|
Tema: Pútkil jáhan civilizaciyasında pedagogikalıq aksiologiyanıń tutqan ornı Joba
|
| bet | 1/2 | | Sana | 02.08.2023 | | Hajmi | 25.7 Kb. | | #77924 |
Bog'liq Pútkil jáhan civilizaciyasında pedagogikalıq aksiologiyanıń tutqan radiobiologiya, Mirzamahmudov G, Doc2, Жидкие комплексные удобрения, 1, [@english books new] 1000 English collocations in 10 minutes, 3The, 3502c1c7-5c4d-4ae5-8f77-1bc2d91fb002 (4), 234-242 QUYOSH KOLLEKTORLARINING TUZILISHI VA ISHLASH TAMOYILLARI (1), yerkadastr, M T 1, E.S-1-mustaqil-ish, Sharq Tillar fakulteti -fayllar.org, Grade 10 Term 2 BSB 4
Tema: Pútkil jáhan civilizaciyasında pedagogikalıq aksiologiyanıń tutqan ornı
Joba:
1. Aksiologiya kategoriyası, onıń tiykarǵı formaları.
2. Aksiologiya temasınıń tariyxıy túbirleri.
3. Social rawajlanıw processinde qádiriyatlarǵa munasábet.
4. Qádiriyatlardıń insan hám jámiyet turmısındaǵı áhmiyeti.
5. Pedagogikalıq aksiologiya pedagogika pániniń jańa tarmaǵı retinde
Jámiyette júz bolıp atırǵan ózgerisler tálimdiń ózgeriwine zárúrli tásir kórsetip atır. Tálim búgingi kúnde qádiriyatlı paradigmaǵa ótiw dáwirinde. Bul tálimdiń qádiriyat retinde bahalanishibilan baylanıslı.
Aksiologiya (axio — qádiriyat, logos - pán, táliymat ) qádiriyatlar haqqındaǵı pán. Ol XIX ásirdiń 2-yarımında nemis filosofi E. Gartman hám fransuz P. Lapi tárepinen ilimiy tutınıwǵa kiritilgen. Aksiologiya hákisiologik ań, qádirlew sezimi, hákisiologik biliw, qádirlew principine súyene otirip tóplanǵan qádiriyatlar tuwrısındaǵı bilimler sisteması bolıp tabıladı. Zamanagóy aksiologiyada obiektiv subyektiv hám pluralistic aǵıs hám de jónelisler bar. Aksiologiya “qadr”, “qádirlew”, “qádiriyatlar”, “qádiriyatlar sisteması” sıyaqlı hákisiologik kategoriyalarni, olardıń túrli formaların úyrenedi.[1]
Qádiriyat (arab.- baha ) - haqıyqatlıqtaǵı arnawlı bir hádiyselerdiń ulıwma insanıylıq, social -etikalıq, materiallıq -ruwxıy áhmiyetin kórsetiwshi túsinik. Qádiriyatlar kámal insandı tárbiyalawda zárúrli faktor esaplanadı.[1]
Ózbekstanda ǵárezsizlik dáwirinde qádiriyatlarǵa itibar kúshaydi, onıń túrli qırları alım hám mutahassislar tárepinen analiz etilip atır. Qádiriyatlar filosofiyası — Aksiologiyaning kópden-kóp temaları mutahassislarimizning ilimiy izertlewlerinde ayriqsha orın tutıp atır.
Qádiriyat kategoriyası tek buyım hám zatlardıń ekonomikalıq ma`nisin emes, jámiyet hám insan ushın qandayda bir áhmiyetke iye bolǵan haqıyqatlıqtıń formaların, zatlar, waqıya hádiyseler, talap hám tártiplerdiń qadrini ańlatıw ushın isletiledi.
Qádiriyatlar islep shıǵarıw salasındaǵı iskerlik, insanlar ortasındaǵı munasábetler ushın payda keltiretuǵın zatlar kompleksi retinde júzege kelip, ayırım kisiler social gruppalar háreketin tártipke salatuǵın ruwxıy hádiysege aylanadı.
Arnawlı bir bir elat, milat, xalıqtıń turmısı, turmıs tárizi, tili, mádeniyatı, dástúrleri ótken zamanı hám keleshegi menen baylanıslı qádiriyatlar milliy qádiriyatlar esaplanadı.
