O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
1
(1, 2, 3)
-AMALIY SIH
MA’LUMOTLAR BAZASI
Bajardi: DI-12-22-guruh talabasi Xasanov K
Qabul qildi: Qodirov B
1-amaliy ish
Mavzu: Ma’lumotlar bazasi dasturlarini o‘rnatish va sozlash.
Ishdan maqsad:
Ma’lumotlar bazasini yaratuvchi XAMPP dasturini o‘rnatish va uni sozlashni
o‘rganish Masalaning qo‘yilishi: XAMPP dasturini yuklansin va kompyuterga
o‘rnatish jarayoni ko‘rsatilsin. Uslubiy ko‘rsatmalar: XAMPP - bu mahalliy veb-
serverni yaratish uchun bepul platformalararo dasturdir. Dastur, shuningdek,
Apache, MariaDB, Perl dasturlash tili, PHP skript tarjimoni va qo‘shimcha
kutubxonalarni o‘z ichiga oladi. Foydalanuvchilar odatda dasturni o‘rnatish va
ishlatish uchun qulay bo‘lganligi uchun sevib ishlatishadi. XAMPP dasturining nomi
bir qancha izohli so‘zlar va dasturlarning bosh harflaridan olingan:
• X – o‘zaro faoliyatli platforma, ya’ni jarayonlar barcha operatsion tizimlarga mos
keladi;
• A – Apache2 veb-serveri;
• M – MariaDB ma’lumotlar bazasi;
• P – PHP tilining interpretatori;
• P – Yagona Perl tilidan foydalanib jarayonlarni tashkil etish.
XAMPP – hatto yosh veb dasturchilarga veb-serverni har qanday operatsion tizimda
moliyaviy xarajatlarsiz tezda joylashtirishga imkon beradi. Shuningdek, dasturiy
mahsulot ishlab chiquvchilar asosiy loyihaga o‘zgartirish kiritilishidan oldin veb-
sahifalar va saytlarning ishlashini sinab ko‘rishlari uchun foydalanishlari ham
mumkin.
Ishni bajarish tartibi XAMPP dasturini o‘rnatish jarayonini ko‘rib o‘tamiz:
1. XAMPP dasturini kompyuterimizning kerakli joyiga ko‘chirib olamiz.
Buning esa 2 usuli bo‘lib(online va offline), ulardan birini qo‘llashga
majburmiz. Biz esa Online turdagi jarayoniga murojaatni amalga
oshirmoqdamiz:
• Internet orqali amalga oshirishda biror bir kompyuterga yuklangan
braauzerni faol holatga keltirib quyidagicha yozish lozim
Bizning kompyuterimizga Windows 10 turidagi x64 o‘lchamli operatsion
tizimi qo‘yilgan sababli syuqoridagidek yozdek. Siz ham o‘z
kompyuteringizga uni moslashtirasiz. Qidiruv faollashgan vaqtda quyidagi
turdagi web saytlar ruyxati chiqadi
•Biz esa quyidagi web saytlar o‘zimizga keraklisini tanlab olamiz va uning
ichiga kiramiz
•Tugma bosilgandan so‘ng dastur kompyuterga avtomatik tarzda internet
tarmog‘i orqali ko‘chirib olinadi. Undan so‘ng dasturni kompyutermizga
o‘rnatib olamiz. Dasturchilar tomonidan bu dasturning sozlanmalari
avtomatik tarzda to‘g‘ri sozlangan bo‘lib ularni faqatgina tasdiqlash orqali
ijobiy hal qilish mumkin.
•Ushbu dasturni faollashtirib quyidagi oynani hosil qilamiz:
•Hosil bo‘lgan oynadan Apache va MySQL maydoniga to‘g‘ri keluvchi start
tugmalari navbatma-navbat bosiladi. So‘ngra quyidagi ko‘rinishni oladi
Faollashgan dasturni to‘g‘riligini tekshirish uchun sizda ham yuqoridagi
oynadagidek ko‘rinish tus olishi lozim. •MySQL da ishlashimiz uchun yuqoridagi
oynadan uning maydoniga to‘g‘ri kelgan Admin tugmasi bosiladi va quyidagi oyna
ishga tushadi
2-amaliy ish
Mavzu: Ma’lumotlar bazasini loyihalash, mohiyat-aloqa diagrammasini qurish.
Relyatsion ma’lumotlar bazasini loyihalash Ishdan maqsad: ma’lumotlar bazasini
loyihalash va mohiyat-aloqa diagrammasini qurish haqida tushunchalarga ega
bo‘lish. Relyatsion ma’lumotlar bazasini loyihalash va u haqida tushunchalarga ega
bo‘lish.
Masalaning qo‘yilishi:
Ma’lumotlar bazasini loyihalang va mohiyat-aloqa diagrammasini ishlab chiqing.
Predmet soha uchun relyatsion ma’lumotlar bazasini loyihalang va uni ishlab
chiqing
Uslubiy ko‘rsatmalar: Ma’lumotlar bazasini loyihalash va mohiyat-aloqa
diagrammasini yaratishda quyidagilarni bilish zarur bo‘ladi:
ob’ektlar, ob’ekt xususiyatlari va hokazolar.
