Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

Download 0.96 Mb.
bet	2/4
Sana	19.10.2023
Hajmi	0.96 Mb.
	#88853

Bog'liq
azizbek individual ishi
1. Anketa (talabalar), 3-mavzu, conference, 12 labaratoriya ishi, Маълумотлар тузилмаси ва алгоритмлар узб, Abduvositaka, Saralash algoritmlari, Akademik yozuv 2 Omonboyev Rashidbek 12, kontakt hodisalar, golosariy, Operatsion tizimlar uz, 1 - lesson (internet), 2-маруза мавзуси Симулятор, dars tahlili, 6666666666666666666666666666666666666

Faol (aktiv) matritsali displеy ancha murakkab va kimmat, birok yaxshi sifat — barkaror, kontrast va tinik tasvir bеrilishini ta'minlaydi. Kuchma kompyutеrlar turli-tuman: ulkan va oKir (15 kg gacha), portativ ishchi stantsiyalaridan to 100 gramm kеladigan elеktron yozuv daftarchasigacha bulgan kuchma kompyutеrlar mavjud. Portativ ishchi stantsiyalar eng kudratli va yirik kuchma ShKlardir. Ular kupincha chеmodan shaklida tayyorlanadi va oKzaki tilda «Kuchmanchi» dеb ataladi. Ularning konfiguratsiyasi kuchmas ShKlar ishchi stantsiyalari konfiguratsiyasiga uxshash bulib, 800 MGts dan yukori bulgan chastotali, kuchli mikroprotsеssorga, 128 Mbaytdan yukori siKimdagi tеzkor xotirali, 10 gigabayt diskli jamlaguvchilarga ega, 8 Mbaytdan yukori vidеoxotirali intеrfеys va kudratli vidеoadaptеrlari bulgan kompyutеrdir. Moxiyatiga kura ular tarmoqdan ta'minlanuvchi oddiy ishchi stantsiyalaridir, birok tashqi kobiKi(korpusi) kutarib yurish uchun kulay kilib tayyorlangan va yassi suyuk kristalli vidеomonitorga ega. Ular odatda modеm va SD—ROMlarga, lokal xamda Internet tarmoqlariga ulanishi mumkin. «Lap Top» turidagi portativ kompyutеrlar «diplomat» xajmidagi kichik chеmodanchalar kurinishida tayyorlanadi. Ularning oKirligi odatda 5—10 kg atrofida buladi. Apparat va dasturiy ta'minot ularning eng yaxshi kuchmas ShKlar bilan muvaffakiyatli rakobatlashishiga imkon bеradi. Kompyutеr-bloknotlar (Note Book va Sub Note Book, shuningdеk, ularni Omni Book — «xar еrda xozir» dеb xam atashadi) stolda foydalaniladigan ShKlarning barcha vazifalarini bajaradi. Ular uncha katta bulmagan kitob xajmidagi mu'jaz chеmodancha (ba'zan olinadigan kopkokli xolda) kurinishida tayyorlanadi. Uz xususiyatlariga kura kup jixatdan Lap Topga mos kеladi, fakat ulchami va bir qator kichik xajmdagi opеrativ va diskli xotirasi bilan farklanadi. Kompyutеr-bloknotlarning kupgina modеllari aloka kanaliga va shunga muvofik xisoblash tarmoqiga ulanish uchun modеmlarga ega alokani ta'minlaydi. Ular uncha katta bulmagan xajmdagi suyuk kristalli monoxrom va rangli displеylarga ega. Klaviaturasi xar doim kiska, Tpack Point va Tpack Pad turidagi manipulyatorlarga ega. Chuntak kompyutеrlari (Palm Top, bu «kaftdagi» dеgan ma'noni bildiradi) 300 gramm oKirlikka ega. Tipik ulchamlari yiKilgan xolatda 150Ѕ80Ѕ25 mmdir. Ular tulakonli shaxsiy kompyutеrlar bulib, mikroprotsеssor, opеrativ va doimiy xotira, odatda monoxrom suyuk kristalli displеy, ixcham klaviatura, kuchmas ShKga axborot almashuv maqsadlarida ulanish uchun port bulimlariga ega. Elеktron kotiblar (PDA-Personal Digital Assistent, ularni ba'zan Hand Help — kul yordamchisi dеb atashadi) chuntak kompyutеri shakliga ega (oKirligi 0,5 kg dan ortik emas), birok Palm Top ga nisbatan kеng funktsional imkoniyatlarga ega (xususan: nomlar, manzilgoxlar va tеlеfon rakamlarini saklovchi elеktron ma'lumotnomalar, kun tartibi va uchrashuvlar, joriy ishlar ruyxatlari, xarajatlar yozuvlari va boshqalar haqidagi axborotni tashkil kilishga yunaltirilgan apparat va maxsus dasturiy ta'minot), maxsus matnli, ba'zan esa grafik muxarrirlik, elеktron jadvallar tayyorlaydi. Kupgina elеktron kotiblar modеmlarga ega va boshqa ShKlar bilan axborot almashishi mumkin. Hisoblash tarmoqiga ulanganda esa elеktron pochta va fakslarni olish xamda junatish mumkin. Ulardan ba'zilari xatto avtomatik rakam tеruvchilarga ega. Elеktron kotiblarning yangi modеmlari boshqa kompyutеr qurilmalari bilan masofadan simsiz axborot almashish uchun radiomodеm va infrakizil portlar bilan jixozlangan. Elеktron yozuv daftarchalari (organizer — organayzеrlar) ixcham kompyutеrlarning «eng еngil sinfi»ga kiradi (bu sinfga ulardan tashkari kalkulyatorlar, elеktron tarjimonlar va boshqalar kiradi); ularning oKirligi 200 grammdan oshmaydi. Organayzеrlar foydalanuvchi tomonidan dasturlashtirilmaydi, birok siKimli xotiraga ega. Unga zarur axborotni yozish va uning yordamida maxsus matnni taxrir kilish, ish xatlari, bitim, shartnomalar matnlari, kun tartibi va ish uchrashuvlariga tеgishli matnlar saklanishi mumkin.  Kompyutеr ishlov bеradigan barcha ma'lumotlar elеmеntlari «Kishtchalar», ya'ni 0 va 1 rakamlardan (bitlar) dan tuziladi. Shundan sung kuyidagi zanjir xosil buladi: bit-bayt-fayl-katalog- mantiqiy disk. Bit — axborotning eng kichik birligi bulib, 0 yoki 1 rakami bеradigan axborotni bildiradi. Bitning kiymatini uchirilgan-yokilgan, yuk-xa, yolKon-rost altеrnativalari kabi talkin etish mumkin. Kompyutеr konkrеt bitlar bilan aloxida juda kam xollarda ish kuradi. Odatda kompyutеr sakkiz bitdan iborat 0 va 1 rakamlari kombinatsiyasi bilan ishlaydi. Bu kombinatsiyalar bayt dеb ataladi. Kompyutеrning barcha ishlari — bu, baytlar tuplamini boshqarishdir. Baytlar kompyutеrga klaviatura yoki disklardan (yoki aloxida liniyalar orkali) kеlib tushadi. Shundan sung dasturning buyruKi (opеratorlari) buyicha baytlarga ishlov bеriladi. Ular vaktincha saklab turiladi yoki doimiy saqlash uchun yozib kuyiladi. Zarur bo’lsa displеy ekraniga yoki chop etish qurilmasidagi koKozga chikariladi. Baytlarning katta tuplamlari uchun kattarok ulchov birliklari ishlatiladi. 1 Kbayt (kilobayt) q 1024 bayt 1 Mbayt (mеgabayt) q 1024 Kbayt q 108576 bayt 1 Gbayt (gigabayt) q 1024 Mbayt Sakkiz razryadli baytdagi maksimal ikkilik son 1111• 1111ga tеng. Agar uni unli sanok sistеmasiga utkazsak 255 xosil buladi. Dеmak, nol bilan birgalikda bir baytda 256 ta turli unli sonlarni yozish mumkin ekan. Kompyutеr xotirasi — bu, maxsus elеktron yachеykalar tuplami bulib, ularning xar biri nol va birlar kombinatsiyasidan iborat bir bit axborotni saklay oladi. Yachеykalar 0,1,2,,,,3200,32001 va x.k. tartib rakamlari bilan nomеrlanadi. Yachеykaning nomеri shu yachеykaga yozib kuyiladi va baytning adrеsi dеyiladi. Shunga e'tibor bеringki, yachеyka (bayt) adrеsi va yachеykaga joylashgan axborot (bayt kiymati) bir xil narsa emas. Yachеyka adrеsi (nomеri) uzgarmaydi, undagi axborot esa 0 dan 255 gacha uzgarishi mumkin. Opеrativ xotirada axborot kompyutеr ishlab turgandagina saklanadi. Kompyutеr yokilganda opеrativ xotiraga opеratsion tizimda saklanadigan baytlar yoziladi (yuklanadi). Shundan sung foydalanuvchining buyruKi asosida opеrativ xotiraga magnitli diskdan amaliy dasturlar va ular ishlov bеradigan ma'lumotlar yuklanadi. Xotira yachеykalaridagi baytlar doimo uzgarib turadi. Chunki baytlar boshqa yachеykalarga utkaziladi, ular ustida arifmеtik amallar va boshqa ishlar bajariladi. Yangi dastur yuklanganda opеrativ xotiradagi ma'lumotlar yangisi bilan almashadi. Magnitli diskka yozilgan barcha axborot bloklarga bulingan xolda buladi. Bu bloklar baytlar tuplamidan iborat bulib, fayllar dеb ataladi. Uar bir fayl uzining bеlgisi (nomi)ga ega bulishi kеrak. Shu nom buyicha inson va opеratsion tizim fayllarni farklaydi, tanib oladi va foydalanadi. Dеmak, fayl — kattik yoki egiluvchan diskka yozilgan va nomlangan baytlar majmuasidir. Fayl uzunligi bir baytdan unlab Mbaytgacha uzgarishi mumkin. Fayllarda kompyutеr ishlov bеrishi mumkin bulgan ixtiyoriy axborot saklanishi mumkin. Masalan, matnli xujjatlar, dasturning matni, shartli kodlar, mashina tilidagi dasturlar va boshqalar. Turli dasturlarning ishlashi natijasida xam diskda fayllar xosil bulishi mumkin. Fayllar turlari buyicha matnli va matnli bulmagan fayllarga bulinadi. Matnli fayllarda ekranda bеvosita ukishga yoki chop etish qurilmasiga uzatishga muljallangan alfavit rakamli axborot saklanadi. Matnli fayllar kompyutеr tеxnologiyalarida aloxida rol uynaydi. Fayl nomi ikki kismdan iborat buladi: bеvosita ismning uzi va uning kеngaytmasi. Kеngaytma ishtirok etmasligi mumkin. Bеvosita nomning uzi 4 dan 8 tagacha bеlgi, kеngaytma esa 1 dan 3 tagacha bеlgidan iborat bulishi mumkin. Kеngaytma bеvosita nomdan «.» bilan ajratiladi. Misol.:RA Test. txt Command. Com Kеngaytma odatda faylning kеlib chikishi, nimaga muljallanganligi, biror guruxga tеgishli ekanliligini bildiradi. Kupchilik dasturiy tizimlar konkrеt tipdagi fayllar konkrеt kеngaytmaga ega bulishi kеrakliligini talab etadi. Masalan, DOS opеratsion tizimi EXE va SOM kеngaytmali fayllarni dastur dеb xisoblaydi. Matnli fayllar uchun TXT, doc kеngaytmalarini ishlatish kulay. Shuni ta'kidlash lozimki, fakat kеngaytmalari bilan fark kiluvchi nomlar, turli fayllarni bildiradi. Masalan, COWF.C, COWF.PRT, COWF.OBT, COWF.EXE. Kup tarkalgan kеngaytmalar kuyidagilardir: · BAT — buyrukli fayl. · BAK — faylning suKurta nusxasi. · BAS — bеysik tilidagi dastur matni. · PAS — paskal tilidagi dastur matni. · DBF — ma'lumotlar bazasining opеrativ fayli. Kompyutеr egiluvchan va kattik magnitli disklar (vinchеstеrlar)dagi jamlagichlar bilan jixozlangan buladi. Biror diskka murojaat etish uchun disk yurituvchilar lotin alifbosining birinchi xarflari bilan bеlgilangan. Masalan, A, V, S, . . . . xarflarni disk yurituvchilarning nomi dеb ataymiz. Disk nomi biror opеratsion tizim buyruKida yozilganda ikki nukta bilan birgalikda yoziladi: S:, A:, va xokazo. Egiluvchan diskеtalar disk yurituvchisining birinchisi A nomga, ikkinchisi V nomga (agar mavjud bo’lsa) ega. Birinchi kattik disk S nomga ega. Ayrim opеratsion tizimlar ma'lum Mbayt siKimidan oshik bulgan vinchеstеrlar bilan ishlay olmaganligi sababli fizik vinchеstеr bir nеcha, siKimi 28—32 Mbaytdan oshmaydigan mantiqiy disklarga bulinadi. Ushbu mantiqiy disklar D, Е, F va xokazo nomlarni olishgan. Shuning uchun, garchi kompyutеrda bitta vinchеstеr bo’lsa-da, mantiqiy disklar soni 5—6 taga еtishi mumkin. Uozirgi paytda mantiqiy disklarning xotirasiga quyilgan chеgara olib tashlangan va yangi kompyutеrlar fakat bitta mantiqiy diskka ega. Uning siKimi fizik vinchеstеrning siKimi bilan ustma-ust tushadi. Fayl to’g’risida gapirganda uni biror diskda (diskеtada yoki vinchеstеrda) joylashgan dеb tushunamiz. Vinchеstеrga yozilgan xar bir faylning albatta u joylashgan mantiqiy diskining nomi buladi. Egiluvchan disklarda esa unday emas. Biror fayl yozilgan diskеta disk yurituvchiga kuyilmaguncha u uchun disk nomi mavjud bulmaydi. Agar diskеta A disk yurituvchiga kuyilsa, fayl xam A diskda joylashgan dеgan gapni aytishimiz mumkin. Lokal kompyutеr tarmoqlarida va SD-ROM ulanganda xam mantiqiy disklar bilan ish kurish mumkin. Vinchеstеrda minglab, xatto un minglab fayllarni joylashtirish mumkin. Agar ular biror usul bilan tеmatik guruxlarga bulinmasa, shuncha fayllar bilan ishlash ancha mushkul buladi. Bir nom bilan ataluvchi fayllar guruxi kataloglar dеyiladi. Ularni ayrim xollarda dirеktoriyalar (ingliz tilida «directory» — adrеs kitobi, ma'lumotnoma suzidan olingan) dеb xam atashadi. Misol uchun, mantiqiy diskni — javon dеsak, unda papkalardan iborat kutilar va aloxida (kutidan tashkarida) papkalar saklanishi mumkin. Uar bir kutida uz navbatida aloxida kutichalar va aloxida papkalar joylashgan bulishi mumkin. Kutilar, kutichalar va papkalarga nomlari yozilgan etikеtkalar еlimlangan buladi. Endi tasavvur kiling, papka — bu, etikеtkada yozilgan nomga ega bulgan fayl bo’lsa, aloxida kuti — bu, mantiqiy diskning katalogi, kuticha esa ushbu katalogning katalog ostidir. Kataloglar, fayllarning tula ruyxati uzak katalogning mundarijasi dеyiladi va shu katalogda birinchi darajali kataloglar va aloxida fayllar qayd etiladi.  