Qádiriyatlar tek ótken zaman ushın qádirli bolmaydıden, bálki házirde de keleshek rawajlanıwında da qádirli bolıp, olar jámiyet rawajlanıwına unamlı tásir etedi hám de kisiler sanasına sińip social áhmiyetke iye bolatuǵın materiallıq, ruwxıy, tábiyiy, diniy, etikalıq, filosofiyalıq hám t.b. lar kompleksi túsiniledi.
Qádiriyat túrleri tómendegiler:
• tabiiy qádiriyatlar ;
• moddiy qádiriyatlar ;
• ma'naviy qádiriyatlar ;
• estetik qádiriyatlar ;
• milliy qádiriyatlar ;
• umuminsoniy qádiriyatlar.
Bular óz gezeginde shejirelik ózgeshelikke iye. Tábiyiy qádiriyatlar - insannıń jasawı hám rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan resurslar, yaǵnıy jer hám jer astı baylıqları, suw, hawa, ormanlar, ósimlikler, haywanot dúnyası hám basqalar.
Materiallıq qádiriyatlar - insanlardıń materiallıq mútajliklerin qandırıwda qádirli bolǵan zat (predmet, buyım ) lar bolıp tabıladı. Olar: islep shıǵarıw quralları hám quralları, miynet predmetleri, materiallıq naǵıymetler, kisi iskerligi procesin ámelge asırıw daǵı buyımlar.
Ruwxıy qádiriyatlar - siyasiy, huqıqıy, kórkem, diniy, estetik, filosofiyalıq, etikalıq, bilimlendiriw, materiallıq qádiriyatlar kompleksi bolıp tabıladı.
Estetik qádiriyatlar - barlıq da formaan, da mazmunan sulıwlıqlar bolıp tabıladı (barlıq tábiyiy jáne social sulıwlıqlar ).
Milliy qádiriyatlar - arnawlı bir xalıq hám milletlerdiń uzaq tariyxıy dáwirler tiykarında rawajlanıp kelgen hám málim forma hám mazmunga iye bolǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlar kompleksi bolıp tabıladı.
Ulıwma insanıylıq qádiriyatlar - ulıwmadunyalıq áhmiyetke iye bolǵan jáne onıń civilizatsiyası menen baylanıslı bolǵan materiallıq hám ruwxıy qádiriyatlar kompleksi bolıp tabıladı. Ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń tiykarın kurrai jerdegi ilim-pánni taraqqiy ettiriw, dúnya boyınsha tınıshlıq hám turaqlılıqtı saqlaw, ekologiyalıq máseleler sheshimin izlew, yadrolıq qurallar báygesin toqtatıw, túrli xalıq aralıq qáwiplerdi aldın alıw, túrli keselliklerdiń aldın alıw, tábiyaattı qorǵaw, jarlılıq hám górsawatlıqqa toqtatıw beriw, sanaat shiyki zatı, energiya dáreklerin jaqsılaw, kosmos hám jáhán okeanı resurslarini ózlestiriw hám sol sıyaqlılar menen baylanıslı bolǵan máseleler quraydı.
17 asirde Bekon, Dekart, Gobbs, Leybnits sıyaqlı filosoflar bilim qadri asırılıwı haqqında gápira baslaydı. Dekart bilim qadri haqqında sonday jazadı : “Men pikirlayabman, sonday eken men barman” [2].
Pedagogikalıq aksiologiyaning mazmunı. Usı wazıypa hám funksiyaları ilimiylik, ámeliylik, tájiriybe birligin ańlatpa etiwshi pedagogikalıq aksiologiya mazmunın ashıp beredi.
Ilimiy tárep (aspekt) basqa barlıq social processlerdi anıqlap beretuǵın, tiykarǵı qádiriyat retinde tálimdi kórip shıǵıw tiykarında bilimlendiriwge tiyisli qádiriyatlardı uyreniwshi pedagogikanıń jańa ilimiy baǵdarı - pedagogikalıq aksiologiyaning máseleleri boyınsha ilimiy izertlewler ótkeriwdi talap etedi. Bul erda tiykarǵı wazıypalardan biri retinde anıq shárt-shárayatlardı esapqa alǵan halda, tálimdi qádiriyatlı boljawdı ilimiy tiykarlash sawlelenedi. Hákisiologik bilimlerdi sistemalastırıw maqsetinde pedagogika daǵı qádiriyatlı miyraslardı úyreniw hám pedagogikalıq aksiologiyaning túsinikli apparatın anıqlaw da kem bolmaǵan wazıypa esaplanadı.