Loyihalash — moʻljallangan obʼyektlar (apparat va asboblar, bino va inshoatlar,
yoʻl va koʻpriklar, mashina va jihozlar, samolyot va kosmik kemalar, radiopriyomnik
va televizorlar, telefon va kompyuterlar, kiyim-bosh va poyabzallar, mebellar hamda
boshqa turli-tuman mahsulotlarning yangi xillari va namunalari) ni qurish va
yaratish uchun ularning loyihalarini tuzish va chizish jarayoni. Fan va texnikaning
barcha sohalarida qoʻllaniladi. Iqtisodiy va texnikaviy hisob-kitob, smeta tuzish,
chizmachilik va chizmalarni koʻpaytirish amallarini oʻz ichiga oladi, chizmalar
asosida koʻpincha obʼyekt (bino, mashina va boshqalar) ning maketi tayyorlanadi.
Biror bir obʼyektni individual (yakka tartibda) va tipaviy (ommaviy tartibda)
loyihalash mumkin. Loyihani maxsus tashkilotlar, firmalar yoki guruhlar amalga
oshiradi. Bular sohalar boʻyicha yoki ixtisoslashtirilgan tarzda ish yuritadi. Biror
obʼyektni loyihada standartlashtirilgan detallar, agregatlar, uzellar va meʼyoriy
hujjatlardan keng foydalaniladi [6]. Keng ma’noda Ma’lumotlar bazasi (MB) -
deganda real dunyoning konkret ob’ektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamini
tushinish mumkin. Lekin ma’lumotlar xajmi oshib borishi bilan bu masalalarni xal
etish murakkablashadi. Yuzaga kelgan muammo ob’ekt va ma’lumotlarni
strukturalash, ya’ni tizimga solish yo‘li bilan xal kilinadi. Ob’ekt - bu mavjud va
farqlanishi mumkin bo‘lgan narsadir. Ob’ektlarga tegishli bir qator ma’lumotlar
borki, ularning to‘plami MB bo‘ladi. Masalan, xar bir akademik-litsey yoki kasb-
hunar kolleji-bu ob’ektlar bo‘lsa, ulardagi o‘quvchilar haqidagi ma’lumotlar
to‘plami MB ga misol bo‘ladi. Xar qanday jiddiy MBning yaratilishi uning
loyihasini tuzishdan boshlanadi. MB loyihalovchisining asosiy vazifasi ob’ektlar va
ularni tavsiflovchi parametrlarni tanlash, ma’lumotlar orasidagi ma’lumotlarni
o‘rnatishdan iborat. MB ni yaratish jarayonida, foydalanuvchi ma’lumotlarni turli
belgilar bo‘yicha tartiblashga va belgilarning turli birikmalari bo‘yicha zarur
ma’lumotlarni (tanlanmani) tez topish uchun imkoniyatlar yaratilishiga harakat
qiladi. Bu ishlarni ma’lumotlar strukturalangan (tuzilmalangan) bo‘lgandagina
bajarish mumkin. Strukturalash-bu ob’ektlar va ma’lumotlarning o‘zaro bog‘lanishi
tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. “Mohiyat - aloqa” modeli, predmet
sohani tashkil qiluvchi uchta asosiy komponentlardan foydalanib quriladi: mohiyat,
atribut, aloqa. Konstruktiv elementlar tarkibida “vaqt” tashkil etuvchisi oshkormas
holda ishtirok etishi mumkin. Modelda vaqt, yil, va shunga uxshash atributlar
tasvirlanadi. “Aloqa” modelini qurishda moxiyat mavjud jarayonni yoki xodisani,
ob’ektni abstraksiyasi sifatida keladi. Atribut birorta qiymatlar to‘plamidan qiymat
qabul qiluvchi bilan tasvirlanadi.
1. Birga – ko‘p (1:n) munosabat. A va V ob’ektlar to‘plamida A ob’ektning har bir
nusxasiga V ob’ektning bir nechta nusxasi mos kelsa, shu bilan birga V ob’ektning
har bir nusxasiga A ob’ektning bittadan ko‘p bo‘lmagan nusxasi mos kelsa shunday
munosabat hosil bo‘ladi.
2. Ko‘pga – bir (n:1) munosabat A va V ob‘ektlar to‘plami orasida o‘rnatilsa, unda
A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning ko‘pi bilan bitta nusxasi mos keladi. V
ob’ektning nusxalari orasida shundaylari mavjudki, ularga A ob’ektning bir nechta
nusxasi mos keladi.
3. Ko‘p ga – ko‘p (m: n) munosabat. A va V ob’ektlar orasida shunday munosabat
o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektni bir nechta
nusxasi mos kelsa va aksincha.