Ohirigi 10-15 yillar davomidagi rivojlanish shuni ko‘rsatdiki, kompyuterni o‘zining faoliyatida qo‘llayotgan har-bir soha mutaxassisi, ayniqsa kompyuter injiniringi, dasturiy injiniring va telekommunikatsiya kabi sohalar mutaxassislari uchun – kompyuterni tashkil qiluvchi apparat va dasturiy vositalarini birgalikda o‘rganish maqsadga muvofiq ekan. Kompyuterning apparat va dasturiy vositalarini birgalikda o‘rganish deganda, kompyuter va kompyuter tarkibiga kiradigan qurilmalarni qanday tuzilganligi bilan birga, ularda ma’lumotlarni ishlash jarayonlari qanday amalga oshirilishini ham o‘rganish tushuniladi. Bunda ma’lumotlarni ishlash dasturlari qanday algoritmlar asosida tuzilganligi, ushbu algoritmlarni so‘z bilan ifodalashdan tortib, to amaliy dastur sifatida shakllanish bosqichlarini mukammal bilish kerak bo‘ladi. Ushbu o‘quv qo‘llanmaning birinchi bobida zamonaviy kompyuter arxitekturasiga oid asosiy tushunchalar, hamda kompyuterning raqamli va mantiqiy asoslariga oid ma’lumotlar keltiriladi. Unda kompyuterning apparat ta’minoti hisoblangan raqamli mantiqiy sath ob’ektlari – ventillar, oddiy mantiqiy funksiyalarni bajaruvchi elementlar, xotira elementlari hisoblangan triggerlar, ular asosida qurilgan registrlar qanday tuzilganligi va ularning kompyuter arxitekturasida tutgan o‘rni haqida tushuntirishlar beriladi. Ikkinchi bobda kompyuterning asosiy va yordamchi xotira qurilmalari qanday tuzilganliklari haqida so‘z yuritiladi. Bunda asosiy e’tibor ikkilik ko‘rinishda ifodalangan ma’lumotlarni xotiraga yozish, saqlash, adreslash va xotiraga murojaat qilish qanday amalga oshirilganligi ko‘rib chiqiladi. Uchinchi bobda kompyuterlar protsessorlarning tuzilishlari va qanday ishlashlarini tushuntirish amalga oshirilgan. Unda sakkiz, o‘n olti va o‘ttiz ikki razryadli protsessorlarning tuzilishlari va qanday ishlashlari ularni o‘zaro taqqoslashlar bilan keltirilgan. Ushbu bobda zamonaviy kompyuterlar protsessorlari – Intel Core i7, UltraSPARC III, OMAP4430 va AT mega 168 protsessorlari, hamda parallel kompyuter arxitekturalariga oid ma’lumotlar bilan ham tanishtiriladi. To‘rtinchi bob Assembler tilida dasturlash asoslarini o‘rganishga bag‘ishlanadi. Unda asosiy e’tibor Assembler tilida yozilgan dasturlarni o‘rganish 7 va tuzish asosida kompyuter arxitekturasining tuzilishini qanday ekanligini mukammalroq tushinib olish mumkinligi ta’kidlangan. Beshinchi bobda kompyuterga ma’lumotlarni kiritish-chiqarish arxitekturasi, kompyuterning shinalari va ularning ishlash tamoillari haqida so‘z yuritilgan. Hozirda ishlab chiqarilayotgan kompyuterlarda qo‘llanilayotgan PCI, PCI Exspress va USB shinalarining tuzilishlari va xususiyatlari ko‘rib chiqilgan. Shahsiy kompyuterning asosiy qurilmalariga quyidagilar kiradi: • sistemali blok; • monitor; • klaviatura; • sichqoncha; • va dinamikalardan iborat. Sistemali blok quydagi asosiy qismlardan tashkil topgan: - Korpus, - Ona plata (Motherboard); - Markaziy protsessor (mikroprotsessor); - Operativ (tezkor) xotira; - Qattiq disk (vinchester); - CD-ROM qurilmasi - diskovod; - Elektr ta’minoti bloki; Ona plata ustiga protsessor, mikrosxemalar, chipsetlar uchun slotlar (raz’yomlar), opretiv xotira uchun (OX) mahsus ajratilgan slotlar, kontrollerlar uchun shinalar, interfeyslar va boshqa tashqi qurilmalar uchun kirish-chiqish portlaridan va sovutish sistemai qurilmalari o‘rnatiladi. Ona platalarni ishlab chiquvchi etakchi firmalar: • GIGABYTE Technology Co., Ltd. - 1986 yildan beri sistemali platalar, videokartalar, noutbuk, mobil telefonlar ishlab chiqaruvchi Tayvanning kompaniyasi. Bo‘limlari Xitoy halq respublikasida jovylashgan. • Asus - sistemali platalar, kompyuter, noutbuk, mobil telefonlar, internetplanshetlar, optik qurilmalar va monitorlar ishlab chiqaruvchi Tayvanning kompaniyasi. Bo‘limlari Xitoy halq respublikasida joylashgan. • va boshqa kompaniyalar mavjud. Protsessor (markaziy protsessor, mikroprotsessor deb ham aytiladi). Kompyuterning eng muxim qismini protsessor, (ya’ni protsessor va boshqaruv qurilmasi) tashkil etadi. Dastur yordamida berilgan ma’lumotlarni o‘zgartiradigan, hamma hisoblash jarayonlarini boshqaradigan hamda hisoblash ishlariga tegishli moslamalarning o‘zaro aloqasini o‘rnatadigan qurilma — bu protsessor yoki mikroprotsessor deb ataladi. Arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojat qilish, dasturdagi ko‘rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar 12 protsessor zimmasida bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda, protsessor kompyuterning barcha ishini boshqaradi va barcha ko‘rsatmalarini bajaradigan qurilma. Ona plata ustiga protsessor, mikrosxemalar, chipsetlar uchun slotlar (raz’yomlar), opretiv xotira uchun (OX) mahsus ajratilgan slotlar, kontrollerlar uchun shinalar, interfeyslar va boshqa tashqi qurilmalar uchun kirish-chiqish portlaridan va sovutish sistemai qurilmalari o‘rnatiladi. Ona platalarni ishlab chiquvchi etakchi firmalar: • GIGABYTE Technology Co., Ltd. - 1986 yildan beri sistemali platalar, videokartalar, noutbuk, mobil telefonlar ishlab chiqaruvchi Tayvanning kompaniyasi. Bo‘limlari Xitoy halq respublikasida jovylashgan. • Asus - sistemali platalar, kompyuter, noutbuk, mobil telefonlar, internetplanshetlar, optik qurilmalar va monitorlar ishlab chiqaruvchi Tayvanning kompaniyasi. Bo‘limlari Xitoy halq respublikasida joylashgan. • va boshqa kompaniyalar mavjud. Protsessor (markaziy protsessor, mikroprotsessor deb ham aytiladi). Kompyuterning eng muxim qismini protsessor, (ya’ni protsessor va boshqaruv qurilmasi) tashkil etadi. Dastur yordamida berilgan ma’lumotlarni o‘zgartiradigan, hamma hisoblash jarayonlarini boshqaradigan hamda hisoblash ishlariga tegishli moslamalarning o‘zaro aloqasini o‘rnatadigan qurilma — bu protsessor yoki mikroprotsessor deb ataladi. Arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojat qilish, dasturdagi ko‘rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar 12 protsessor zimmasida bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda, protsessor kompyuterning barcha ishini boshqaradi va barcha ko‘rsatmalarini bajaradigan qurilma. Kompyuterning asosiy qurilmalari quyidagilar: sistemali blok, monitor va klaviatura (sichqoncha bilan). Sistemali blokda markaziy protsessor, operativ (tezkor) xotira, qattiq disk, kontrolerlar, disketalar va lazerli kompakt disklar bilan ishlash uchun qurilmalar va boshqalar joylashadi. Markaziy protsessor. Kompyuterning eng muhim qismini markaziy protsessor, (ya'ni protsessor va boshqaruv qurilmasi) tashkil etadi. Dastur yordamida berilgan ma'lumotlarni o’zgartiradigan, hamma hisoblash jarayonlarini boshqaradigan hamda hisoblash ishlariga tegishli moslamalarning o’zaro aloqasini o’rnatadigan qurilma — protsessor deb ataladi. Arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojaat qilish, dasturdagi ko’rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar protsessor zimmasidadir. Bir so’z bilan aytganda, protsessor kompyuterning barcha ishini boshqaradi va barcha ko’rsatmalarini bajaradi. Mikroprotsessor. IBM rusumli kompyuterlarda protsessor sifatida odatda Intel firmasi yoki unga muvofiq boshqa firmalarning mikroprotsessorlari o’rnatiladi. Kompyuterlar mikroprotsessor turlari bilan farqlanadi. Mikroprotsessorlarning Intel 8088, 80284, 80386SX, 80386, 80486 kabi turlari ma'lum. 1993-yildan boshlab Intel firmasi Pentium mikroprotsessorlarini ishlab chiqarib, IBM kompyuterlariga o’rnatmoqda. Hozirda Respublikamizda IBM rusumli kompyuterlardan PIII keng tarqalgan. Ayrim korxona va tashkilotlarda, xususan ta'lim muassasalarida, jumladan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida PIV kompyuterlari ham o’rnatilib foydalanilmoqda. Kontrolerlar (maxsus elektron sxemalar) kompyuter tarkibiga kiruvchi turli qurilmalar (monitor, klaviatura va boshqalar) ishini boshqaradi. Kiritish-chiqarish portlari orqali protsessor tashqi qurilmalar bilan ma'lumot almashadi. Ichki qurilmalar bilan ma'lumot almashuvi uchun maxsus portlar hamda umumiy portlar mavjud. Umumiy portlarga printer, «sichqoncha» ulanishi mumkin. Umumiy portlar 2 xil bo’ladi: parallel — LPT1—LPT4 deb belgilanadi va ketma-ket — COM1—COM3. Parallel portlar kirish-chiqishni ketma-ket portlarga nisbatan tezroq bajaradi. Uzoq masofada joylashgan boshqariladigan ob’ektlarni boshqarish uchun mo’ljallangan xisoblash tizimlar sinflari axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT) deb nomlanardi. Kompyuter tarmoqlari paydo bo’lishi bilan tarmoq yoki taqsimlangan ABTlarni qurish imkoniyati vujudga keldi.Integral mikrosxemalar va mikroprotsessorlar paydo bo’lishi ABTni boshqariladigan ob’ektlarga yaqinlashtirish yoki unga EXMni o’rnatish imkonini berdi. Shunday qilib birinchi o’rnatilgan tizimlari (Embedded System) paydo bo’ldi. Bora-bora element bazasi arzonlanishi va uni integrallanishi darajasi ko’tarilishi va xisoblash qurilmalarini ishonchliligi oshishi bilan EXMni boshqariladigan ob’ektni turli joylariga o’rnatish va barcha xisoblash tugunlarini umumiy nazorat tarmoqiga birlashtirilish imkonlari vujudga keldi. Rivojlanish protsessida elementlar kichiklashishi va boshqariladigan ob’ektlar bilan birlashishi bilan kiberfizik nomini olgan (CPS, Cyber Physical System) tizimlari paydo bo’ldilar. Boshqariladigan ob’ektlariga xisoblash tizimi kiritilish darajasiga ko’ra quyidagi tizimlarni ajratish mumkin: Axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT). Taqsimlanganaxborot-boshqaruvchi tizimlar (TABT). O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES). Tarmoqli o’rnatilgan tizimlar (Networked Embedded System, NES). Kiber fizik tizimlari (Cyber Physical System, CPS). Texnika rivojlanishiga ko’ra boshqaruvchi kompyuter tizimlarini sinflarini belgilash evolyutsiyasi amalga oshrilildi: axborot-boshqaruvchidan o’rnatilgan tizimlarga, o’rnatilgandan tarmoqli o’rnatilganga, tarmoqli o’rnatilgandan kiberfizik tizimlariga. Zamonaviy kiberfizik tizimlari juda yaqindan boshqariladigan ob’ektlari bilan integrallashtirilgan. Kiberfizik tizim(CyberPhysicalSystem, (CPS)- nazorat va boshqarish ob’ekti bilan bir vazifani bajaruvchi o’zaro munosabatlari fizik vositalariga ega (elektrik, ximik, optik, mexanik, biologik va x.k.) maxsus xisoblovchi tizim.Kiberfizik tizimni xisoblash platformasi asosida xarqanday kompьyuter qurilmasi qo’llanilishi mumkin. O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES) tushunchasini ko’pgina aniqlanishi mavjud: O’rnatilgan xisoblash tizimlari (O’XT) - nazorat va boshqarish ob’ekti bilan bir vazifani bajaruvchi va u bilan umumiy konstruktsiyali maxsus (zakazlangan) xisoblash tizimlari(XT). O’rnatilgan xisoblash tizimlari -ma’lum bir funktsiyalar yig’indisini bajaruvchi maxsus axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT). O’rnatilgan xisoblash tizimlari-asosiy funktsiyasi kompyuter funktsiyasi bo’lmagan ammo kompyuterni element sifatida qo’llovchi xarqanday tizim. Masalan: DVD-proigrivatel, svetoforli ob’ekt, bankomat va x.k. Kichik kompyuterli (laptop) yoki katta universal kompyuterli (mainframe computer) ammo personal kompyuter bo’lmagan xisoblash tizimni xam o’rnatilgan tizim deb xisoblash mumkin. O’rnatilgan xisoblash tizimi-umumiy qo’llaniladigan kompyuter bo’lmagan dasturlanovchi kompyuterni o’z ichiga ko’shuvchi qurilma. O’rnatilgan xisoblash tizimlari -stol kompyuteri bo’lmagan xarqanday amaliy xisoblash tizimi. O’rnatilgan tizim -boshqariladigan qurilmaga xisoblash elementi to’liq o’rnatiladigan maxsus tizim. Universal kompьyuterga ko’ra, o’rnatilgan tizim konkret talabli bir yoki bir necha oldindan belgilangan masalalarni bajaradi. O’rnatilgan xisoblash tizimlari quyidagicha tasniflanadi: qo’llanish/tayinlanish doirasi bo’yicha; axborot va boshqarish funktsiyalarini turli o’zaro munosabatlari bo’yicha (tizim axborot yig’uvchi yoki avtomatik boshqaruvchi); 4. O’rnatilgan tizimlarni boshqarish dasturiy ta’minotini SN ATMega128A platasida sozlash Kompyuter tarmoqlarining rivojlanishi taqsimlangan axborot boshqaruv tizimlarinini rivojlanishiga sabab bo’ldi. Integral mikrosxemalarining rivojlanishi boshqaruv obyektlarining mikroprotsessorlarini (MP) ish jarayonini o’zgarishiga sabab bo’ldi. Yangi texnologiyalar kiritish sharoitida mutaxassislar oldida texnologiya jarayonlarini o’rnatish tarkibiy qismlarining qo’llanilishi, zamonaviy texnologiyalar asosida tarmoq yaratish kabi masalalar tadqiqoti dolzarblashdi. Xususan, mikrokontrollerlar asosida dasturiy boshqariladigan qurilmalarni yaratish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Buning uchun qurilmalarga dastur yaratish jarayonini amalga oshirish zarur bo’ladi. Foydalanilayotgan platada asosiy modulli mikrokontroller ATmega128 bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, platada turli periferiya qurilmalari, kuchlanish stabilizatori va yordamchi qurilmalar mavjud. 4.1-rasm SN ATMega128A platasining umumiy ko’rinishi Kontroller modul platasi to’g’irlagich va kuchlanish stabilizatori bilan jihozlangan. Kirish kuchlanishi 6-15 V. Plata manbaga ulanishi bilan mos svetodiodlar yonadi. Mikrokontrollerni ISP va JTAG interfeysi orqali dasturlash mumkin. MK chiqishlari multipleksorga ulangan bo’lib, uning vazifasi mikrokontrollerning chiqishlarini kerakli funksiyalar uchun ulashga kerak bo’ladi. Mikrokontroller ATmega128 ikkita ketma-ket interfeys bilan jihozlangan bo’lib, signallari RS-232 pog’onasiga MAX232 o’zgartirgich bilan o’zgartirilgan. Plataga qo’shimcha xotira - 4 Mb Atmel AT45DB041B Flash-xotira o’rnatilgan. Xotira mikrokontroller bilan SPI interfeys orqali ulangan va uni ma’lumotlarni saqlash uchun foydalaniladi. Qurilma modullarini boshqarish uchun mikrokontroller kiritish chiqarish portalirini moslashtirish kerak bo’ladi. 4. Drayver tushunchasi Drayver bu - kompyuterdagi qurilmalarni (videkarta, wifi modul, bluetooth modul vahakazo) operatsion tizim bilan bog’lab beruvchi maxsus dastur. Bu dastur bo’lmasa, sizdagi qurilmalar umuman ishlamaydi. Misol uchun, notebook sotib oldingiz, undagi Wi-Fi modul ishlamayapti, yoki statsionar kompyuteringiz bor, lekin undan ovoz chiqmayapti. Tanish holatmi). Demak, xulosa shuki, drayversiz sizning qurilmangiz temirning o’zi. Drayver sizda mavjud bo’lishi kerak. Odatda, kompyuter yoki notebook sotib olsangiz, sizga qo’shimcha disk beriladi, shu diskda sotib olgan hisoblash mashinangizdagi barcha qurilmalarning drayverlari mavjud bo’ladi, kompyuterni yoqasiz diskni tiqasiz va drayverlarni ketma-ket o’rnatib chiqasiz, hammasi oddiy. Men bilishimcha, hozirda ko’p kompyuter do’konlari, notebook yoki statsionar kompyuterlarga drayver yozilgan disk qo’shib berishmayotgan ekan. Kompyuter sotib olayotganda, albatta, sotuvchidan drayver yozilgan disklarni so’rang, uyalmang va qo’rqmang.Sotib olayotganda drayver diskini olmagan bo’lsa, nima qilish kerak? Sizga kerak bo’ladigan drayverlarni topishning ko’p usullari bor, shulardan birini yozib o’taman. Bu usul maxsus dastur-Driver Booster (https://t.me/planetaitsoft/100) orqali drayverlarni qidirish. 