası boyınsha, barlıq sistemalar uqsas funksional dúzılıwǵa iye. Ayriqsha huqıqıy informaciya sisteması quramına tómendegiler kiredi: - kontekst hám rubrikator boyınsha hújjetlerdi qıdırıw quralları ; - rekvizitlar boyınsha hújjetlerdi qıdırıw quralları ; - gipertekst siltemeler boyınsha maǵlıwmatlar bazasındaǵı navigatsiya mexanizmi; - hújjettiń tekst hám ruyxatlari menen islew modulları ; - maǵlıwmatlar bazasın jańalaw mexanizmi. Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri maǵlıwmatları milliy bazasınıń informaciya qıdırıw sisteması (QHMMB AQT «LexUz», yamasa «LexUZ») Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2000 jıl 5 avgustdaǵı 304-san «Nızam hújjetlerin gruppalawdı jetilistiriw hám huqıqıy informaciyalardı tarqatıwdı tártipke salıw ilajları tuwrısında»gi sheshimin orınlaw maydanınan jaratılǵan. QHMMB AQT «LexUz»dıń maqseti - xalıqtıń huqıqıy mádeniyatı dárejesin kóteriw, normativ huqıqıy hújjetlerinen yuridikalıq hám fizikalıq adamlardıń keń paydalanıw múmkinshiligin támiyinlew, jámiyeti huqıqıy informaciyalastırıw sistemasın jetilistiriw. LexUZ paydalanıwshılarǵa QHMMBda Internet arqalı paydalanıw múmkinshiligin támiyinleydi hám bunda : - normativlik-huqıqıy hújjetlerdi strukturalıq bólimleri hám rekvizitlari, sonıń menen birge, yuridikalıq analiz kartochkalaridagi maǵlıwmatları tiykarında, yaǵnıy : - Ózbekstan Respublikası nızamshılıq tarmaqları umumhuquqiy klassifikatori boyınsha ; - nızamshılıqtıń temalı málimlemesi boyınsha ; - túsinik hám terminler málimlemesi boyınsha ; - alfavit-predmetli kórsetkish boyınsha ko'pmezonli, kengqamrovli qıdırıw imkaniyatın beredi. - izlew nátiyjelerin keste qatarları kórinisinde sáwlelendiriledi hám olar menen islewdiń tómendegi múmkinshilikleri ámeldegi: - saylanǵan hújjetlerdiń rekvizitlari boyınsha saralaw ; - saylanǵan hújjetlerdiń rekvizitlari boyınsha gruppalaw ; - hújjetler menen islew ushın nátiyjelik kestede olardı tańlaw ; - izlew nátiyjesinde saylanǵan hújjetlerge tiyisli barlıq maǵlıwmatlardı alıw ; - hújjetlerge kiritilgen qosımsha hám ózgertiwlerdiń xronologik tariyxın kóriw; - hújjet tekstin bólek aynada ashıw ; - hújjet tekstiniń paydalanıwshı tańlaǵan sánedegi jaǵdayın kórsetiw; - «havolalar kartası»- saylanǵan hújjetke salıstırǵanda korrespondent / respondent hújjetler dizimi; - hújjet quramında rásmiy tekst qatarında rásmiy bolmaǵan informaciyalardı (túsindiriw hám túsindirmeler sıyaqlı ) sáwlelendiriw; - hújjet quramında tekst, keste, súwretler hám grafiklardı sáwlelendiriw. - paydalanıwshı islegen hújjetler tariyxın avtomatikalıq tárzde sistemada saqlap qalıw hám bunda : - saylanǵan hújjetler dizimin saqlap qalıw ; - izlew shártlerin saqlap qalıw ; - paydalanıwshı islegen hújjetler tariyxın sistemada saqlaw ; - paydalanıwshı maǵlıwmatların hám interfeysin ózbek hám orıs tillerinde aparıw ; - bazaǵa kiritilgen hújjetler haqqında elektron pochta arqalı xabar jibesh. «LexUZ» QHMMB AQTga 15500 den artıq hújjetler, atap aytqanda, Konstitutsiya, 15 ta kodeks, Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı nızamları hám qararları, Ózbekstan Respublikası Prezitentining Párman hám qararları, Ózbekstan Respublikası Húkimetiniń qararları, mekemelik normativ-huqıqıy hújjetler ózbek hám orıs tillerinde kiritilgen. PRAVO funksional sisteması «Aviabrok-Konsaud» firması tárepinen islep shıǵılǵan. Bul firma 1992 jıldan berli jańa kompyuter texnologiyalarınan paydalanǵan halda paydalanıwshılardıń keń sheńberi ushın PRAvO - Huqıqıy informaciya sisteması arqalı óziniń klientlerine informacion-huquqiy kómek berip atır. PRAvO sisteması barlıq túrdegi kompyuterlerde isleydi. 