İdarəetmə sənətinin nəzəriyyəsi və praktikası
İdarəetmənin texniki vasitələri, informasiyanın emalı və ötürülməsi
Yeni idarəetmə vasitələrinin meydana çıxması ilə rəhbər əməyinin texniki təchizatına baxış bucağı dəyişilmişdir. Yaxın keçmişdə yüksək rütbəli rəisin iş masası xüsusi yazı ləvazimatı və çoxsaylı telefonlarla21, iş otağı isə növbəti ölkə rəhbərinin portreti ilə təchiz edilirdi. Sonra nəhəng radioqəbuledici və televizor telefonları və yazı ləvazimatını əvəz etdi. Bundan əlavə, telefon konsentratoru və düyməli hesab maşını (kalkulyator) meydana çıxdı. Portret qaldı. Lakin bu, rəhbərin deyil, arvad-uşağının portreti idi. Bu portret masanın üzərində qərarlaşmışdı. Divarda dövlət gerbi, iş masasının yanında küncdə kiçik fərdi kompüter qoyulurdu ki, bundan da rəhbər nadir hallarda istifadə edirdi.
İdarəetmənin texniki vəsaitləri dedikdə, informasiyanın qəbulu və emal edilməsi üçün olan aparatura, zehni əmək texnikası nəzərdə tutulur. Bu texnika nə qədər mükəmməldirsə, rəhbər ondan bir o qədər yaxşı istifadə edir və nəticədə idarəetmə texnologiyası, idarəetmə əməyinin təşkili və idarəetmə prosesinin özü səmərəli olur.
İdarəetmənin texniki vəsaitləri kompleksinin (TVK) tətbiqinin səmərəliliyi çoxsaylı şərtlərdən: əvvəla, kompüter texnikasının və telekommunikasiya vasitələrinin imkanlarından və keyfiyyətindən, ikincisi, proqram təminatının mükəmməlliyindən və nəhayət bu texniki və proqram vasitələrinin istifadəçilərinin peşə hazırlığından asılıdır.
Kibernetikanın əldə etdiyi nailiyyətlər hesabına informasiyanı cəld emal edən güclü vasitə - elektron-hesablayıcı maşın meydana gəldi. Əfsanəvi “Ural-1” və bu ailədən olan “Ural-14D”, “Ural-16”, kiçik maşınlar olan “Promin”, “Strela”, “Mir”, “Nairi-2”, “Nairi-K”, 20-ci əsrin möcüzəsi olan və saniyədə 1 milyona yaxın əməliyyat apran “BESM-6”, maqnit barabanlı yaddaşa malik M-20 və M-222 seriyasından olan EHM-lər, EHM-lə operator arasında dialoq aparmağa imkan verən “Minsk-22” və “Minsk-32” və nəhayət, sosialist ölkələri inteqrasiyasının bütün üstünlüklərini özündə cəmləşdirən VS-EHM-lər seriyası barədə xatirələr yaşlı nəslin yaddaşında xoş təəssurat kimi yaşamaqdadır. SSRİ-nin süqutu Rusiyanı bu sahədə yarım əsr geri atdı. Hesablayıcı texnikanın inkişafının 60-70-ci illəri əhatə edən bu birinci dövrü elm və texnika tarixinə T-5M rəqəm və TA-80 hərf-rəqəm tabulyatorlarının yerinə gələn təkcə iriölçülü EHM-lər istehsalı, ixtisaslaşdırılmış rabitə sistemi, informasiya banklarının yaradılması dövrü kimi deyil, həm də bu texnikanın yaradıcıları ilə istifadəçiləri arasında yaranmış psixoloji baryerin aşılması tarixi kimi daxil olmuşdur. Bu gün ən yüksək səviyyə məmurları ilə bilavasitə hesablayıcı texnika mütəxəssisləri arasında demək olar ki, elə bir ciddi düşüncə fərqi qalmamışdır. Halbuki ilk dövrlərdə hesablayıcı texnikaya münasibət qətiyyən müsbət olmamışdır. Tez-tez eşidilən söz bu idi ki: sizin kalkulyatordan mənim çötkəm daha ucuz və etibarlıdır.
İnformasiyanın emalı üzrə texniki vəsaitlərin inkişafı yalnız müxtəlif güclü EHM-lərin yaradılması istiqamətində getməmişdir. Bu inkişaf həm də elmi-tədqiqat və istehsal məqsədləri üçün nəzərdə tutulan analoq və idarəedici maşınların yaradılması istiqamətində getmişdir. Analoq-hesablayıcı maşınlar (AHM) öyrənilən fiziki və ya texnoloji prosesin eelektrik (elektron) analoqunu yaratmaq ideyasını həyata keçirir. Məsələn, tamamilə konkret xarakteristikalara22 malik olan real mövcud olan qaz boru xəttinin modeli sadə elektrotexniki elementlərdən23 və ya elektron mikrosxemlərdən yığıla bilər. Analoq-hesablayıcı maşınlar (AHM) daim dəyişən fiziki kəmiyyətlər arasındakı münasibətləri və tədqiq edilən prosesin müvafiq ilkin dəyişənlərinin analoqlarını kifayət qədər dəqiq müəyyən edə bilir. Tədqiq edilən prosesin parametrlərinin ölçülməsinin yüksək dəqiqliyini təmin edə bilməsə də, AHM ənənəvi EHM-ə nəzərən bir sıra üstünlüklərə malikdir. Belə ki, AHM-lərə xidmət etmək sadədir, dəyəri baha deyil, ən əsası, proqram təminatı mürəkkəb deyil.
İdarəedici-hesablayıcı maşınlar (İHM) xüsusilə mürəkkəb, sürətlə dəyişən və ya insan həyatı üçün təhlükəli olan texnoloji prosesləri nəzarətə götürmək və idarə etmək üçün istifadə edilir.
Elektron-idarəedici maşınlar (EİM) idarəetmə prosesinə daxil olan informasiyanı emal edərək nəzarətə götürülmüş obyektin icra orqanlarına idarəedici siqnallar göndərməklə təsir göstərir. SSRİ-də 1964-cü ildən istehsal edilən M sinif EİM-lərin xarici ğlkələrdə analoqu olmadı. Bu maşınlar radiolokasiya stansiyalarının idarə edilməsindən və Yerin süni peyklərinin müşahidə edilməsindən ta “qazan-turbin-generator” kimi güclü enerji bloklarının avtomatlaşdırılmasınadək geniş tətbiq diapazonuna malik idi. 1974-cü ildən 1990-cı ilədək SSRİ-də 60 mindən artıq avtomatlaşdırılmış işçi yerləri (AİY) yaradılmışdı.
|