1. Driver Booster dasturini o’rnatasiz. O»rnatish jarayonida internet talab qilinmaydi, faqat yandex brauzerlarni o’rnatish taklif qilinadi, belgilashlarni olib tashlab, ularni o’rnatmang. 2. Dastur avtomat ishga tushadi, «Сканировать» bosiladi va dastur sizni kompyuterni analiz qiladi va qaysi drayverlar kerakligini aniqlaydi, bu holat uchun kompyuter internetga ulangan bo’lishi lozim. 3.Sizga 3 xil ustun taklif qilinadi: Drayver o’rnatilmagan qurilmalar. Drayver o’rnatilgan, lekin eski versiyasi. Drayverning oxirgi versiyasi o’rnatilgan. 4. O’rnatish kerak bo’lgan qurilmalarni belgilaysiz va «Обновить сейчас» tugmasini bosasiz, albatta internetga ulangan holda. 5. Dastur o’z bazasida mavjud bo’lgan va sizga mos keladiganlarini o’rnatib beradi. 6. Kompyuterni qayta yuklash so’raladi va barcha qurilmalaringiz ishga tushadi. Windows 10 va Windows 7 tizimlarida tekshirildi. Windows 10 o’rnatilgan HP notebook’ka dastur o’rnatilib, shu orqali 140MB’ga yaqin drayver ko’chirib olingandan so’ng, ko’k ekran chiqib, qayta yuklandi va muammosiz ishladi. Drayverlarni har doim Windows operatsion tizimi o’rnatilgandan so’ng, darhol o’rnating, shunda muammolar bo’lmaydi. Hamma dasturlarni qo’yib, so’ng drayver o’rnatsangiz, qandaydir muammo bo’lsa, yana qaytadan shu dasturlarni o’rnatish kerak bo’lib qoladi.Drayverlani bitta-bitta o’rnating, shunda qaysidir bittasida muammo bo’lsa, aynan qaysinda muammoligini bilib olasiz. Xulosa Men ushbu loyiha ishimni tayyorlash davomida o’rnatilgan tizimlarning asosiy tushunchalari va drayverlari to’g’risida ko’plab malumotlarga ega bo’ldim va bu mavzuda bilimimni boyitib oldim. Misol uchun : o’rnatilgan tizim, shaxsiy kompьyuterlar, elektronik qurilma, GPS (Global Positioning Satellite, PDA (Personal digital assistant), raqamli televidinie, telefon kamera, router, xab, CPS (Cyber physical system), o’rnatilgan taroq tizimlari, o’rnatilgan tizimlarin loyihalashtirish va drayverlar o’rnatish to’grisida turli xil malumotlarga ega bo’ldim. Hamda o’rnatilgan tizimlarni boshqarish dasturiy ta’minotini SN ATMega128A platasida sozlash afzalliklaridan tashqari, yaratilgan dasturiy ta’minotni qurilmalarga yuklab, ish jarayonini vizual kuzatishda bir qancha muammolar kelib chiqadi. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun SN ATMega128A platasida sozlash ishlari amalga oshiriladi. Bundan tashqari, keltirilgan dasturiy muhitlar foydalanuvchi uchun tushunarli va qulay bo’lishi bilan birga, murakkab o’rnatilgan tizimlar uchun dasturni yaratish va jarayonining oddiyligi, mikrokontroller turlarining mavjudligi, ularning qurilmalarini ish jarayonini tarkibiy qismini ishlash imkoniyatining mavjudligi va boshqa imkoniyatlarga ega shuningdek O’rnatilgan tizimlarda qurilmalarning drayverlarining so’ngi versiyasini o’rnatish kerak ekanligi bildim. Axborot texnologiyasi - bu axborotni bir ko`rinishdan ikkinchi, sifat jihatidan yangi ko`rinishga keltirish, axborotni yig`ish, qayta ishlash va uzatishning usul va 10 vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir. Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi insonning talabini qondiradigan yangi mahsulot ishlab chiqarishdan iborat. Axborot texnologiyasining maqsadi esa insonning biror-bir ishni bajarishi uchun zarur bo`lgan, uni tahlil etish va u asosida qaror qabul qilishi kerak bo`lgan yangi axborotni ishlab chiqarishdan iborat. Turli texnologiyalarni qo`llab, bitta moddiy resurslardan turli mahsulotlar olish mumkin. Xuddi shu narsani axborot texnologiyalariga nisbatan ham aytish mumkin. Masalan, matematikadan nazorat ishini bajarganda har bir o`quvchi boshlang`ich axborotni qayta ishlash uchun o`zining bilimini qo`llaydi. Masalaning yechimi bo`lgan yangi axborot mahsuloti, o`quvchi tanlay olgan masalani yechish texnologiyasi, usuliga bog`liq. Ishlab chiqarishda turli maxsus jihozlar, uskunalar va boshqalar ishlatiladi. Axborot texnologiyalari uchun ham o`zining uskunalari, vositalari mavjud. Bular kseroks, faks, skaner va boshqa dasturiy vositalardir. Bu vositalar orqali axborotga ishlov berilib, o`zgartiriladi. Hozirgi paytda axborotga ishlov berish uchun kompyuterlar va kompyuter tarmoqlari keng qo`llanilmoqda. Axborot texnologiyasida kompyuterlar va kompyuter tarmoqlarining qo`llanishiga urg`u berish maqsadida ko`pincha kompyuter va kommunikatsion texnologiya haqida gapirishadi. Axborot texnologiyasi o`zi uchun asosiy muhit bo`lgan axborot tizimlari bilan bevosita bog`liqdir. Chunki axborot texnologiyasi axborot tizimlarida mavjud bo`lgan ma`lumotlar ustida bajariladigan turli xil murakkablikdagi amallar va algoritmlarni bajarishdan iborat bo`lgan tartiblashtirilgan jarayondir. Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud. Ichki omillar – bu axborotning paydo bo`lishi (yaratilishi), turlari, xossalari, axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlash va boshqalar. Tashqi omillar - bu axborot texnologiyasining texnik – uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli vazifalarni amalga oshirish vositalari. Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona foydalanishning eng muhim usullaridan biri bo`lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha evolutsion bosqichlarni bosib o`tdi. Ana shu bosqichlarga qisqacha to`xtalib o`tamiz. Birinchi bosqich. XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bu bosqichda "Qo`llik" axborot texnologiya taraqqiy etgan. Uning vositalari: pero, siyohdon, kitob. Kommunikasiya, ya`ni aloqa odamdan odamga yoki pochta orqali xat vositasida amalga 1.1.1 -rasm. Qo`llik axborot texnologiyasi 11 oshirilgan. Bu axborot texnologiyasi insonning aqli rivojlanish davrida paydo bo`lgan. Ikkinchi bosqich. XIX asrning oxiri, unda "Mexanik" texnologiya rivoj topgan. Uning asosiy vositalari yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat. Uchinchi bosqich. XX asr boshlariga mansub bo`lib, "Elektromexanik" texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositalari sifatida telegraf va telefonlardan foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham o`zgardi. Unda asosiy urg`u axborotni tasvirlash shaklidan, uning mazmunini shakllantirishga ko`chirildi. To`rtinchi bosqich. XX asr o`rtalariga to`g`ri kelib, "Elektron" texnologiyalar qo`llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyalarning asosiy vositasi EHMlar va ular asosida tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot izlash tizimlaridir. Beshinchi bosqich. XX asr oxiriga to`g`ri keladi. Bu bosqichda "Kompyuter" texnologiyalari taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga mo`ljallangan dasturiy vositalarga ega bo`lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu bosqichda kundalik turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mo`ljallangan texnik vositalarning o`zgarishi ro`y berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila boshlandi. Axborot texnologiyalarining uzoq yillik evolutsion rivojlanishi uni bir necha turlarga bo`linib ketishiga sabab bo`ldi. 3. Axborot texnologiyalarining tasnifi. Axborot texnologiyalari bir necha turlarga bo`linadi: 1. Ma`lumotlarga ishlov beruvchi axborot texnologiyalari. Ular ma`lum aniq algoritmlar bo`yicha boshlang`ich ma`lumotlarga ishlov beruvchi masalalarni yechishga mo`ljallangan. Masalan, har bir tashkilotda o`zining xodimlari haqidagi axborotga ishlov beruvchi. 2. Boshqarishning axborot texnologiyalari. Ularning maqsadi ish faoliyati qaror qabul qilish bilan bog`liq bo`lgan insonlarning axborotga bo`lgan talabini 1.1.2 rasm. Mexanik axborot texnologiyasi 1.1.3 -rasm. Elektron axborot texnologiyasi 1.1.4 -rasm. Kompyuter - axborot texnologiyasi 12 qondirishdan iborat. Masalan, boshqarishning axborot tizimlari tashkilotning o`tmishi, hozirgi holati va kelajagi haqidagi axborotni beruvchi. 3. Tashkilot axborot texnologiyasi. Avtomatlashtirilgan tashkilot zamonaviy axborot texnologiyalari bu - tashkilot ichidagi va tashqi muhit bilan kommunikatsion jarayonlarni kompyuter tarmoqlari va axborotlar bilan ishlovchi boshqa zamonaviy vositalar asosida tashkil etish va qo`llab-quvvatlashdan iborat. Buning uchun maxsus dasturiy vositalar ham ishlab chiqilgan. Ulardan biri Microsoft Office dasturlar majmuasidir. Uning tarkibiga matn muharriri, elektron jadval, taqdimot muharriri, ma`lumotlar omborini boshqarish tizimlari kiradi. Hozirgi paytdagi kompyuterlar uchun ko`plab dasturiy vositalar mavjudki, ular barcha turdagi axborot texnologiyalarini ta`minlay oladi. Ularning ayrimlari bilan keyinchalik qisqacha tanishib chiqamiz. 4. Ma`lumotlar ombori. Har qanday axborot texnologiyasining majburiy elementi ma`lumotlar omboridir (MO). Avtomatlashtirilgan tashkilotda MO firmaning ishlab chiqarish tizimi haqidagi barcha ma`lumotlarni o`zida saqlaydi. 5.Elektron pochta (E-mail) - kompyuterlardan tarmoqda foydalanishga asoslangan bo`lib, hamkorlarga ma`lumotlar jo`natish yoki ulardan ma`lumot olish imkoniyatini yaratadi. Audiopochta - bu ma`lumotlarni klaviatura yordamida emas, balki tovush orqali uzatuvchi elektron pochtadir. Axborot texnologiyalari faqat fan va texnika hodisasi bo`lmasdan, iqtisodiy rivojlanishning muhim omiliga aylanmoqda. Axborot bilan qamrab olinmagan biror muhim xo`jalik sohaga (masalan, ta`lim, ishlab chiqarish, transport, kredit-moliya, savdo, qishloq xo`jalik) misol keltirish qiyinmas. Ayni paytda kompyuterlar va aloqa vositalari asosida axborotni to`plash, saqlash va taqdim etishning zamonaviy usullari, yangi axborot texnologiyalari va xizmatlarni sotish (tarqatish) maqsadlarida ishlab chiqarish mustaqil tarmoq sifatida shakllandi va ajralib chiqdi. Shunday qilib, xalq xo`jaligini axborotlashtirish kelgusiga axborot texnologiyasining inqilobiga o`tish demakdir. Axborot texnologiyalari, shu jumladan, kompyuterlar keng qo`llanilib kelayotgan ayrim sohalarni sanab o`tamiz. Biznes sohasi. Axborot texnologiyalari yangi korxona yoki firmaning muvaffaqiyat bilan faoliyat ko`rsatishida katta rol o`ynaydi. Masalan, - biznes reja tuzishda va kutilayotgan daromad va chiqimlarni hisoblashda; - tashkilot yoki firmaning yorlig`ini va tegishli hujjatlarini tartibga keltirishda; - tashkilot yoki firmaning taqdimot marosimini o`tkazishda; - reklamalarning loyihasini tuzish va reklama materiallarini tayyorlash, 1.5 -rasm. E-mail belgisi (tijorat а) 1.1.5-rasm. Elektron pochta 13 hisobotlar, shartnomalarni tayyorlashda; - mijozlar haqidagi ma`lumotlar ro`yxatini saqlash va u bilan ishlashda; - boshqa firmalar, potensial ta`minotchi, ulgurji xaridorlar bilan bog`lanishda; - mijozlar va ta`minotchilar bilan muzokara olib borish va hokazolarda. Shunday qilib tashkilot yoki firmaning taraqqiy etishi uchun albatta axborot texnologiyasi ya`ni kompyuterlarning imkoniyati va o`rni katta. Bank sohasi. Bank tizimi o`zining ish faoliyatida axborot texnologiyalaridan keng foydalanish imkoniyatiga ega bo`lgan tashkilot hisoblanadi. Masalan, - yil davomida bir sutkasiga 24 soat mijozlarga aloqa uchun va tegishli ma`lumotlarni olish, ma`lumotnomani tekshirish, hisobni to`lash imkoniyatini yaratish; - mijozlarga xizmat ko`rsatish madaniyatini oshirish; - kredit kartochkalari yordamida telefon yoki Internet orqali xizmatni yo`lga qo`yish; - mijozlar haqidagi ma`lumotlarni saqlash; - Bankning hisob raqamlari haqidagi ma`lumotlar va boshqalar. 