Ámeliy tárep oqıw jobaları hám programmaları dúziw, sabaqlıq hám oqıw qóllanbalardı jaratıw, didaktik hám metodikalıq materiallardı islep shıǵıw, tálim hám tárbiya konsepsiyasın jaratıwda bilimlendiriw tarawı xızmetkerleriniń hákisiologik bilimlerden paydalana alıwın analiz etedi.
Tájiriybelik (praktik) tárep oqıwshı, student, oqıtıwshılardıń qádiriyatlı sanasın, munasábeti, turpayın qáliplestiriw, olardı qádiriyatlı rawajlandırıwǵa tiyisli anıq máselelerin sheshiwge qaratılǵan tálim mákemeleri iskerligin óz ishine aladı. Olardıń wazıypası házirgi waqıtta pedagogikalıq aksiologiya neni talap etse, solardıń barlıǵınan sheberona paydalanıwdı ózinde sáwlelendira aldılarr.
Ámeliy tárepti ámelge asırıw tolıq túrde qádiriyatlı jónelgenliktiń teoriyalıq tiykarların anıqlap beretuǵın ilimiy tárepti rawajlanǵanlıǵına hám bilimlendiriw tarawı barlıq buwınları iskerlikli jónelgenligin qáliplestirilganligiga baylanıslı boladı.
Jámiyet norma, talap, ideal, materiallıq qádiriyatlar shaxs tárepinen jalǵız hám saylanǵan halda qabıl etiledi hám ózlestiriledi. SHaxs qádiriyatlı munasábeti sol sebepli de mudamı jámiyet tárepinen qabıl etilgen hám tán alıw etiletuǵın qádiriyatlarǵa uyqas kelmeydi. Jámiyet qádiriyatları qashan stimul hám iskerlik kórsetiwge oyatıwshı kúsh boladı, qashanda, insan tárepinen sanalı túrde qabıl etilse hám ózlestirilse hám de onıń jeke qádiriyatı, shaqırıqı, idealı maqsetine moe kelseǵana, maqsetke muwapıq boladı.
Insannıń shaxs retinde qáliplesiwi adamgershilik qádiriyatları sistemasın ózlestiriwdi názerde tutadı, ol bolsa ózinde adamgershilik mádeniyatı tiykarların sáwlelendiredi. Bul qádiriyatlardı tálim procesine engiziw máselesi ózinde úlken social áhmiyetti bildiredi. Onıń tabıslı sheshimi kóbinese tálimdiń adamgershiliklilesiwine baylanıslı. Onıń mazmunı sonnan ibarat, shaxs tárepinen sanalı túrde materiallıq qádiriyatlar tańlawın támiyinlew jáne onıń negizinde bekkem, biykar etpeytuǵın, adamgershilikli qádiriyatlı munasábetler individual sistemasın qáliplestiriw bolıp tabıladı.
Qádiriyatlı mazmunga iye tálimde shaxstıń turpayı móljelǵa alınadı, olar bolsa onıń adamgershilikke jónelgenligin anıqlaydı hám qádiriyatlı bahalaw hasası retinde kórinetuǵın boladı. Dúńyaǵa kózqaras shaxs qádiriyatlı munasábetiniń konseptual interpretatsiyasi konteksti retinde maydanǵa shıǵadı, interpretatsiya minez-qulıq - norma retinde, qádiriyatlı munasábet - ol yamasa bul sistemaǵa invariant retinde kórinetuǵın boladı. Áyne mine sonday kóriniste dúnyanı biliw hákisi hám qádiriyatlı munasábet ruwxıy basqarilishi da yo'naltiriladi hám de mazmunan shaxs iskerligi hám turpayın shólkemlestiredi.
Sol sebepli tárbiya social -islengen ulıwma insanıylıq qádiriyatlar interiorizatsiyasi procesi retinde kóriliwi múmkin. Turmısda bolsa qádiriyat shaxstı iskerlikke, óz-ózin tárbiyalaw hám óz-ózin rawajlandırıwǵa oyatıwı ushın, insannıń sanalı túrde túsinip etiwi ele kam bolıp tabıladı. Qádiriyat iskerlik motivın oyatıwshı kúsh retinde qashanda, shaxs tárepinen interiorizatsiyalansa, ishki ámelde barlıqtıń zárúr jıldamların usınıs etse, insan óz iskerligi maqsetin anıq qáliplestira alsa, onıń adamgershilik mánisin tushina bilse, maqsetlerdi ámelge asırıwdıń nátiyjeli quralların tapsa, tuwrı hám waqıtındaǵı qadaǵalaw, óz minez-qulqın dúzeta alsa hám bahalay alǵandagina, anıq kórinetuǵın boladı'.