1995 jılda firma Apple Macintosh kompyuterleri ushın sistema versiyasın islep shıǵardı, 1997 jılda bolsa texnologiyalardıń rawajlanıwı hám paydalanıwshılardıń Windows platformasiga ǵalabalıq ótiwi munasábeti menen Windows qabıǵı ushın versiya jaratıldı. 1996 jıldan PRAvO sisteması http://www.pravo. uz adresi boyınsha Internet tarmaǵı paydalanıwshıları tárepinen qollanılıwına múmkinshilik berildi. PRAVO sisteması - bul huqıqıy informaciyalar bazası bolıp, ol jaǵdayda Ózbekstan Respublikası nızamshılıǵınıń barlıq bólimleri boyınsha hújjetlerdiń tolıq kompleksi sáwlelengenlengen hám de odan basshılar, buxgalterlar, bankirlar hám yuristler huqıqıy mashqalalardi sheshiw quralı retinde paydalanadılar. Bul sistema huqıqıy informaciyalar menen isleytuǵın barlıq qánigeler ushın jaratılǵan bolıp, odan tálim mákemeleriniń yuridikalıq hám ekonomika tarawları tıńlawshı hám studentlerine tálim beriw processinde de paydalanıw múmkin. PRAVO sisteması tolıq huqıqıy xızmettiń wazıypasın orınlawǵa ılayıq : serikler menen xojalıq tartısların operativ sheshiwde járdem beredi, salıqqa tiyisli, auditor hám basqa tekserisler ótkeriwde waqtın, kúsh hám qurallardı tejeydi, gónergen yamasa uǵımsız huqıqıy maǵlıwmatlardı qóllawdan qorǵawlaydı. Mámleket hákimiyatı hám basqarıw shólkemleri menen tuwrıdan-tuwrı baylanıs bar ekenligi sebepli hújjetlerdiń universal tańlawı hár háptede jańalanadı, bul bolsa paydalanıwshılarǵa eń jańa huqıqıy maǵlıwmatlardı alıw hám aktual jaǵdayda ustap turıw imkaniyatın beredi. PRAVO sisteması ózinde ózbek, orıs hám ingliz tillerindegi maǵlıwmatlar bazaların sáwlelengenlegen. Bul sistemada 8 tiykarǵı maǵlıwmatlar bazaları bar. Bank iskerligin basqarıw, buxgalterlik esapların júrgiziw qaǵıydaları, shet el investitsiyalar, bajıxana tólewleri, jeńillikler beriw, shólkemlerdi dizimnen ótkeriw, birja iskerligi, múlkshiliktiń huqıqıy munasábetleri, miynet shártnaması, baha belgileniwi, xojalıq máseleleri «Ózbekstan Respublikasınıń ekonomikalıq nızamchiligi» bazasında tolıq kórsetilgen. Qánigelestirilgen «Ózbekstan Respublikasınıń jınayatlı, basqarıw huqıqı» maǵlıwmatlar bazası - huqıqtı qorǵaw shólkemleri xızmetkerleri, yuristler, advokatlar ushın mólsherlengen. «Sud ámeliyati» maǵlıwmatlar banki - yuristlar, advokatlar, shártnama hám kelispewshilik-dawa jumısları boyınsha iskerlik kórsetiwshi barlıq shólkem basshıları hám qánigeleri ushın mólsherlengen. Ol jaǵdayda sud hám huqıqtı nátiyjeni ámelde qollanıw etiw ámeliyatı, joqarı sud instansiyalarining hújjetleri, kórilgen jumıslar boyınsha birinshi sud instansiyasi qararları kórsetilgen. «Xalıq aralıq huqıq» bazası ózinde Ózbekstan qatnasıwındaǵı 2500 den artıq universal hám óz-ara xalıq aralıq shártnamalar, kelisimler hám de taǵı basqa hújjetlerdi jıynaǵan. Bul baza sırtqı siyasat hám xalıq aralıq munasábetler salasında basqarıw boyınsha, salıqqa tartıw salasında, bajıxana basqarıwı, xalıq aralıq qawipsizlikti támiyinlew