1.2.3-rasm. Tizimli dasturiy ta’minotning tuzilishi Asosiy dasturiy ta’minot kompyuter bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat ko’rsatuvchi dasturiy ta’minot alohida, qo’shimcha tarzda yaratilishi mumkin. Asosiy dasturiy ta’minot (base software) – kompyuter ishini ta’minlovchi dasturlarning minimal to’plami. Ularga quyidagilar kiradi: operatsion tizim (OT); tarmoq tizimlari. Yordamchi (xizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta’minotga asosiy dasturiy ta’minot imkoniyatlarini kengayturuvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysni) qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, komputerning ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa dasturlardir. Asosiy dasturiy ta’minotni qo’shimcha ravishda o’rnatiladigan xizmat ko’rsatuvchi dasturlar to’plami to’ldirib turadi. Bunday dasturlarni ko’pincha utilitalar deb atashadi. Utilitlar – ma’lumotlarni qayta ishlashda qo’shimcha operatsiyalarni bajarishga yoki komputerga xizmat ko’rsatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni testlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) mo’ljallangan dasturlardir. Komputerning dasturiy ta’minoti orasida eng ko’p qo’llaniladigani amaliy Shakllanayotgan bilimlar quyi tizimi Bilimlarning ishchi sohasi Aloqa kanallari Operatsion tizim Tarmoq tizimi Antuvirus Tarmoq ishini ta’minlovchi Tashxis qiluvchi dasturlar 24 dasturiy ta’minotdir (ADT). Bunga asosiy sabab – komputerlardan inson faoliyatining barcha sohalarida keng foydalanilishi, turli predmet sohalarida avtomatlashtirilgan tizimlarning yaratilishi va qo’llanishi. Amaliy dasturiy ta’minotni quyidagicha tasvirlash mumkin. Muammoga yo’naltirilgan ADTga quyidagilar kiradi: buxgalteriya uchun DT; personalni boshqarish DT; jarayonlarni boshqarish DT; bank axborot tizimlari va boshqalar. Umumiy maqsadli ADT – soxa mutaxassisi bo’lgan foydalanuvchi axborot texnologiyasini qo’llaganda uning ishiga yordam beruvchi ko’plab dasturlarni o’z ichiga oladi. Bular: komputerlarda ma’lumorlar bazasini tashkil etish va saqlashni ta’minlovchi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT); matnli hujjatlarni avtomatik ravishda formatlashtiruvchi, ularni tegishli holatda rasmiylashtiruvchi va chop etuvchi matn muhharrirlari; grafik muharrirlar; hisoblashlar uchun qulay muhitni ta’minlochi elektron jadvallar; taqdimot qilish vositalari, ya’ni tasvirlar hosil qilish, ularni ekranda namoyish etish, slaydlar, animatsiya, filmlar tayyorlashga mo’ljallangan maxsus dasturlar. Ofis ADT - idora faoliyatini tashkiliy boshqarishni ta’minlovchi dasturlarni o’z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: o rejalashtiruvchilar yoki organayzerlar, ya’ni ish vaqtini rejalashtiruvchi, uchrashuvlar bayonnomalarini, jadvallarni tuzuvchi, telefon va qaydnomalarni olib boruvchi dasturlar; o tarjimon dasturlar, ya’ni berilgan boshlang’ich matnni ko’rsatilgan tilga tarjima qilishga mo’ljallangan dasturlar; o skaner yordamida o’qilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga o’zgartiruvchi dasturiy vositalar; o tarmoqdagi uzoq muloqotni tashkil etuvchi kommunikatsion dasturlar. Sun’iy intellekt tizimlari. Bu sohadagi izlanishlarni to’rt yo’nalishga bo’lish mumkin: - ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yo’nalish komputerda o’yinlarni (shaxmat, shashka va h.k.), avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni amalga oshiradigan dasturiy ta’minotni yaratish bilan shug’ullanadi; - bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar. Ushbu yo’nalishdagi muhim natijalardan biri ekspert tizimlarning yaratilishi hisoblanadi. Shu tufayli sun’iy intellekt tizimlari ma’lum va kichik sohalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo’llanishi mumkin; - kompyuter texnikasining yangi arxitekturasini yaratish. Bu yo’nalish sun’iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod kompyuter texnikasi)ni yaratish muammolarini o’rganadi; - Intellektual robotlar. Bu yo’nalish oldindan belgilangan manzil va maqsadga erisha oladigan intellektual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan shug’ullanadi. Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari. Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog’liq yo’nalish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quvvatli hamda qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlarni o’z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: - kompilyator va interpretatorlar; - dasturlar kutubxonasi; - turli yordamchi dasturlar. Kompilyator dasturlash tilidagi dasturni mashina kodidagi dasturga aylantirib beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dasturning bevosita bajarilishini ta’minlaydi. Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar to’plamidan iborat. Dasturlar yaratish vositalariga Makroassembler MASM, Visual Cutt for Windows Professional Edition kompilyatori, Visual Basic for Windows va boshqalar kiradi. Case-texnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng terkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir. CASE – Computer Aided Sistem Engineering – axborotlar tizimini 27 avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani bo’lib, CASE-texnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan, tizimli taxlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan ko’pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo’llaniladi. Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi, 80-yillar oxirida shakllangan yo’ nalishdir. Ulardan keng ko’lamda foydalanish qimmatligi tufayli chegaralangandir. Case-texnologiyasi – murakkab dasturiy tizimlarni tahlil etish, loyihalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta’minotdir. Case-texnologiyasining asosiy yutug’i – komputerning mahalliy tarmog’ida ishlayotgan mutaxassislarni birgalikda, hamkorlikda loyiha ustida ishlashini tashqil eta olishi, loyihaning ixtiyoriy fragmentini eksport-import qila olishligi va loyihani tashkiliy boshqara bilishligidadir 4.Zamonaviy operatsion tizimlarining ishlash asoslari Tizimli dasturiy ta’minot (TDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan: komputerning va komputerlar tarmog’ining ishonchli va samarali ishlashini ta’minlash; komputer va komputerlar tarmog’i apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish. Tizimli dasturiy ta’minot ikkita qismdan – asosiy (bazaviy) dasturiy ta’minot va yordamchi (xizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta’minot komputer bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat ko’rsatuvchi dasturiy ta’minot alohida, qo’shimcha tarzda yaratilishi mumkin. Asosiy dasturiy ta’minot (base software) – komputer ishini ta’minlovchi dasturlarning minimal to’plamidan iborat bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: - operatsion tizim (OT); - tarmoq tizimlari. Yordamchi (xizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta’minotga asosiy dasturiy ta’minot imkoniyatlarini kengayturuvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysni) qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, komputerning ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa dasturlardir. Shunday qilib, tizimli dasturiy ta’minotni sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin. 1.2.7-rasm. Tizimli dasturiy ta’minotning stukturasi Kompyuterdan foydalanishni osonlashtiruvchi tizim dasturlarining yadrosi operatsion tizimlardir. Operatsion tizim foydalanuvchi bilan komputer orasida bevosita muloqot o’rnatishni, komputerni boshqarishni, foydaldnuvchi uchun qulaylik yaratishni, komputer resurslaridan oqilona foydalanish va hokazolarni ta’minlovchi dasturlardir. Operatsion tizimga fan tilida tarif beradigan bo’lsak u quydagicha jaranglaydi. Operatsion tizim (OT) – bu kompyuter texnikasi zaxiralarini boshqarish, amaliy dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar, boshqa dasturlar bilan o’zaro aloqasini amalga oshiruvchi, foydalanuvchining komputer bilan muloqatini ta’minlovchi dasturiy vocitalar yig’indisidir. Kompyuter texnikasining istalgan komponentlari va ularga beriladigan imkoniyatlar: markaziy prossesor, tezkor yoki tashqi xotira, tashqi qurilmalar, dasturlar va boshqalar zaxira bolib xizmat qiladi. Operatsion tizim foydalanuvchiga hisoblash tizimi bilan qulay muloqat qilish usulini (interfeys) taqdim etadi. Interfeys bunda dasturiy va foydalaniladigan bo’lishi mumkin. O’z navbatida foydalanuvchi interfeys buyruqli yoki ob’ektli-yo’naltirilgan bo’lishi mumkin. Buyruqli interfeys komputer zahiralarini boshqarish bo’yicha harakatlarni bajarishda foydalanuvchi tomonidan buyruqlarni klaviaturadan kiritishni ko’zda tutadi. Ob’ektli-yo’naltirilgan interfeys – fayllar, kataloglar, diskovodlar, dasturlar, hujjatlar va boshqalarni taqdim etuvchi ob’ektlar ustidan operasiyalarni Operatsion tizim Tarmoq OT Tashxis dasturlari Antivirus dasturlar Arxivlashtirish dasturlari Tarmoq dasturlari Asosiy DT Xizmat ko’rsatuvchi DT Korrelyator ma’lum bo’lgan natijalar bilan taqqoslash 29 amalga oshirish vositasida hisoblash tizimlari zahiralarini boshqarishdir. Har bir komputer albatta operatsion tizim turkumiga ega bo’ladi, ularning har biri uchun amaliy dasturlarning o’z tukkumi yaratiladi. Hozirgi paytda turli operatsion tizimlar mavjudj. Masalan: UNIX, LINUX, MS DOS, OS/2, WARP, WINDOWS, Macintoch, Android, Kai OS, Lineage OS, Fire OS, Flyme OS, iOS, Windows 10 Mobile, Sailfish OS, Tizen, Remix OS va boshqalar. Dasturlar odatda magnit yuritgichlarga joylashgan bo’ladi. Ammo operatsion tizimlar va u bilan bog’liq dasturlar ancha katta hajimga ega bo’lgani uchun keyingi paytlarda lazer disklariga yozilmoqda. Ba’zi bir tizimli dasturlar, masalan, kiritish-chiqarishning asosiy tizim dasturlari (ular BIOS) to’g’ridan to’g’ri komputerning doimiy xotirasida saqlovchi qurilmasiga yozilgan bo’ladi. Operatsion tizimlardan quyidagi xususiyatlarga ega bo’lishi talab qilinadi: 1. Ishonchlilik. OT o’zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli bo’lishi kerak. OT foydalanuvchi aybi bilan vuyudga kelgan xatoni aniqlash, uni tahlil qilish va tiklash holatida bo’lishi kerak. OT foydalanuvchini o’zi tomonidan qilingan zatodan himoyalashi hech bo’lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zararni minimumga olib kelishi kerak. 2. Himoya. OT bajarilayontgan masalalarni o’zaro bir-biriga ta’siridan himoyalashi kerak. 3. Bashorat. OT foydalanuvchi so’roviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak. Foydalanuvchi buyruqlari tizimda qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bo’lsa, ularning ketma-ketligi qanday bo’lishidan qat’i nazar natija bir xil bo’lishi kerak. 4. Qulaylilik. Foydalanuvchiga OT ni taklif qilishdan maqsad resurslarni aniqlash va bu resurslarni boshqarish masalalarini yechishdan ozod qilishdir. Tizimni inson psixologiyasini hisobga olgan holda loyihalash kerak. 5. Samaradorlik. Resurslar taqsimotida OT foydalanuvchi uchun tizim resurslaridan foydalanish darajasini maksimal oshirishi kerak. Tizimning o’zi esa iloji boricha kamroq resurslardan foydalanishi zarur. Resurslarning OT tomonidan band qilinishi foydalanuvchiimkoniyatlarini kamaytirishga olib keladi. 6. Moslanuvchanlik. Tizim amallari foydalanuvchiga qarab sozlanishi mumkin. Resurslar majmuasi OT samaradorligini oshirish maqsadida ko’paytirishniyoki kamaytirishni mumkin. 7. Kengaytiruvchanlik. Evolyutsiya jarayonida OT ga yangi fizik va dasturiy resurslar qo’shilishi mumkin. 8. Aniqlik. Foydalanuvchi tizim interfeys darajasidan pastda sodir bo’ladigan jarayondan bexabar qolishi mumkin. Shu bilan birga foydalanuvchi tizim haqida qancha bilgisi kelsa, shuncha bilish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. 30 OT ning asosiy vazifasi bu-resurslar taqsimoti va boshqarishdan iborat. OT foydalanuvchini resurslar taqsimotidan ozod qilib komputerni uch xil rejimda ishlashini ta’minlashi mumkin. Operatsion sistemani quyidagi sinflarga bo’lish mumkin: Bir masalali va ko’p masalali; Bir foydalanuvchili va ko’p foydalanuvchili; Bir dasturli rejim – komputerning barcha resurslari faqat bir dasturga xizmat qiladi. Ko’p dasturli rejim (multidasturlar) – OT bir vaqtning o’zida birbiriga bog’liq bo’lmagan bir necha dasturlarga xizmat qiladi. Bunda resurslar dasturlar o’rtasida o’zaro taqsimlanadi. Multidasturlar rejimi markaziy protsessor ish vaqti bilan ”periferiya” qurilmalari ishini ta’minlashdan iborat. Bu usulning bir dasturli rejimdan afzalligi resurslardan samarali foydalanish va berilgan masala yechilishini tezlashtirish Ko’p masalali rejim - multimasala rejimi bir vaqtning o’zida bir necha masalaning parallel ishlashini ta’minlashi ko’zda tutilgan. Bunda bir masalaning natijasi ikkinchi masala uchun berilganlar majmuasini tashkil qilishi ham mumkin. OT yechilayotgan masalalarning bir-biri bilan bog’liqligini rejalashtiradi va nazorat qilib boradi. Ko’p dasturli rejimdan (dasturlar oresida vaqtni taqsimlash prinsipi) farqli ravishda, bu yerda barcha masalalar bo’yicha parallel ishlash ko’zda tutilgan. Ko’p masalali rejim faqat multitizimda (bir necha protsessor) tashkil qilinadi. 5.Operatsion tizim turlari. DOS oilasidagi operatsion tizimlar. Bu oilaning birinchi vakili – MS DOS tizimi (Microsoft Disk Operating Sustem – Maykrosoft firmasining diskli operatsion tizimi) 1981 yil avgust oyida Bill Geyta va Pol Allen tomonidan IBM PC paydo bo’lishi munosabati bilan chiqarilgan. MS DOS oilasining operatsion tizimlari bir vazifali bo’lib. Quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga ega: Kompyuter texnikasi texnik-apparat interfeys yordamida foydalanuvchi interfeys kiritadigan buyruq orqali amalga oshiriladi; Tizimni kompyuter texnikasi yordamida boshqa tizim elementlariga o’tishini soddalashtiradigan tuzilma mavjudligi; Operativ xotiraga kirish hajmining uncha katta emasligi (640 Kbayt). Turli mualliflar MS DOS ni rivojlantirishni davom ettirib, uning MS DOS 1.1, MS DOS 1.25, MS DOS 2.0, MS DOS 2-11 versiyalarni taklif etishda. 1984 yilda MS DOS 3.0 IBM PC AT shaxsiy komputeriga 80286 mikroprotsessorga asoslangan, 5.25 dyuymli diskovodda ishlashga mo’ljallangan operatsion tizim ayratildi. 