“Mohiyat - aloqa” modelidagi aloqalarga, ikki mohiyat o‘rtasidagi har qanday
aloqa toifalariga xos munosabatlarni qo‘yish kerak. Loyiha haqida informatsiya
diagramma ko‘rinishida rasmiytiriladi, buning uchun quyidagi belgilar kiritiladi [8]:
• mohiyat toifasi – to‘rtburchaklar;
• atribut- ovallar, ular mos mohiyatlar bilan yo‘nalishsiz qirralar bilan bog‘lanadi;
• aloqalar (munosabatlar)- romblar, ular moxiyat toifalari bilan yo‘nalishsiz qirralar
bilan bog‘lanadi, binar bog‘lanishlarda esa yo‘nalishli qirralar bilan bog‘lanadi;
Relyatsion ma'lumotlar bazasida har bir jadvalda asosiy kalit bo‘lishi kerak hamda
bu jadvalning har bir satrini o‘ziga xos tarzda aniqlaydigan maydon yoki maydonlar
kombinatsiyasidir. Agar kalit bir nechta maydonlardan iborat bo‘lsa, u kompozit
kalit deb ataladi. Kalit noyob bo‘lishi kerak va yozuvni o‘ziga xos tarzda aniqlab
berishi kerak. Kalit qiymati bitta yozuvni topish uchun ishlatilishi mumkin.
Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni tartibga solish uchun ham kalitlardan
foydalaniladi. Ma’lumotlarni relyatsion modeli asosida munosabat tushunchasi
yotadi. Munosabatni ikki o‘lchamli jadvallar yordamida tasvirlash qulay. Jadval
ko‘rinishidagi ma‘lumotlar tushunarli, ko‘rimli va inson uchun oddiy hisoblanadi.
Munosabatlar to‘plami ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan
birga ular orasidagi bog‘lanishlarni modellashtirish imkonini beradi [3].
Relyatsion yondashuv asosiy tushunchalari:
▪ Ma’lumotlar toifasi – relyasion MB saqlanadigan ma’lumot qiymatlari;
▪ Domen – domenlar ma’lumotlarni ayrim asosiy turlarini aniqlash orqali o‘rnatiladi;
▪ Atributlar – jadval ustunlar nomlari;
▪ Bog‘lanish – relyation so‘zidan olinib munosabatni bildiradi;
▪ Birlamchi kalit – bu kalit tashqi MB bilan bog‘lanishni o‘rnatish uchun xizmat
qiladi.
Relyatsion MB munosabatlarni o‘zaro bog‘langan to‘plamidir. Har bir munosabat
kompyuterda fayl ko‘rinishida tasvirlanadi.
3-amaliy ish
Mavzu: SQL tilida jadvallar yaratish, o‘zgartirish va o‘chirish.
Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlar yozish, o‘zgartirish va o‘chirish
Ishning maqsadi:
Jadvallar yaratish, o‘zgartirish va o‘chirishni XAMPP dasturi orqali MySQL
texnologiyasida tashkil etishni o‘rganish. SQL so‘rovlari orqali loyilashtirilgan
relyatsion ma’lumotlar bazasini yaratishva u haqida tushunchalarga ega bo‘lish.
Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlar yozish, o‘zgartirish va o‘chirish bo‘yicha
ko‘nikmaga ega bo‘lish.
Masalaning qo‘yilishi:
1. Predmet soha uchun jadvallarni SQL tili so‘rovlari orqali yaratish, o‘zgartirish va
o‘chirish. Ob’ektlarda atributlarni tashkil etish va uning ustida amallar bajarish.
2. avto_bekat ma’lumlar bazasi tashkil etilgan va unda bekat jadvali bor. Ushbu
jadvalga ma’lumotlar qo‘shing, so‘ngra biror bir kortejdagi qiymatni o‘zgartiring
hamda o‘chiring Uslubiy ko‘rsatmalar: SQL tilida jadvallar va undagi atributlarni
shakllantirish uchun unga mos bo‘lgan tuzulishni yaratib olishmiz kerak.
Jadval yaratishdan oldin avval baza yaratilishi lozim. Ma’lumotlar bazasida
yaratish buyrug‘i CREATE operatori orqali amalga oshiriladi. Uning sintaksisi esa
quyidagicha bo‘ladi [4]:
CREATE DATABASE ;
Yaratilgan bazaning ichida esa jadvallar tashkil etiladi, uning sintaksisini esa
quyidagicha tasvirlash mumkin:
CREATE TABLE (atribut1 , atribut2 , …, atributn );
ALTER – jadvalga o‘zgartirish kiritish uchun ishlatiladi. Bu buyruq jadvalga yangi
ustunlar qo‘shish, ustunlarni o‘chirish, ustunlar kattaligini o‘zgartirish, hamda
cheklanishlarni qo‘shish va olib tashlash imkoniyatlariga ega. Undan foydalanish
uchun quyidagi sintaksisga e’tibor qaratamiz:
ALTER TABLE ADD Jadvallarni o‘chirish uchun esa DROP operatoridan
foydalanamiz, uning sintaksisi quyidagicha yoziladi:
DROP TABLE ;
Ma’lumotlar bazasiga yangi ma’lumot qo‘shish, o‘zgartirish va o‘chirish uchun
quyidagilarni o‘rganish zarur bo‘ladi. Ma’lumotlarni qaysi atributga tegishli
ekanligini, SQL so‘rovlar oynasiga o‘tishni, SQL da kod yozish jarayonida uning
sintaksisini to‘g‘ri yozishni bilish zarur.
| 