salasında kóplegen wazıypalardı hár tárepleme úyreniw hám sheshiwde járdem beredi. «Ekonomikalıq -huqıqıy málimleme» bazası kóp tárepten yurist máslahátları ornın basa aladı, salıq shólkemleri menen óz-ara munasábetlerdi tuwrı shólkemlestiriwge kómeklesedi. Shet el sherikler menen islewde «Ózbekstan nızamchiligi anglichan tilida» maǵlıwmatlar bazasınıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı. PRAVO sistemasında hújjetlerdi rásmiylestiriwdi jeńillestiriw ushın «Huqıqıy hújjetler úlgileri» maǵlıwmatlar bazası jaratılǵan. Ol jaǵdayda buxgalter, yurist, isbilermenlerge mólsherlengen, húkimet hám basqarıw shólkemleri tárepinen tastıyıqlanǵan, 3500 den artıq hújjet úlgileri hám de úlgili shártnamalar bar. «Arxiv» bazasına házirgi waqıtta kelip óz kúshin joǵatǵan barlıq hújjetler jaylastırıladı. «NORMA» informacion-huquqiy sisteması «Norma -Sherik» juwapkerligi sheklengen jámiyet tárepinen islep shıǵılǵan hám Ózbekstan Respublikası Mámleket patent mekememesinde 1999 jıl 1 noyabrde dizimnen ótkerilgen. Ol elektron udayı tákirarlanatuǵın baspalar hám basqa maǵlıwmatlar bazaların, atap aytqanda túsindiriw-stilistik tárep degi maǵlıwmatlardı ózinde jıynaǵan. Maǵlıwmatlar bazaların jetilistiriw hám programma támiynatın jaqsılaw jumısları tınımsız alıp barilmokda. «NORMA» informacion-huquqiy sisteması - bul zamanagóy texnologiya jetiskenlikleri tiykarında tayarlanǵan universal qabıqlı, quramı bir neshe temasıy bazalardan ibarat, óz-ara siltemeler hám kúshli qıdırıw múmkinshiligine iye bolǵan kóp funksiyalı gipertekst ortalıǵında islewdi ámelge asırıwshı maǵlıwmatlar banki bolıp tabıladı. «NORMA»- sisteması Windows ortalıǵı múmkinshiliklerinen paydalanıw esabına paydalanıwshı menen dos sıpatında baylanısti ámelge asırıwǵa jóneltirilgen. Bul sistemada atiga eki-úsh saat dawamında islew nátiyjesinde paydalanıwshı sistema menen islewdiń tiykarǵı kónlikpelerine iye boladı. Hújjetler menen islew, qıdırıwdan paydalanıw, siltemeler payda etiw hám zamanagóy poligrafiya talaplarına uyqas túrde hújjetlerdi baspadan shıǵarıw ushın bul kónlikpeler jetkilikli boladı. «NORMA» informacion-huquqiy sistemasınıń tiykarǵı ústinligi tómendegiler esaplanadı : - Windows 95 hám odan keyingi operatsion sistemalar menen islewge mólsherlengenligi; - ashılatuǵın hújjetlerdiń ayna ólshemin maslaw (avtoformat), bul bolsa ekrandıń jumısshı salasından tolıq paydalanıw imkaniyatın beredi; - baza daǵı hújjetler kestelerge (ápiwayı, quramalı, reńli hám t.b. ) ıyelewi múmkin; - úlken kólem degi maǵlıwmatlar bazasında kerekli hújjetlerdi operativ tabıw imkaniyatın beretuǵın kúshli qıdırıw quralları islep shıǵılǵan ; - paydalanıwshı tárepinen úzliksiz isletiluvchi hújjetlerge olardı qıdırıwdı jeńillestiriw ushın belgiler qoyıw ; - baza daǵı hújjetler óz-ara kesilisken siltemeler arqalı baylanısqan. Bul bolsa bir hújjetten basqasına olardıń ashılıw tártibi boyınsha gezek menen ótiwde, bir aynada bir neshe hújjetlerdi kóriw hám hár biri menen bólek islew imkaniyatın beredi; - paydalanıwshı islew ushın bir waqıtta bir neshe hújjet aynasın, hár birin óz aynasında, ashıwı múmkin; - hújjetler katalogında paydalanıwshı óziniń jeke hújjetlerin saqlawı hám olar menen islewi, sonıń menen birge ol jaǵdayda hújjetler arasında siltemeǵa iye bolǵan óziniń jeke