1987 yil MS DOS 3.3 yaratilib u 3.5 dyuymli, ya’ni 1,44 Mbaytli disklar bilan ishlash 31 imkoniyatlarini berdi. MS DOS operatsion tizim oilalarining jiddiy kamchiligi shaxsiy komputer va OT zaxiralariga beruxsat kirishdan muhofaza vositalarining yo’qligidir. OS/2 oilasidagi operatsion tizimlar. 1987 yili IBM va Microsoft firmasi tomonidan bir nechta masalalar yechishga qodir bo’lgan OS/2 operatsion tizim ishlab chiqiladi. OS/2 (Perating Sistem/2) ikkinchi avlod ko’p vazifali operatsion tizimdir. U IBM PS mos komputerlar uchun 32 razryadli grafir ko’p vazifali operatsion tizim sifatida bir nechta amaliy dasturlar parallel ishni tashkil etish imkonini berib, bunda bir tizimni ikkinchisidan, operatsion tizimni unda ishlayotgan dasturlardan muhofaza qilishni ta’minlaydi. OS/2 da dastur yozish uchun amaliy dasturlashtirish interfeysi API (Application Programming Interfase) da mavjud tayyor dasturiy modullardan foydalanishi mumkin. OS/2 OT qulay grafik foydalanuvchi interfeys bo’lib, DOS faylli tizimi bilan mos keladi, bu hol ma’lumotlardan DOS da ham, OS/2 da ham biror bir o’zgarishlarsiz foydalanish imkonini beradi. OS/2 ning bir necha modifikasiyalari mavjud: OS/2 Warp 3.0 xotiradan foydalanish takomillashgan va grafik interfeysi yaxshilangan; OS/2 Warp Connect tarmoqni qo’llab-quvvatlashi yaxshilangan; OS/2 Warp Server – serverli OT sifatida ishlash uchun mo’ljallangan. OS/2 ning asosiy kamchiligi uning uchun ilovalarning kam sonlologidir, bu hol mazkur tizimni MS DOS va Windows Otlarga nisbatan kam ommaviylashtiradi. UNIX oilasidagi operatsion tizimlar. Ular 32 razryadli ko’p vazifali ko’p (kishi) foydalanadigan operatsion tizimdir. UNIX ning kuchli tomoni shundaki, bitta tizimning o’zi turli komputerlarda ya’ni superkomputerdan to shaxsiy komputergacha foydalaniladi, bu hol tizimni bir mashina arxitekturasidan boshqasiga ham sarf bilan o’tkazish imkonini beradi. UNIX oilasidagi OT ning muhim xususiyati uning modulliligi va keng servisli dasturlar to’plami bo’lib, ular foydalanuvchi-dasturlovchilar uchun qulay operatsion vaziyatni yaratishni ta’minlaydi (ya’ni bu tizim amaliy dasturlovchilar mutaxassisligi uchun alohida samaralidir). UNIX ierarxik faylli struktura, virtual xotira, ko’p oynali interfeys, ko’p protsessorli tizimlar, ko’p foydalanuvchili qiymatlar bazasini boshqarish tizimi, bir jinsli bo’lmagan hisoblash tarmoqlarini qo’llab-quvvatlaydi. 1.2.9-rasm. LINUX OTning integrastiylashdan xizmatlar oynalari LINUX oilasidagi operatsion tizimlar. Bu operatsion tizim 1991 yil Xelsinkidagi Universitetlardan birida tahsil oluvchi talaba Linus Torvaldsning disertatsiya ishi natijasida, UNIX operatsion tizimi asosida yangi operatsion tizimi yuzaga keldi va ”LINUX” so’zining kelib chiqishi quyidagicha Ari Lemkaning asosi qilib jlingan FTP-servsri ostidagi yangi tizim kodini pub/OS/Linux deb nomlashi natijasida yuzaga keldi. Hozirda O’zbekiston diyorida Linuks operatsion tizimi haqida eshitmagan komputer foydalanuvchilari bo’lmasa kerak, biroq ko’pchilik uchun bu mavzu notanish va qandaydir hijoatli bo’lishi mumkin. Dunyoda esa Linuks – eng tez taraqqiy qtayotgan operatsion tizimiga aylangani hech kimga sir emas. Hozirda, xatto yiliga ikki marta yangilab chiqayotgan Linuksning turli tizimlari ham mavjud. Shu qatorda, ajoyib Farangiston o’lkasida chiqayotgan ”Mandriva” nomli operatsion tizimni tarqatish to’plami (distributivi) Linuks turdagi operatsion tizim bo’lib, 2003 yildan boshlab, o’zbek tiliga o’girilib kelinmjqda. ”Mandriva” asosida ”Yosh dasturchilarni tayyorlash va qo’llab-quvvatlash”da yangi operatsion tizim ”DOPPIX” tuzilishi, milliy axborot texnologiyalar mutaxassislarini qiziqtirib, shod etmoqda. Milliy operatsion tizim yaratilayotganligi va Ommaviy axborot vositalarda bu haqida habarlar tarqatilib yoritilgan edi. LINUXning afzalliklari. Oxirgi vaqtlarda Linus ni Windows OT ga jiddiy 33 raqobatchiligi haqida ko’p gaplar tarqalmoqda. Windows OT ni qo’llab quvatlovchilar tomonidan esa aksincha, Linuxning foydalanuvchi komputerga ommobop o’rnatilmasligi haqidagi e’tirozlar bildirilmoqda. Bir yil oldin, Linuxning Otlari orasidagi birinchi o’rinni egallab kelib, oddiy foydalanuvchilar uchun murakkab bo’lib, foydalanuvchilar ko’proq professional bilimni talab etadi. Linuxning afzalliklari, uning ishonchliligi va viruslardan himoyalanganligidir. Xatolikni foydalanuvchining o’zi ham to’g’irlashi mumkin, albatta buning uchun Linux kodlarini o’qiy olish va tushina olish tajribasiga ega bo’lish zarur. Linuxda fayllar bilan ishlashning osonlashtirilgan fayllar menejerlari mavjud. Ochiq kodli dasturiy ta’minotni Linux OT xalqaro standartlashtirish tashkilotlar tavsiyalari asosida yaratiladi. Kodi ochiq bo’lganligi tufayli, har qanday dasturchi buni ko’zdan kechirib, tekshirishi mumkin. Bu esa Linux OT ni xatolardan holi qiladi. Natijada ochiq kodli dastularga ishonch ortadi. LINUXning kamchiliklari. Windows Otga o’rganib qolganlar uchun distributivni o’rnatishning qiyinchiliklarini vujudga keltiradi. Oldingi distributivlar o’rnatilishi jarayonida juda ko’p tushunarsiz (odatda Windowsni o’rnatilishi jarayonida umuman uchramaydigan) savollarni berishi foydalanuvchilarni qiyin vaziyatga tushirib qo’yardi. Distributiv bu oddiy dasturlar majmuasi bo’lib qolmasdan balki foydalanuvchilarning har hil masalalarni yechishga qaratilgan, umumiy tizimga birlashtirilgan qo’llab-quvvatlovchi, boshqaruvchi paketlarga aytiladi. WINDOWS oilasidagi operatsion tizimlar. Windows – oynalar degan ma’noni anglatadi. Microsoft (MS) firmasining dastur mahsuli bo’lib, qollanishi oson bo’lgan operatsion tizimdir. Lekin bir qancha operatsion sistemalar ishlab chiqilgani va xayotga tatbiq etilganiga qaramay faqatgina ushbu operatsion sistema keng tarqaldi va katta muvaffaqiyatga erishdi. WINDOWS muhitida ishlash natijasida foydalanuvchi ko`pgina qulayliklarga ega bo`ladi. Bunda fayl va kataloglarning nusxasini olish, ko`chirish, qayta nomlash, o`chirish va hokazo amallar tezda va yaqqol bajariladi. Shu bilan birga bir paytning o`zida bir necha katalog bilan ishlash imkoniyatiga ega. WINDOWS OT turlari: Windows OTning avvalgi versiyalari Windows 3.0, Windows 3.1, Windows 3.11, Windows 3.12 asos sifatida MS DOS OTni qabul qilgan bo’lsa, Windows 95, Windows 2000, Windows XP, Windows 7 va Windows 8 lar o’zi mustaqil bo’lib, komputerda boshqa bir operatsion tizimning bo’lishini talab qilmaydi. Mobil operatsion tizimlar (MOT). Mobil operatsion tizimlari juda rivojlanayotgan bo’lib ularning TOP 5 talikka kirganlarini sanab o’tamiz. Birinchi yaratilgan mobil operatsion tizimlar versiyalariga quyidagilar kiradi: Android Linuxga asoslangan operatsion tizim bo’lib, asosan 34 smartphones and tablet computers kabi touchscreen mobil qurillmalarga mo’ljallangan. iOS mobil operatsion tizim bo’lib, u faqat Apple kompaniyasi qurilmalariga mo’ljallangan. Windows Phone Windowsga asoslangan operatsion tizim bo’lib, asosan smartphones and planshed kabi touchscreen mobil qurilmalarga mo’ljallangan. BlackBerry mobil operatsion tizim bo’lib, asosan smartphones and planshed qurilmalarga mo’ljallangan. 2.1. Bulutli hisoblash (SLOUD) texnologiyalari Hozirda bulutli hisoblash texnologiyasi ommalashib bormoqda, bulutli hisoblash (Cloud Computing) kontseptsiyasi esa axborot texnologiyalari rivojlanishining rusumdagi trendi (tendentsiyasi) hisoblanadi. Gartner (axborot texnologiyalari bozoriga maxsuslashgan tadqiqot va konsalting kompaniyasi) baholashlariga ko’ra, bulut – 2010 yildan buyon tijoratning asosiy prioritetlaridan biriga aylandi. Dunyoning katta AT vendorlari (sotuvchilari - Microsoft, Amazon, Google va h.k.) bulutli hisoblashlarni joriy etmoqdalar. Hozirda bulutli hisoblash atamasi zamirida tarmoq orqali so’rov bo’yicha zarur hisoblash quvvatini olish imkoniyatining mavjudligi tushuniladi (1-rasm), bunda foydalanuvchi bu mexanizmning tafsilotlari ahamiyatga ega emas va u “bulut”dan barcha zaruriyatlarni oladi. Yorqin misol sifatida qidiruv tizimlarini keltirish mumkin, ularning interfeysi juda sodda, shu bilan birga ular foydalanuvching kerakli ma’lumotni qidirish uchun ulkan hisoblash zahiralarini taqdim etadi. 1.3.1.-rasm. Bulutli hisoblash Bugunda ulkan hisoblash markazlari o’zida nafaqat biror aniq ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash imkonini beradi, balki shaxsiy virtual ma’lumotlar markazini yaratish imkonini beradi, bu imkoniyat esa, o’z navbatida, yosh tashkilotlarga o’z infrastrukturalarini noldan boshlab yaratishda ortiqcha kuch sarflamasliklariga yordam beradi. 2.2 Bulutli hisoblash ta’riflari Bugungi kunda “bulutli hisobashning” ko’plab ta’riflari mavjud. Ularning ko’pchiligi o’z ma’nosi va aktsenti bo’yicha takrorlanadi. Quyida bunday ta’riflarning bir nechtasi “bulutli hisoblash”ni har xil nuqtai nazardan tushunish uchun keltirilgan. Bulutli hisoblash Internet vositasida taqdim etiladigan servis ko’rinishida tashqi hisoblash zahiralaridan foydalanishning dinamik masshtablanadigan usulni bildiradi, bu holda foydalanuvchidan “bulut” infrastrukturasi haqida biror bilimlarni yoki bu “bulutli” texnologiyani boshqarish bo’yicha biror ko’nikmalar talab etilmaydi. Cloud Computing – bu dasturiy-apparat ta’minot bo’lib, foydalanuvchilarga Internet yoki lokal tarmoq orqali servis ko’rinishida taqdim etiladi, bunda foydalanuvchilarga alohida zahiralarga (hisoblash zahiralari, dasturlar va ma’lumotlar) murojaatning qulay interfeysi ham beriladi. Bu holda foydalanuvchi kompyuteri tarmoqqa ulangan terminal hisoblanadi. Bulutli hisoblashni amalga oshiruvchi kompyuter “hisoblash buluti” hisoblanadi. Bu holda “hisoblash buluti”ga kiruvchi kompyuterlar orasidagi yuklanish avtomatik taqsimlanadi. Shaxsiy bulutlarga o’tishda buyurtmachilar ko’plab afzalliklar olishi mumkin, ular orasiga ATga xarajatlarni tushirish, servisni taqdim etish sifatining oshirilishi va 36 tijoratning dinamikligini kiritish mumkin. “Bulut” informatsion xizmatlarni olish va taqdim etish uchun yangi tijoratmodel hisoblanadi. Bu model operativ va kapital xarajatlarni tushirishga harakat qiladi. U AT departamentlariga o’z ma’lumotlarni qayta ishlash markazini boshqarish masalalarida qotib qolmasdan, strategik loyihalarga diqqat qaratishga imkon beradi. 2.3. Bulutli hisoblash istiqbollari Bulutli hisoblash – bu faqatgina AT sohasidagi innovatsion texnologiyagina emas, balki kichik aholi yashash punktlaridagi kichik AT-mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarining bozorga o’z xizmatlarini tezkor taklif etish va o’z tijoratg’oyalarini amalga oshirishga imkon beradigan yangi tijorat-modellarini yaratish usullarini ham taqdim etadigan texnologiyadir. Bulutli hisoblashni investitsiya bilan birgalikda qo’llab-quvvatlash yosh kompaniyalarda tez rivojlanadigan ekotizim yaratiladi. Bulutli hisoblash AT sohasida autsorsing (tashqi manbaadan yoki zahiradan foydalanish) rolining kuchayishiga va tizimli maxsuslashtirishga bozorli javob hisoblanadi. Mohiyatiga ko’ra, bulutli hisoblashga o’tish mahoratli tashqi ishlab chiqaruvchilarning an’anaviy AT-infrastrukturani boshqarish jarayonlarini autsorsing qilishni bildiradi. Ko’plab bulutli hisoblash sohasidagi zamonaviy yechimlarni ishlab chiqaruvchilar (yetkazib beruvchilar) faqatgina mavjud bulutli platformalardan foydalanishni taqdim etadilar, balki buyurtmachilarning texnologik va huquqiy talablariga javob beradigan o’z platformalarini yaratish imkonini beradi. Bulutli hisoblash quyidagicha ishlaydi: ilovalarni ishga tushirish uchun o’z serverini sotib olish, o’rnatish va boshqarish o’rniga, Microsoft, Amazon, Google yoki boshqa kompaniyaning serverini ijaraga olish amalga oshadi. So’ngra foydalanuvchi ijaradagi serverni Internet orqali boshqaradi, bunda ma’lumotlarni qayta ishlash va saqlash uchun foydalanilgan zahira uchun to’lov amalga oshadi. Hisoblash buluti millionlab foydalanuvchilar bir vaqtda ishlatadigan ma’lumotlar markazlarida (Data Center) joylashgan minglab serverlardan tashkil topadi. Bunday katta masshtabli infrastrukturani samarali boshqarishning zaruriy sharti maksimal to’liq avtomatlash hisoblanadi. Bundan tashqari, har xil foydalanuvchilarni (bulutli operatorlar, servis-provayderlar, o’rtakashlar, AT-ma’murlar, ilovalar foydalanuvchilari) ta’minlashda hisoblash zahiralariga himoyalangan murojaat uchun bulutli infrastruktura o’z-o’zini boshqarish va vakolatni ta’minlash imkoniyatlarini qarab chiqishi kerak bo’ladi (1.3.2-rasm). 