Qádiriyat - salawat mánisin anglatib, insan ushın qádirli bolǵan barlıq zat hám hádiyseler (predmet hám processler) kompleksi bolıp tabıladı.
Qádiriyat - haqıyqatlıqtaǵı arnawlı bir hádiyselerdiń ulıwma insanıylıq, social etikalıq, metalliy -ruwxıy áhmiyetin kórsetiw ushın qollanılatuǵın túsinik.
Dástúr - arabsha sóz bolıp, uzaq zamannen berli áwladdan - áwladqa ótip dawam etip kiyatırǵan úrp - ádetler, etika kriteryaları, qarawlar hám sol sıyaqlılar bolıp tabıladı. Dástúr- social hám materiallıq miyraslar bolıp tabıladı (Sholpan Ismoilova). Bul uzaq waqıtlardan berli ájdaddan - áwladqa ótip kiyatırǵan hám bizgeshe etip kelgen, kópshilik tárepinen qabıl etilgen tártip hám qaǵıydalar bolıp tabıladı. «Dástúr», «Úrp - ádet», «marosim» lar bir- birine baylanisıp, kóbinese úrp - ádet túsinigi tiykarında targ'ib etiledi.
Qadr - kisiniń jámiyette tutqan ornı, abıray -itibarı, húrmeti, orını.
Tábiyiy qádiriyatlar - insannıń jasawı hám rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan resurslar, yaǵnıy er hám er astı baylıqları, suw, hawa, ormanlar, ósimlikler, haywanot dúnyası hám basqalar.
Materiallıq qádiriyatlar - insanlardıń materiallıq mútajliklerin qandırıwda qádirli bolǵan zat (predmet, buyım ) lar bolıp tabıladı. Olar: islep shıǵarıw quralları hám quralları, miynet predmetleri, materiallıq naǵıymetler, kisi iskerligi procesin ámelge asırıw daǵı buyımlar.
Ruwxıy qádiriyatlar - siyasiy, huqıqıy, kórkem, diniy, estetik, filosofiyalıq, etikalıq, bilimlendiriw, materiallıq qádiriyatlar kompleksi bolıp tabıladı.
Estetik qádiriyatlar - barlıq da formaan, da mazmunan sulıwlıqlar bolıp tabıladı (barlıq tábiyiy jáne social sulıwlıqlar ).
Milliy qádiriyatlar - arnawlı bir xalıq hám milletlerdiń uzaq tariyxıy dáwirler tiykarında rawajlanıp kelgen hám málim forma hám mazmunga iye bolǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlar kompleksi bolıp tabıladı.
Bugungi hayotimizning barcha jabhalariga axborot-kommunikatsiya va kompyuter texnologiyalarining kirib kelgani hada jadal rivojlanish yo‘liga o‘tgani jamiyatimizga ham katta o‘zgarishlar olib kirdi. Zero, bu o‘zgarishlarning asosini axborotlashtirish, telekommunikatsiya va kompyuter texnologiyalari tashkil etadi. XXI asr - axborotlashgan jamiyat asridir. Shu bois ham hozirgi vaqtda axborotning tez va sifatli uzatilishini ta’minlash mamlakat taraqqiyoti va ravnaqining bosh mezoniga aylandi.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonunining
4-moddasida axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati aniq belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra, axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resruslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan.
Axborotlashgan jamiyatda bilimlarning tizimga solinishi innovatsiya omili hisoblanadi, bunday bilimlar “Jamoaviy boylik”ka aylanadi, chunki barcha insonlar uchun ochiq bo‘ladi. Haqiqatan ham, axborotlashgan jamiyatda bir insonning aql-idroki quvvatiga umuminsoniy aql—zakovat qudrati qo‘shiladi.