bazasın payda etiw múmkinshiligi ámeldegi; - hújjetler menen islewde shriftlerdiń ólshemlerin (úlkenlestiriw, kishilestiriw) ózgertiw múmkinshiligi názerde tutılǵan ; - ózbek, orıs, ingliz tillerinde hújjetler menen islew; - bir neshe maǵlıwmatlar bazaları menen islew múmkinshiligi; - almaslaw buferi arqalı maǵlıwmatlar bazası programmasında ámeldegi bolǵan hújjetler yamasa olardıń bóleklerinen nusha alıw hám keyinirek olardan Windows dıń basqa qosımshalarında (Word hám basqalar ) islewde paydalanıw ; - sistemanıń maǵlıwmatlar bazasında saqlanıwshı hújjetler yamasa olardıń bóleklerin baspadan shıǵarıw ; - maǵlıwmatlar bazaları hújjetlerin RTF formatındaǵı fayllarda saqlaw. Paydalanıwshılardıń informaciya sistemalarına shaqırıǵı kóp tárepten hújjetti tek tabıwgagina emes, bálki qoyılǵan tapsırma yamasa mashqalanı tuwrı ańlatıwǵa baylanıslılıgınan kelip shıǵadı. Sol sebepli, júdá operativ hám maman qarar qabıllaw quralı bolıp xızmet etiwshi informaciya sisteması jetilisken esaplanadı. Paydalanıwshı ushın huqıqıy informaciya sistemasınıń zárúrli jixati bolıp, sistemasında jaylasqan hújjetler sanı hám spektri, qıdırıw túrleriniń hár túrlılıǵı, hújjetler menen analitik islew múmkinshilikleri hám huqıqıy informaciya sistemalarınıń servis funksiyaları esaplanadı. Qánigediń jumıs ónimliligi onıń jumıs waqıtı qanshellilik ratsional sarıplanıwına baylanıslı, huqıqıy informaciya sistemasınan paydalanıw bolsa kerekli huqıqıy hújjetlerdi qıdırıw ushın zárúr bolǵan waqtın kemeytiwge hám de ámellerdi kemeytiwge múmkinshilik jaratadı. Kompyuter sisteması qanshellilik kóp informaciya jetkiziw múmkinshiligine iye bolsa, barlıq kerekli hújjetlerdiń qol astında bolıwı múmkinshiligı sonshalıq kóp boladı. Huqıqıy informaciya sistemasında saqlanatuǵın materiallar muǵdarı maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵındıń informaciya múmkinshiligin jáne onıń jemisin kórsetedi. Usınıń menen birgelikte paydalanıwshınıń qayday túrdegi hám kórinistegi huqıqıy informaciya alıwı múmkinligi de júdá zárúrli áhmiyetke iye. Kirisiw múmkin bolǵan informaciya spektri qanshellilik keń bolsa, huqıqıy basqarıwdıń barlıq bólimleri hám táreplerin itibarǵa alǵan halda, huqıqıy mashqalalardi sheshiwge sonshalıq saldamlı hám tıyanaqlı jantasıw kerek. Juwmaq Ilimiy texnikalıq rawajlanıwdıń insan iskerligi barlıq tarawlarına tasir qılıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri jańa informaciya texnologiyaların keń qóllaw bolıp tabıladı. Jámiyeti informaciyalastırıw - jáhán kólemindegi zárúrli máselelerden biri, insaniyat rawajlanıwınıń, házirgi zaman pán-texnika rawajlanıwınıń turmıslıq zárúr bolǵan máseleleri kompleksi bolıp esaplanadı. Bul tarawdıń hár qıylı daǵı informaciyalardı tayarlaw, olardan paydalanıw, esaplaw texnikasınıń zamanagóy sistemaların shólkemlestiriw hám basqa zárúrli jumıslar menen shuǵıllanadı. Usınıń menen birge, usı tarawdıń xalıq xojalıǵınıń bir qatar tarmaqların óz ishine aladı hám informaciyalastırıw industriyasınıń kompleksin quraydı. Ol jaǵdayda informaciya texnologiyası - elektron -esaplaw mashinaları (EHM), jeke kompyuterler, protsessorlar, baylanıs hám de elektron baylanıs quralları hám tarmaqların islep shıǵıs kárxanalar, birlespeler oraylıq orındı iyeleydi. Download 118.86 Kb.

Download 118.86 Kb.