37 1.3.2-rasm. Bulutli hisoblashning ishlash tamoylli Bulutli hisoblash kontseptsiyasi o’z-o’zidan paydo bo’lgani yo’q, balki axborot texnologiyalarining so’nggi bir necha yillardagi rivolanishi va zamonaviy tijorat chaqirig’iga javob tariqasida natijasida paydo bo’ldi. Gartner (Gartner Group) tahlilchilari guruhi bulutli hisoblashni kelajakning eng istiqbolli strategik texnologiyasi deb atashdi va so’nggi 5-7 yillarda axborot texnologiyalarining katta qismi bulutga o’tishini bashorat qilishmoqda. Ularning baholashlaricha, 2015 yilda bulutli hisoblash bozorining hajmi 200 milliard dollarga yetgan. Nisbatan yaqin davrlarda paydo bo‘lib, kompyuter tizimlari klassik modellaridan etarlicha katta farq qilishi bilan birga, ayrim lahzalarda aynan o‘xshash tamoyillarda ish yuritadi. Oddiy holda tushuntirilganda, bunday texnologik echimlar o‘zining asosida axborotlar, dasturiy ta’minot yoki boshqa maxsus serverlardan foydalanishi va saqlanishi kompyuter xotirasidagi harakatlarni hamda yuklanishlarni yuzaga keltirmasdan amalga oshirishga imkon beradi. kompyuter xotirasidagi bulut xizmatlariga kirishni ta’minlovchi boshlang‘ich o‘rnatish mijoz dasturiy ta’minotidan foydalanadi. Bulutli ma’lumotlar ombori (ingl. cloud computing shuningdek, “ma’lumotlarga bulutli (tarqoq) ishlov berish” atamasi ham qo‘llaniladi) deganda odatda, foydalanuvchiga kompyuter resurslari va quvvatini internet-xizmat ko‘rinishida taqdim etilishi tushuniladi. SHunday yo‘l bilan foydalanuvchiga “sof” ko‘rinishda hisoblash resurslari taqdim etiladi va foydalanuvchi uning masalalariga qanday kompyuter ishlov beryotganligi, bu qanday OT boshqaruvida amalga oshirayotganganligi kabi boshqa savollarga javob ololmasligi mumkin va aslida ularga javob topish unga zarur bo‘lmaydi. Ko‘p hollarda “bulut”ni ish yuritishida o‘xshashlik va umumiylikni topib “meynfrem”lar (mainframe) bilan taqqoslashadi. Ammo “bulut”ni “meynfrem” tamoyil jihatdan ajralib turuvchi farqi mavjud, masalan, “bulut”ning hisoblash 38 quvvatlari nazariy jihatdan cheklanmaganligidir. Ikkinchi tamoyiliy farqi, oddiy holda aytganda, meynfrem texnologiyasida terminallar ishga tushirilgan masala bilan foydalanuvchi o‘rtasida o‘zaro interfaol hamkorlik uchun xizmat qiladi, ”bulut”da esa terminalni o‘zi katta quvvatli hisoblash qurilmasi hisoblanadi va nafaqat oraliq axborotlarni to‘plab boruvchi vosita bo‘lib qolmasdan bevosita global tizimdagi hisoblash resurslarni boshqarish xususiyatiga ham ega bo‘ladi. Avval paydo bo‘lgan (jumladan, 1990 yillarda) ma’lumotlarga ishlov berish texnologiyalari orasida grid-hisoblash bir muncha keng tarqalish munosabatiga ega bo‘ldi. Dastlab bu yo‘nalish texnik vositadagi protsessorning foydalanilmay turgan resurslaridan unumli foydalanish uchun va hisoblash quvvatlarini ixtiyoriy ravishda ijaraga berish tizimini rivojlantirish imkoniyati sifatida qaraldi. Bir qator loyihalar (GIMPS, distributed.net, SETI@home) hisoblashning bunday modeli etarlicha samarali ekanligini isbotlab berdi. Hozirgi kunda bunday texnologiyalar ahamiyatli hisoblash resurslari talab qilinadigan ilmiy, matematik masalalarni echish uchun keng qo‘llaniladi. Ma’lumki, grid-hisoblashni tijorat maqsadlari uchun ham keng qo‘llash mumkin. Masalan, ular yordamida iqtisodiy prognozlash, seysmik ma’lumotlarni tahlil qilish, vaksina va yangi dori-darmonlarni ishlab chiqish hamda o‘rganish bilan bog‘liq ba’zi bir mashshaqatli mehnat talab etuvchi masalalarda samarali qo‘llanilmoqda. Haqiqatan ham, grid-hisoblash va bulut-hisoblash arxitekturasi hamda qo‘llanilayotgan tamoyillariga ko‘ra ko‘pgina o‘xshash qirralarga ega. SHu bilan birga, uzoqdagi hisoblash resurslaridan foydalanish uchun etarlicha egiluvchan platformaga egaligi hisobiga bulutli hisolash modeli eng istiqbolli texnologiya hisoblanadi. Hozirgi vaqtda yirik bulut hisoblashlar ma’lumotlarga ishlov berish markazlariga (MIBM) joylashgan minglab serverlardan tashkil topadi. Ular bir vaыtni щzida millinlab foydalanuvchi foydalanayotgan щng minglab ilova resurlarini ta’minlab beradi 6 . Bulutli texnologiyalar xususiy ERP, CRM tizim7 yoki qo‘shimcha qurilmalarni sotib olish va sozlashni talab etuvchi boshqa serverlarni saqlab turish o‘ta qimmatga tushadigan korxonalar uchun qulay vosita hisoblanadi. Xususiy foydalanuvchilar o‘rtasida o‘zining qulayligiga ko‘ra ko‘plab bulut xizmatlari (masalan, Google kompaniyasi taqdim etayotgan “Dokumentы”, “Kalendar” va boshqalar) o‘z navbatida keng tarqalish munosavbatiga ega hisoblanadi. Bulutli texnologiyalarini foydalanishda uzluksiz mashhurlikka erishib boryotganligini sababi oddiy: ularni qo‘llashni turli-tumanligi va infratuzilishga, Turli tuman qurilmalarni global tarmoqqa ulanish g‘oyasi “buyumlar interneti” (Inter-net of Things – IoT) deb yuritiladi. Microsoft Windows Embedded bosh menenjeri Kevin Dallas fikriga ko‘ra, buyumlar interneti g‘oyasi ko‘p yillardan buyon mavjud, ammo bunday tarmoqni amalga oshirilishi uchun birgina bo‘g‘in – bulut texnologiyasining yaratilmaganligi edi 9 . Protsessor narxlarini tushib borishi natijasida foydalanishdagi umumiy kompyuterlar soni ortib bormoqda va shuningdek, o‘z navbatida ishlov beriladigan uzatilayotgan ma’lumotlar (ko‘p hollarda ayni damda) hajmi Internet tarmog‘idan foydalanuvchilar sonini ortib borishiga parallel holda ortib bormoqda. Demak, yaqin istiqbolda buyumlar interneti va bulutli hisoblashlar ahamiyati yanada ortib boradi va ijtimoiy hamda iqtisodiy faoliyatga to‘liq kirib boradi deb mushoxada qilish isbot talab qilmaydigan fikr hisoblanadi. Bulutli hisoblash xizmatlarini taqdim etish asosiy modellari. Tarqatish modellari bo‘yicha bulutli texnologiyalar xususiy, korporativ, ommaviy va gibrid texnologiyalarga ajratiladi. Private cloud (xususiy bulut) – bu infratuzilma bulutli hisoblashni tadbiq etishda yagona tashkilot doirasida foydalanilib, korxonaning ichki bulut infratuzilishi va xizmati. Bunday bulut korporativ tarmoq doirasida joylashadi. Tashkilot xususiy bulutni mustaqil boshqarishi yoki bu masalan tashqi pudratchiga topshirishi mumkin. Infratuzilish buyurtmachi binosida yoki tashqi operatorda, yoki qisman buyurtmachi va qisman operator binosida joylashtirilishi mumkin. Xususiy bulutning ideal (tarqatilgan) varianti – o‘zining xodimlari tomonidan xizmat ko‘rsatiladigan va nazorat qilinadigan bulutdir. Ta’kidlash joizki, xususiy bulut xususiy bulutga nisbatan ustunliklari mavjud bulutdan turli resurslarni kuchli nazorat qilish kompaniyasiga har qanday mumkin bo‘lgan konfiguratsiya variantlarini ta’minlab beradi. Bundan tashqari, xavfsizlik nuqtai-nazaridan ommaviy bulutga ishonish mumkin bo‘lmaydigan ishlarni bajarish zarur bo‘lganda xususiy bulut ideal bulut hisoblanadi. Public cloud (ommaviy bulut) - bu infratuzilma bulutli xisoblash xizmatlaridan keng omma foydalanish imkoniyatiga ega, etkazib beruvchilar tomonidan taqdim etiladi va korporativ tarmoqdan tashqarida joylashadi. Bunday bulut foydalanuvchilari bulut ma’lumotlarini boshqarish yoki unga xizmat ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi, barcha ma’lumot bulut egasiga yuklatiladi. Bulut xizmatlarini etkazib beruvchi dasturiy ta’minotni taqdim etish va xizmat ko‘rsatish, ilovalar va jismoniy infratuzilishni o‘rnatish hamda boshqarish mas’uliyatini o‘z zimmasiga oladi, mijozlar esa foydalanayotgan resurslari uchun haq to‘laydi. Taklif etilayotgan xizmat abonentlari ixtiyoriy kompaniya yoki yakka foydalanuvchi bo‘lishi mumkin. Ular boshqa echimlarda mumkin bo‘lmagan katta ko‘lamli kengayuvchanlik imkoniyatiga ega biznes-tizim yoki veb-sayt (tarqalish) usullarini engil-oson va mumkin qadar qoniqarli narxlarda taklif etadi. Masalan: Amazon EC2 i Amazon Simple Storage Service (S3), Google Apps/Docs, Salesforce.com, Microsoft Office Web onlayn-xizmatlari. Shu bilan birga, ommaviy bulut xizmatlari asosan standart konfiguratsiyalar ko‘rinishida, ya’ni, eng ko‘p tarqalgan foydalanish holatlaridan kelib chiqib taqdim etiladi. Bu, foydalanuvchida resurslarni foydalanuvchining o‘zi boshqaradigan tizimlarga solishtirganda konfiguratsiyalarni tanlash imkoniyati qat’iy chegaralangan bo‘ladi. SHuni e’tiborga olish lozimki, foydalanuvchi infratuzilishini kuchsiz nazorat qilinganligidan, me’yoriy talablarga mos kelishlik va qat’iy xavfsizlik choralarini talab qiluvchi jarayonlarni ommaviy bulutda amalga oshirish har doim ham to‘g‘ri kelmaydi. Hybrid cloud (gibrid bulut) – bu infratuzilma tarqatish modellarini barchasini o‘z ichiga oladi (xususiy, ommaviy). Odatda, korxonalarda yaratiladi, ularni boshqarish bo‘yicha mas’uliyat esa korxona va ommaviy bulutni etkazib beruvchi o‘rtasida taqsimlanadi. Gibrid bulut bir qismi ommaviy bulutga, bir qismi xususiy bulutga tegishli bo‘lgan xizmatlarni taqdim etadi. Odatda, bunday turdagi bulutlar mavsumiy faollik davriga ega tashkilotlarda foydalaniladi. Boshqacha ifodalaganda, ichki AT-infratuzilma joriy masalalarni echish xususiyatiga ega bo‘lmay qolishi bilan quvvatning bir qismi ommaviy bulutga tashlanadi (masalan, ishlov berilmasa korxona uchun xech qanday qiymatga ega bo‘lmaydigan katta hajmdagi statistik axborotlar), 42 shuningdek, ommaviy bulut orqali korxona resurslariga (xususiy bulutga) foydalanuvchilar kirishini taqdim etish uchun ilmiy-amaliy asoslangan gibrid bulut mijozlardan va ikkinchi darajali to‘lovlarni olishda ham xavfsizlikni talab qiluvchi o‘ta muhim jarayonlarda xizmat ko‘rsatishi mumkin. Hybrid cloudning asosiy kamchiligi bunday echimlarni samarali yaratish va ularni boshqarishni murakkabligi hisoblanadi. Turli manbaalardan xizmatlar olish uchun ularni yagona manbaa sifatida tashkil etilishi zarur bo‘ladi. Xususiy va ommaviy komponentlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik echimni yanada murakkablashtirib yuboradi. Bu bulutli hisoblash sohasida yangi arxitekturali konsepsiya hisoblanadi, bu model uchun yangidan-yangi amaliy tavsiya va instrumentlar paydo bo‘ladi, uni keng tarqalishi to‘liq tadqiq etilmaguncha cho‘zilib ketadi. Amerika “Gartner” tadqiqot va konsalting kompaniyasi vitse prezidenti va etakchi analitigi Tom Bittman fikriga ko‘ra10, yuqorida sanab o‘tilgan uch turdagi tarqatish modellari orasida ayni damda biznes uchun eng dolzarb bo‘lgan texnologiya xususiy bulut hisoblanadi. T. Bittman xususiy bulut to‘g‘risida yanada aniq tasavvur olish uchun yordam beradigan beshta asosiy lahzani ajratib berdi: 1. Bulut – bu nafaqat virtuallashtirish. Server va infratuzilishni virtuallashtirish xususiy bulutli hisoblashning asosi hisoblanadi, virtuallashtirish va virtuallashgan muhitni boshqarish o‘z-o‘zidan xususiy bulut bo‘lib qolmaydi. Virtuallashtirish serverlarni, desktoplar, saqlash hajmlari va boshqalarni samarali tuzilmalashtirish, birlashtirishga imkon beradi. Ammo, texnik bulut bulut hisoblanishi uchun, ya’ni, virtual mashina, ot yoki Otni bog‘lovchi konteynerlar, yuqori bardoshli OT, grid-hisoblash DT, saqlash resurslarini abstaktlovchi DT, ko‘lamlashtiruvchi va klasterlovchi DT kabilardan tashkil etuvchilar bo‘lishi zarur. “Xususiy bulut” atamasi ommaviy yoki gibbriddan farqli ravishda yagona tashkilot tomonidan foydalaniladigan resurslarga tegishli, yoki tashkilotning bulut resurslari bulutdagi boshqa komponentlardan to‘liq izolyasiya qilinganligini aniqlab beradi. 2. Bulut – tejamkorlik manbaasi bo‘lishi shart emas. Bulut pul mablag‘larini tejaydi degan tushuncha eng katta va asosiy aldanish hisoblanadi. Tejamkorlik bo‘lishi mumkin, ammo bu majburiy atribut hisoblanmaydi. Bulut korporativ talablarni qondirishi uchun resurslarni yanada samarali taqsimlashga imkon beradi va qurulmalarga qilinadigan kapital xarajatlarni kamaytirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Ammo, xususiy bulut avtomatlashtirishga sarmoyalar kiritishni talab qiladi va tejab qolish to‘liq qiymatini qoplay olmasligimumkin. Demak, xarajatlarni tushirilishi bu modelning bosh ustuvorligi hisoblanmaydi. Shu nuqtai-nazardan, bulutli modelni joriy etishdagi bosh rag‘bat tejab qolish emas, balki bozorga chiqish, yangi xizmatlarni joriy etish tezligini oshirishga imkon beruvchi talabga mos holda tezda moslashish va dinamik ko‘lamlanuvchanlik imkoniyati bo‘lishi kerak. 