Axborotlashgan jamiyatda ham muayyan muammolar, qiyinchiliklar, ziddiyatlar mavjud bo‘ladi, xavotirli tendensiyalar ham yo‘q emas. Jumladan, axborotlashgan jamiyatda: ommaviy axborot vositalarining jamiyatga ta’siri yanada ortadi; axborot texnologiyalari insonlar va tashkilotlarning shaxsiy, xususiy hayotiga zarar yetkazishi mumkin bo‘ladi. Masalan, mamlakatning istagan fuqarosi haqida axborot to‘plash va uning erkinligini bo‘g‘ish yo‘lida bu ma’lumotlardan foydalanish mumkin bo‘ladi; axborot texnologiyalaridan jinoiy maqsadlarda foydalanish imkoniyati ortadi. Sifatli va haqqoniy axborotni tanlab olish muammosi yuzaga keladi. Ko‘pchilik kishilar uchun axborotlashgan jamiyat muhitiga moslashish murakkablik tug‘diradi, axborot texnologiyalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan kishilar bilan iste’molchilar o‘rtasida uzilish yuzaga kelish xavfi tug‘iladi. Jamiyatning texnologik imkoniyatlari bilan sotsial sohaning va madaniyatning rivojlantirish bilan bog‘liq imkoniyatlari o‘rtasida tafovut paydo bo‘ladi.
Yangilikka, turli axborotlarga hamisha qiziqish bilan qaraydigan yoshlar ongiga internet qay darajada ta’sir ko‘rsatayotgani haqida aytilatgan har bir fikr zamirida ulkan ma’no mujassam. Yoshlarning internetga bo‘lgan qiziqishlarini yaxshi bilgan ayrim buzg‘unchilar bundan juda ustalik bilan foydalanib “axborot huruji”ni avj oldirmoqdalar. Hozirgi davrda jaxon miqyosida kechayotgan globallashuv jarayonlari XX asrning oxiri va XXI asr boshlarida butun insoniyat Yer yuzidagi barcha xalqlar va millatlar taraqqiyoti uchun ayniqsa, hayotga kirib kelayotgan yosh avlod uchun misli ko‘rilmagan imkoniyatlar yaratib bergan.
M.Quronovning fikricha, - axborot hurujlari bu mafkuraviy obyekt xususiyatlarini hisobga olib ta’sir ko‘rsatish: dushman o‘zining o‘rta yoshli va ma’lumotli o‘zbek do‘sti bilan gaplashayotgandek tutadi. XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib dunyoda global informatsion maydonining yaratilishiga sabab bo‘ladi. Inqilob sodir bo‘ldi. Natija informatsion kommunikativ kompleks dunyo xo‘jaligi yalpi mahsulotining 20% ta’minlovchi asosiy tarkibiy qismiga aylanadi. Internet tarmog‘i imkoniyatlari kengayib borayotgan hozirgi davrda o‘quvchi yoshlarimizda ma’naviy madaniyatini shakllantirishda ko‘makchi kompyuterli tizim imkoniyatlaridan keng foydalanish zarur. Ko‘makchi kompyuterli tizim o‘quvchilarning ma’naviy madaniyatini shakllantirishda quyidagi imkoniyatlarga ega.
1. Ijodiy ta’limiy muhit yaratiladi.
2. O‘quvchi sifatli va ishonchli axborot materiallari bilan ta’minalanadi.
3.Tarbiyaviy ishlar jarayonida ham axborot texnologiyalarida keng foydalanish imkoniyati yaratiladi.
4. O‘quvchilarning mustaqil o‘qib-o‘rganishlari uchun zarur shart-sharoit yaratiladi.
O‘quvchi yoshlarning ma’naviy madaniyatini shakllantirishga doir ko‘makchi kompyuterli tizim uchun ba’zalari yaratilishi maqsadga muvofiq.
1) ma’naviy madaniyatga tajribani o‘zlashtirish;
2) ma’naviy ongni shakllantirish;
3) ma’naviy faoliyatga doir;
4) yuksak ma’naviy jasorat namunalari;
5) ma’naviy qadriyatlarni interiorizatsiyalashga oid.
Yuqorida qayd etilgan ma’lumotlar ba’zasi orqali axborotli boshqaruv bloki tuziladi va uning tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
1. Axboriy ta’minot( axborotlar banki,ma’lumotlar ba’zasi);
2. Multemediyali materiallar (videoroliklar,sayd-shoular). Ko‘makchi kompyuterli tizimning eng asosiy xususiyatlaridan bari o‘quvchi yoshlarga ma’naviy madaniyat bilan bog‘liq ma’lumotlarni uzatishdan tortib, ular tomonidan mazkur axborotlarning qanchalik o‘zlashtirilishini aniqlashga imkon beradi.
Umuman olganda, zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari o‘quvchi-yoshlarning ma’naviy madaniyatini shakllantirishda keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, shaxs rivojining motivatsion,kognitiv,faoliyatli va qadriyatli sohalarini uzviy ravishda o‘z ichiga qamrab olishi bilan alohida ahamiyatga egadir.
|
| |