3. Xususiy bulut doim ham buyurtmachida joriy etilavermaydi. Xususiy bulut atamasi aniq bir joyda joylashuvni emas, konfidensiallik, resurslarga egalik qilish yoki mustaqil boshqaruvni aniqlab beradi. Ko‘plab etkazib beruvchilar lokal bo‘lmagan xususiy bulutlarni taklif etadi, ya’ni, resurslarni yagona buyurtmachiga ajratib beradi. “bulut o‘zining qaerda ochilganligiga emas balki, maxfiyligi, unga kim egalik qiladi va boshqarishga kim mas’uliyatni olishiga ko‘ra xususiy hisoblanadi. Masalan, o‘zining ma’lumotlarga ishlov berish markazlarini (MIBM) xosting-provayderda joylashtirish yoki turli buyurtmachilar resurslarini birlashtirib, virtual xususiy tarmoqlari (Virtual Private Network – VPN) yordamida bir-biridan ximoya qilishi mumkin. Xususiy bulut (ommaviy bulut kabi) – bu nafaqat infratuzilmali xizmatlar. Serverli virtuallashtirish – yirik munosabat va shuning uchun xususiy bulutli hisoblashlarning yuqori quvvatli harakatlantiruvchisi hisoblanadi. Ammo xususiy bulut xizmat sifatidagi infratuzilishga (IaaS) keltirilmaydi. Masalan, yangi DTni ishlab chiqish va testdan o‘tkazish uchun yuqori darajadagi xizmat sifatidagi platforma (PaaS) virtual mashinalarni taqdim etishga nisbatan ancha katta ma’noga ega hisoblanadi. Hozirgi kunda IaaS bulutli hisoblashlarni eng tez o‘sibborayotgan sigmenti hisoblanadi. Eng quyi darajadagi MIBM resurslarini foydalanishda sodda shaklda taqdim etiladi, ammo ishlash tamoyillari asosini o‘zgartirmaydi. Boshidanoq bulut uchun mo‘ljallangan va avvalgi ilovalar ko‘rsatgan xizmatlardan katta far qiluvchi umuman yangi xizmatlarni taqdim etuvchi yangi ilovalarni yaratish uchun ishlab chiquvchilarga PaaSdan foydalanish qulay hisoblanadi. Xususiy bulut xususiy bo‘lmay qolishi mumkin. Bir tomondan, xususiy bulut tez qayta qurishga ko‘lamlanuvchanligi va samaradorlik, ommaviy bulutlar uchun xarakterli bo‘lgan real va salohiyatli xavfsizlik tahdidlarii bartaraf qilish ustunliklariga ega. Ikkinchi tomondan, ommaviy bo‘lgan bulutli xizmatlarda vaqti bilan xizmat ko‘rsatish, xavfsizlik va talablarga rioya etishni nazorat qilish darajasi so‘zsiz ortibboradi. SHuning uchun, ba’zi xususiy bulutlar to‘laligicha ommaviylik toifasiga kirib qoladi. Xususiy bulutning ko‘plab xizmatlari esa ommaviy bulut xizmatlari va boshqa tashqi resurslardan foydalanishi hisobiga kirish imkoniyatlar ini kengaytirgan holda gibrid bulut xizmatlariga aylanib boradi. Bulutli texnologiyalarning asosiy xossalari 44 NIST Standart va texnologiyalar milliy instituti hujjatida quyidagi tavsiflarni aniqlab bergan: - provayder tomonidan tizimning yuqori darajada avtomatlashtirilgan o‘zo‘ziga xizmat ko‘rsatish imkoniyati; - alohida ish faoliyatini olib boorish uchun tizimining mavjudligi; - resurslarni samarali taqsimlanishi uchun alohida maydonlarda jamlanishi; - tezda ko‘lamlanuvchanligi (resurslar talablarga bog‘liq holda tezlikda cheklanmagan holda ajratiladi va chiqariladi; - boshqariluvchan xizmat (bulutni boshqarish tizimi resurslar ajratilishini nazorat qiladi va optimallashtiriladi). Talab bo‘yicha o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish . iste’molchiga talabga ko‘ra bir tomonlama tartibda taqdim etilayotgan hisoblash resurslariga har bir xizmat etkazib beruvchining xodimi bilan o‘zaroo hamkorligiga zaruriyat bo‘lmasdan avtomat tarzda kirish imkonining mavjudligi. Keng tarmoqli kirish. Taqdim etilayotgan hisoblash resurslariga nozik va salohiyatli mijozlar (mobil telefon, planshet, noutbuk, ishchi stansiya va boshqalar) keng platformasi uchun standart mexanizmlari orqali tarmoq bo‘yicha kirish mumkin. O’zbekistonda “O’zbektelekom” aktsiyadorlik kompaniyasi poytaxtda ma’lumotlarni qayta ishlash markazini – “UzCloud” bulutli ma’lumotlar markazini ishi yo’lga qo’yilmoqda. Bu loyiha O’zbekistonda ma’lumotlarni qayta ishlashning ilk ma’lumotlar markazi bo’ldi va to’liq Huawei kompaniyasi bilan birgalikda amalga oshirilgan. Loyiha ma’lumotlarni qayta ishlash va saqlash zahiralariga bo’lgan talabni qanoatlantiradi va texnik imkoniyatlarni kengaytirish sharoitlarini beradi, bundan tashqari bulutli hisoblash asosida yangi xizmatlar taklif etadi. Loyiha doirasida ActivePlatfom platformasi ishlab chiqilgan bo’lib, bulutli tijoratni boshqarishga mo’ljallangan. Ma’lumotlarni qayta ishlash markazining ishonchlilik darajasi Uptime Institute kvalifikatsiyasi bo’yicha Tier III xalqaro tizimiga mos keladi, ya’ni “N+1” formulasi bo’yicha bunday markazning infrastrukturasini zahiralash ta’minlanadi, bunda buzilishga nisbatan bardoshlilik 99,982% ni tashkil etadi. Loyiha amalga oshirilgan va hozirda AKTning zamonaviy xizmatlarini davlat tashkilotlariga va katta korporativ mijozlarga, bundan tashqari jismoniy shaxslarga taqdim etish ishlari olib borilmoqda. Bunday markazlarning qurilishi Buxoro va Qo’qonda qurilishi rejalashtirilgan. Bulutli hisoblashning istiqbolli ekanligi muqarrar, shuning uchun kelajakdagi faoliyatini zamonaviy axborot texnologiyalari bilan bog’laydigan har qanday mutaxassis uchun bu texnologiya haqida bilimlar kerak va muhim. Axborot tizimlari va axborot texnologiyalarini yaratish murakkab loyihalashtirish jarayonidir. U tashkilotda yangi yaratilayotgan axborot – texnologik muhit orqali boshqaruv apparati faoliyatini qisman yoki to`liq qayta ko`rib chiqishni o`z ichiga oladi. Shu sababli loyihalashtirishning maqsadi loyiha hujjatlarini tayyorlash va tashkilot boshqaruvining inson- mashina tizimini joriy etishdan iborat. Bunday tizim asosini mutaxassis- menendjerlarga ma`lumot jihatdan xizmat ko`rsatish uchun zarur bo`lgan natijaviy axborotni olishning avtomatlashgan texnologiyasi hamda ularni real vaqt rejimida asoslangan qarorlar qabul qilishlari uchun ko`pvariantli hisob-kitoblar bilan ta`minlash tashkil etadi. Loyihalashtirish jarayonida IIO lari bo`linmasining muhim bo`lgan tavsiflari aniqlanadi, uning ichki va tashqi axborot oqimlari o`rganiladi, o`rganilayotgan tizim va uni elementlarining matematik va fizik analoglari yaratiladi, inson va boshqaruvning texnik vositalarining o`zaro munosabat sharoitlari o`rnatiladi. Asosiy e`tibor, axborot tizimlarining umumiy arxitekturasini batafsil ishlab chiqish hamda uning alohida obyekt va elementlari bo`yicha loyiha qarorlari, ularning tahlili, amaliy aprobatsiyasi va joriy etilishiga qaratiladi. Axborot tizimlarini texnologik jihatdan qarab chiqilganda boshqaruv apparatini alohida ajratish mumkin. Qolgan tashkil etuvchilar — axborot texnologiyalari, funksional masalalarni yechishning axborot tizimi (FMEAT) va qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimi (QQQQQT) — axborot va texnologik jihatdan o`zaro bog`langan bo`lib, axborot tizimi arixitekturasining asosini tashkil etadi. Axborot texnologiyalarining loyihalashtirish obyekti sifatida, ma`lumotlarni yig`ish, uzatish, to`plash va saqlash protsedurasini amalga oshiruvchi, ularni foydalanuvchiga qulay ko`rinishda qayta ishlash va hisob- kitoblar natijalarini shakllantiruvchi ta`minot tizimlari olinishi mumkin. Axborot texnologiyalari FMEAT va QQQQQT ish faoliyati uchun axborot texnologik bazisni tashkil etib beradi. FMEAT ning loyihalashtirish obyektlari funksional masalalarni yechishni avtomatlashtirish jarayoni hisoblanadi. Axborot texnologiyalarning atroflicha loyihalashtirilgan texnologik ta`minoti, faqatgina boshqaruvning funksional masalalarini muvaffaqiyatli hal etilishigina emas, balki tashkilot rahbarlariga QQQQQT doirasida keyingi boshqaruv qarorlari uchun interaktiv rejimda analitik va bashorat ishlarini olib borishga imkon yaratadi. «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 2002 yil 6 iyundagi 200-sonli Qarorlari asosida ishlab chiqilgan «O`zbekiston Respublikasida axborotlashtirishni rivojlantirish konsepsiyasi»ga asosan quyidagi axborot xavfsizligini ta`minlash vazifalari aniqlangan: – axborot xavfsizligi sohasida me`yoriy–huquqiy bazani takomillashtirish; – O`zbekiston Respublikasida axborot va kompyuter texnologiyalari sohasidagi axborot xavfsizligini ta`minlash tizimini yaratish va ma`lumotlar uzatish tarmog`iga kiritilgan himoyalash vositalarining samaradorligini baholash, loyihalarni axborot xavfsizligi talablariga javob berishini tekshirish maqsadida ekspertiza o`tkazish hamda axborotlarni himoyalash bo`yicha takliflarni ishlab chiqish; – axborotlarni kriptografik himoya qilishning vositalarini ishlab chiqish va ma`lumotlar uzatish tarmog`ida hamda Internet tarmog`iga kirishda axborotlarni himoyalash vositalari tizimini qo`llash; – kiberxavfsizlik madaniyatini joriy qilish va qo`llash; – shaxsiy hayotning dahlsizligi va himoyasini ta`minlash. Bu vazifalarni bajarish axborot resurslarini butunligini ta`minlashga, noqonuniy yo`q qilish, shaklini o`zgartirish, buzish, nusxa olish, axborotni to`sib qo`yish hamda boshqa axborot tizim va tarmoqlariga noqonuniy aralashishning oldini olishga omil bo`ladi. Hukumat tomonidan aloqa va axborotlashtirish sohasidagi faoliyatlarni tashkillashtirish va takomillashtirish hamda axborot xavfsizligi masalasi bo`yicha qator qarorlar qabul qilingan. Milliy axborot-kommunikatsiya tizimlari xavfsizligini ta`minlash maqsadida 2005 yili Kompyuter insidentlariga javob berish xizmati (UZCERT) (Slujba reagirovaniya na kompyuterniye insidenti) tashkil etilgan. UZ-CERT milliy axborot tizimi va Internet tarmog`i segmentida kompyuter insidenti (mojorasi) bo`yicha axborotlarni yig`ish va tahlil qilishni ta`minlovchi, foydalanuvchiga axborot xavfsizligini bartaraf qilishda maslahat berish va texnik ko`maklashish bo`yicha yagona markaz hisoblanadi. Axborot xavfsizligi bo`yicha UZ-CERTning statistik ma`lumotiga ko`ra: – 20% sindirishlar forumga to`g`ri keladi; – 35% sindirishlar administratorning e`tiborsizligi natijasida sodir etilgan. Administratorlar serverda foydalanilmaydigan standart parollarni o`z ichiga olgan yozuvlarni qoldirganlar yoki saytni boshqarishda oddiy parollardan foydalanganlar; – 15% sindirishlar, odatda buyurtma asosida dizayn-studiya tomonidan ishlab chiqilgan veb-ilovaning boshlang`ich kodidagi xato va kamchiliklar natijasida amalga oshgan; – 20% sindirishlar, foydalanuvchilarni identifikatsiyalovchi axborotlarni va ularning shaxsiy ma`lumotlarini, jumladan parolini o`g`irlash uchun mo`ljallangan zarar keltiruvchi kodli dasturlarni pochta orqali jo`natish hisobiga sodir bo`lgan; – 10% sindirishlar serverdagi dastur ta`minotining zaifligi va dastur versiyalarining vaqtida yangilanmaganligi hisobiga sodir bo`lgan. UZ-CERT doirasida Internet tarmog`i milliy segmenti foydalanuvchlariga o`z veb-saytlarining axborot xavfsizligi bilan ta`minlanganlik holatini tekshirish imkonini beruvchi UZ-CERTified dasturi ishlatilmoqda. Axborotni muhofaza qilishning kriptografik vositalar va kriptografik tizimdan foydalangan holda maxfiy yoki davlat sirlaridan iborat bo`lgan ma`lumotlar bayon etilgan axborotni muhofaza qilish faoliyatini tartibga solish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «O`zbekiton Respublikasida axborotni kriptografik muhofaza qilishni tashkil etish chora-tadbirlari to`g`risida» 2007 yil 3 aprel 614-sonli qaroriga asosan O`zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati axborotni kriptografik muhofaza qilish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi va maxsulotlar (xizmatlar)ni sertifikatlashni ta`minlovchi vakolatli organ hisoblangan. Kompyuterlarning dasturiy ta’minoti Hozirgacha kompyuterlarning texnik tuzilishi va dasturlar haqida ma’lumotlar oldingiz. Dastur bilan ta’minlanmagan kompyuterlar quruq “temir”dan boshqa narsa emas. Chunki biror bir dastursiz kompyuter hech qanday “bilim”ga ega emas. Shuning uchun dasturlar kompyuterlarning texnik tuzilishining mantiqiy davomi hisoblanadi va biror kompyuterning qo‘llanish sohasi undagi dasturlar to‘plamiga uzviy bog‘liqdir. Kompyuterlar inson amaliy faoliyatining turli sohalarida qo‘llanilishi tufayli foydalanuvchi, ya’ni kompyuterni ishlatuvchi shaxs ham undan har xil im- koniyatlarni talab etadi. Talab etilgan imkoniyatlarning borligi ma’lum darajada dasturiy ta’minotga ham bog‘liqdir. Informatikada kompyuter texnikasi quyidagi ikki qismning birligi sifatida qaraladi: • texnik vositalar; • dasturiy vositalar. Texnik vositalar – kompyuter qurilmalaridir. Ingliz tilida bu qismning hardware deb atalishi va “qattiq mahsulotlar” deb tarjima qilinishi sizga ma’lum (ing. hard – qattiq, ware – mahsulot). Bu qismga protsessor, vinchester, monitor, klaviatura, disk yurituvchi, printerlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Dasturiy vositalar – kompyuter tomonidan ishlatiladigan barcha dasturlar to‘plamidir. Ingliz tilida bu qism software deb ataladi va “yumshoq mahsulotlar” deb tarjima qilinadi (ing. soft – yumshoq). Bu so‘z dasturiy ta’minot bilan kompyuterlar mutanosibligini, dasturlarning takomillashishi, rivojlanishi va moslashuvchanligini ifodalaydi. Bundan tashqari informatikada yana bir yo‘nalish Brainware (brain inglizchadan tarjimasi – intellekt, ong) – algoritmik 35 yo‘nalish ajratiladi. Bu yo‘nalish algoritmlarni ishlab chiqish, ularni tuzish usul va uslublarini o‘rganish bilan bog‘liqdir. Kompyuterlarda ishlatilayotgan dasturlarni shartli ravishda quyidagi uch turga ajratish mumkin: • sistema dasturlari – turli yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlar, masalan: a) kompyuter resurslarini boshqarish (protsessor, xotira, kiritish-chiqarish qurilmalari); b)foydalanilayotgan ma’lumot nusxalarini hosil qilish; c)kompyuterning ishlash imkoniyatlarini tekshirish; d)kompyuter haqida ma’lumotlar berish va hokazo. • amaliy dasturlar – foydalanuvchiga aniq bir foydalanish sohasida ma’lumotlarga ishlov berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi jami dasturlar; • uskunaviy dasturlar – kompyuter uchun yangi dasturlar tayyorlash va tahrirlashni yengillashtiruvchi dasturlar. Bu ajratishning shartli ravishda deyilishiga sabab shuki, dasturiy ta’minotning keskin rivojlanishi va kompyuterlarni qo‘llanish sohasining kengayib borishi ba’zi dasturlarning bir turdan boshqa turga o‘tib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Masalan, ba’zi amaliy dasturlarning qo‘llanish sohasi chuqurlashib borganligi va alohida zaruriyatga egaligidan uskunaviy dasturga aylanib bormoqda. Ikkinchi tomondan, foydalanuvchi e’tiboriga shunday dasturlar tavsiya etilmoqdaki (masalan, “elektron suhbatdosh”), ularni yuqoridagi xususiyatlar bo‘yicha ajratish mushkul. Hozirgi kunda dasturiy ta’minotni quyidagi o‘zaro bog‘langan guruhlar orqali ifodalash mumkin: • operatsion sistemalar (MS DOS, Windows naqllari, Unix, Linux, Nova, Mandriva, Machintosh, Doppix) va qobiq- dasturlar (Norton Commander, Far manager, Windows Commander, Total Commander); • dasturlash sistemalari (BASIC, Visual Basic, Paskal, Delphi, C, C++); Dasturiy ta’minot Sistema dasturlari Amaliy dasturlar 36 Uskunaviy dasturlar • uskunaviy sistemalar (redaktorlar, sozlovchilar, makroas- semblerlar); • integrallashgan dasturlar paketi (matn muharrirlari, matn protsessori, elektron jadvallar, ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari); • mashina grafikasi sistemalari (ilmiy, muhandislik, o‘quv, animatsion, ijodiy); • ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari (FoxPro, Access, Paradox); • amaliy dasturiy ta’minot (buxgalterlik, nashriyot, avtomatik loyihalash sistemalari, elektron jadvallar). Ko‘pincha amaliy dasturlarni ilovalar (rus. ïðèëîæåíèÿ) deb ham atashadi. Barcha ilovalar alohida dastur sifatida yoki integrallashgan (birlashtirilgan) sistemalar sifatida qaralishi mumkin. Odatda, ekspert sistemalar, matematik hisoblash, modellashtirish va tajriba natijalarini qayta ishlash dasturlari, shuningdek, ofis sistemalari integrallashgan sistemalardan iborat. Keng tarqalgan va qulay integrallashgan sistemaga misol sifatida Microsoft Office dasturlar paketini olish mumkin. Microsoft Office dasturlar paketi o‘z ichiga matn protsessori, elektron jadval, ma’lumotlarni boshqarish sistemasi, taqdimot hosil qilish dasturi, elektron pochta bilan ishlash dasturi va boshqa dasturlarni mujassamlashtirgan. Bu dasturlar paketidagi biror dastur yordamida hosil qilingan ma’lumotlarni sistema ichidagi boshqa dasturlarga osongina bog‘lash mumkin. Sistema dasturlarining bir bo‘lagi sifatida yordamchi dasturlar – utilitlar (lotin. – foydali) ishlab chiqilgan. Bu dasturlar operatsion sistemaning imkoniyatini oshirishga xizmat qilishi yoki alohida vazifani bajarishi ham mumkin. Utilitlarning ba’zi ko‘rinishlari: • kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi va testdan o‘tkazuvchi dasturlar; • kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi drayver dasturlar; • axborotning zichroq yozilishini ta’minlovchi arxiviator dasturlar; • kompyuterning ishiga zarar keltiruvchi va foydalanuvchi ishiga xalal beruvchi dasturlardan himoyalovchi antivirus va antispam dasturlar; • kompyuterlar orasida ma’lumot almashishni ta’minlovchi kommunikatsiya dasturlari; 37 • kompakt disklarga yozishni ta’minlovchi dasturlar; • kompyuter multimedia imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar va hokazo. Bundan tashqari, dasturiy ta’minot tarqatilishi va targ‘ib qilinishi bo‘yicha quyidagi asosiy turlarga ajratiladi: • Software – qiymati 100% to‘langanidan keyin o‘rnatilib, foydalaniladigan dasturiy ta’minot. Masalan, Windows operatsion sistemalari, MS Office dasturlari, Adobe Photoshop va Macromedia Flash naqllari, • Shareware (ing. Share – qisman) – aprobatsiya, ya’ni sinovdan o‘tkazish muddatiga ega bo‘lgan dasturlar. Sinov muddati, odatda, bir necha kun yoki bir oygacha yoki bir necha bor kirib ishlashga mo‘ljallangan bo‘ladi. Ba’zan bunday dasturlarning imkoniyatlari cheklangan naqli beriladi. Agar foydalanuvchiga shunday dastur zarur bo‘lsa, u dasturning to‘liq naqlini xarid qilib olishi mumkin. Bu kabi dasturlarni Internet tarmog‘idan jahonga mashhur Download.com kata- logidan, dasturlarni tarqatish bilan shug‘ullanuvchi Softpedia agentligidan, Rossiyaning Softkey katalogidan topish mumkin. • Freeware (ing. Free – erkin) – mutlaqo bepul dasturiy ta’minot. Aksariyat hollarda reklama sifatida yoki dastur- chilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. Bu dasturlardan tekin foydalanish mumkin, biroq dasturni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Chunki dasturning birlamchi kodlari ochiq holda berilmaydi. • Free and Open Source Software (ing. erkin va birlamchi kodi ochiq) – mutlaqo bepul va birlamchi kodi ochiq dasturiy ta’minot. Foydalanuvchi bu kabi dasturlarni bepul ishlatish bilan birga o‘z imkoniyatlari va ehtiyojiga moslab o‘zgartirishi mumkin. Kompyuterga dasturiy ta’minotni o‘rnatish jarayoni ins- tallyatsiya deyiladi, uni o‘chirish esa deinstallyatsiya deb ataladi. Biror bir dasturiy ta’minotni o‘rnatishdan oldin dasturning sistemaga bo‘lgan talablarini, ya’ni kompyuter qurilmalariga qo‘yiladigan talablarni ko‘rib chiqib, mosligini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning konfiguratsiyasi (ya’ni kompyuter qism- larining imkoniyati) dasturning talablariga javob bermasa, u holda mazkur dastur ishlamaydi yoki noto‘g‘ri ishlaydi. Ba’zi dasturlar installatsiya qilinishi shart emas. Ularni faqatgina nusxalab olish kifoya. Bunday dasturlar, odatda, biror bir yo‘nalishdagi ishni bajarishga mo‘ljallangan bo‘ladi. 38 Shuni unutmangki, kompyuter “virusi” ham dasturdir. Lekin bu dastur boshqa dasturlarga birikkan holda yoki mustaqil ravishda ishlaydi hamda foydalanuvchi ishiga yordam berish o‘rniga uning ish faoliyatiga zarar yetkazadi: ma’lumotlarni o‘chiradi yoki buzadi, kompyuter qismlari ishini o‘zgartiradi, tezkor xotirani to‘ldirib, kompyuter ishlashini sekinlashtiradi va hokazo. Savol va topshiriqlar 1. Foydalanuvchi kim? 2. Kompyuter ishlashi uchun nimalar kerak? 3. Dasturiy ta’minot qanday turlarga bo‘linadi? 4. Sistema dasturlari haqida so‘zlab bering. 5. Uskunaviy dasturlar xususida gapirib bering. 6. Amaliy dasturlarni tushuntirib bering. 7. O‘zingiz ishlatgan amaliy dasturlar haqida aytib bering. 8. Dasturiy ta’minot qanday guruhlarga bo‘linadi? 9. Kompyuter virusi nima? Mashqlar Quyidagi mashqlarni bajaring: 1. Chap ustunda berilgan dastur vazifasiga ko‘ra o‘ng ustunga o‘zingiz bilgan dasturlarning nomini yozing. Rasm chizish, saqlash, o‘qish, qayta ishlash, chop etish Foydalanuvchiga kompyuter bilan muloqot qilishda qulaylik berish Matn yozish, saqlash, o‘qish, qayta ishlash, chop etish Internetdagi sahifalarni xotiraga yuklash, ko‘rish, saqlash Arifmetik amallar bajarish 2. Ziyonet tarmog‘idan DOPPIX operatsion tizimiga oid ma’lumotlar oling va saqlab qo‘ying. 3. Internet tarmog‘idan Shareware turidagi dasturlarga oid ma’lumotlar oling. Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish muammosi hisoblash texnikasi paydo bо'lgandan beri mavjuddir. Axborotlarni bunday uzatish alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir necha kompyuter yordamida hal qilish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni ma‘lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan birgalikda foydalanish, hamda kо'pgina boshqa muammolarni ham hal qilish mumkin bо'ladi. Oxirgi vaqtda axborotlarni almashish usullari va vositalarini kо'p turlari taklif qilinmoqda: eng oddiyi fayllarni disklar yordamida kompyuterdan kompyuterga о'tkazishdan tortib, to butun dunyo kompyuterlarini birlashtira olish imkoniyatini beradigan Internet tarmog'igacha. Kо'pincha ―mahalliy tarmoqla (lokalniye seti, LAN, Local Area Network) atamasini aynan, katta bо'lmagan, mahalliy о'lchamli, yaqin joylashgan kompyuterlar ulangan tarmoq, ya‘ni, mahalliy tarmoq deb tushiniladi. Lekin ba‘zi mahalliy tarmoqlarning texnik kо'rsatgichlariga nazar solsak, bunday atama aniq emasligiga ishonch hosil qilish mumkin. Misol uchun, ba‘zi bir lokal tarmoqlar bir necha kilometr yoki bir necha о'n kilometr masofadan oson aloqani ta‘minlay olish imkonini beradi. Bu hol esa, bir xonaning, bir binoning yoki bir-biriga yaqin joylashgan binolarninggina emas, balki bir shaxar doirasidagi о'lchamdir. Boshqa bir tomondan olib qaraganimizda global tarmoq orqali (WAN, Wide Area Network yoki GAN, Global Area Network) bir xonada joylashgan ikki yonma-yon stoldagi kompyuterlar ham axborot almashinuvini amalga oshirishi mumkin, lekin negadir bunday tashkil qilingan tarmoqni hech kim mahalliy tarmoq deb atamaydi. Ikkita yaqin joylashgan kompyuterlarni interfeys orqali (RS232, Centronics) kabel yordamida bog'lash mumkin, yoki hatto kabelsiz infraqizil kanal yordamida ham kompyuterlarni bog'lash mumkin. Lekin bunday bog'lanish ham mahalliy tarmoq deb atalmaydi. Balki, mahalliy tarmoq ta‘rifi xuddi kichik tarmoq kabi bо'lib, kо'p bо'lmagan kompyuterlarni bog'lashdir. Haqiqatdan, mahalliy tarmoq kо'p hollarda ikkitadan to bir necha о'nlab kompyuterlarni о'z tarkibiga oladi. Lekin, ba‘zi bir mahalliy tarmoqlarning cheklangan imkoniyatlari ancha yuqori bо'lib, abonentlarning soni mingtagacha yetishi mumkin. Bunday tarmoqni kichik tarmoq deb atash balki notо'g'ridir. Ba‘zi mualliflar mahalliy tarmoqni «kо'p kompyuterlarni uzviy bog'lovchi tizim» deb taʻriflashadi. Bu holda axborot kompyuterlardan kompyuterlarga vositachisiz va bir turdagi uzatish muhiti orqali amalga oshiriladi deb faraz qilinadi. Biroq hozirgi zamon mahalliy tarmoqlarida bir turdagi uzatish muhiti haqida gap yuritib bо'lmaydi. Misol uchun, bir tarmoq doirasida har turdagi elektr kabellari va shuningdek shisha tolali kabellar ham ishlatilishi mumkin. Axborot uzatishni «vositachisiz» ta‘rifi ham juda aniq emas, chunki hozirgi zamon mahalliy tarmoqlarida turli konsentrator, kommutator, yо'naltirgichlar marshrutizatori) va kо'priklardan (mosti) foydalaniladi. Axborotlarni uzatish jarayonida uzatilayotgan axborotlarga murakkab ishlov beruvchi bu vositalarni vositachi deb qabul qilinadimi yoki yо'qmi?, unchalik tushunarli emas.  Balki, foydalanuvchilar aloqa mavjudligini his qilmaydigan tarmoqni mahalliy tarmoq deb qabul qilinishi aniq bо'lar. Mahalliy tarmoqqa ulangan kompyuterlar bir virtual kompyuter kabidir, ularning resurslari hamma foydalanuvchilar uchun bemalol bо'lishi kerak bо'lib, alohida olingan kompyuter resurslaridan foydalanishdan kam qulay bо'lmasligi lozim. Bu holda qulaylik deb birinchi navbatda aniq yuqori tezlikda resurslarga ega bо'lish, ilovalar orasidagi axborot almashinuvini foydalanuvchi sezmagan holda amalga oshirilishidir.  Bunday ta‘rifda sekin ishlovchi global tarmoq ham, keskin amalga oshiriladigan ketma-ket yoki parallel portlar ham mahalliy tarmoq tushunchasiga tо'g'ri kelmaydi. Bunday ta‘rifdan kelib chiqadiki, keng tarqalgan kompyuterlarning tezligi oshishi bilan, mahalliy tarmoq orqali uzatiladigan axborot tezligi ham albatta oshishi kerak. Agar yaqin о'tmishda axborot almashinish tezligi 1 – 10 Mbit/s yetarli deb hisoblangan bо'lsa, hozirda esa о'rtacha tezlikdagi tarmoq 100 Mbit/s tezlikda axborot uzata oluvchi tarmoq hisoblanadi. 1000 Mbit/s va undan ham ortiq tezlikda axborot uzata oluvchi vositalar ustida ham aktiv ish olib borilmoqda. Kam tezlikda aloqa о'rnatish esa tarmoq shaklida ulangan virtual kompyuterning ishlash tezligini pasaytiradi.  Shunday qilib, mahalliy tarmoqlarni boshqa har qanday tarmoqdan asosiy farqi – yuqori tezlikda axborot almashinuvidir. Lekin bu birgina farq bо'lib qolmay, boshqa omillar ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, axborotlarni uzatishda xatolikni keskin kamaytirish lozim. Juda tez, lekin xato axborot uzatish bema‘nilikdir, chunki uni yana qaytadan uzatish kerak bо'ladi va shuning uchun mahalliy tarmoqlarda albatta maxsus yuqori sifatli aloqa vositalaridan foydalaniladi. Yana tarmoqning asosiy texnik kо'rsatgichlaridan biri katta yuklamada ishlash imkoniyatidir, ya‘ni axborot almashish tezligi (yana boshqacha qilib aytganda, katta trafik bilan). Tarmoqda qо'llanilayotgan axborot almashinuvini boshqaruvchi mexanizm unumli bо'lmasa, u holda kompyuterlar axborot uzatish uchun kо'p vaqt navbat kutib qolishi mumkin. Navbat kelganidan sо'ng katta tezlikda va bexato axborot uzatilsa ham, tarmoqdan foydalanuvchiga baribir tarmoq resurslaridan foydalanish uchun maʻlum vaqt kutishga tо'g'ri keladi. Har qanday axborot uzatishni boshqarish mexanizmi kafolatlangan ravishda ishlashi uchun, oldindan tarmoqqa ulanishi mumkin bо'lgan kompyuterlar, axborotlar soni ma‘lum bо'lishi kerak. Rejalashtirilganidan kо'p kompyuterlarni tarmoqqa ulanishi, yuklamaning oshishiga olib kelishi natijasida har qanday mexanizm ham axborotlarni uzatishga ulgira olmay qolishi tabiiydir. Nihoyatda, tarmoq deb bu sо'zning tub ma‘nosi kabi, shunday axborot uzatish tizimini tushunish kerakki, u mahalliy bir-necha о'nlab kompyuterlarni birlashtirgan bо'lishi lozim. Shunday qilib, mahalliy hisoblash tarmoqlarning (MHT) farq qiluvchi belgilarini shakllantirish mumkin bо'ladi: axborotni katta tezlikda uzatish va yuqori tezlikda о'tkazish imkoniyati mavjud bо'lishi; uzatish davrida xatolikning darajasi kamligi (yuqori sifatli aloqa kanallar). Axborotlarni uzatishda mumkin bо'lgan xatolik ehtimoli 10-7 – 10-8 darajada bо'lishi; axborot uzatishning unumli va tez amalga oshiruvchi mexanizmi bо'lishi; tarmoqqa ulangan kompyuterlar soni chegaralangan va aniq bо'lishi kerak.   Berilgan tarifdan kelib chiqadiki; global tarmoq mahalliy tarmoqdan quyidagilar bilan farq qiladi: cheklanmagan abonentga mо'ljallangan va sifatli bо'lmagan kanallardan ham foydalaniladi; axborot uzatish tezligi nisbatan kam, axborot almashish mexanizmi ham nisbatan tezlik bо'yicha kafolatlanmagandir. Global tarmoqlarda eng muhimi aloqa sifati emas, balki aloqaning mavjudligidir. Kо'pincha kompyuter tarmoqlarining yana bir turi - shaxar tarmog'i (MAN, Metropolitan Area Network) mavjudligini qayd qilishadi, odatda ular global tarmoqlarga yaqin bо'lib, ba‘zida mahalliy tarmoqlarning ba‘zi xususiyatlariga ham ega bо'ladilar. Masalan, yuqori sifatli aloqa kanallari va nisbatan yuqori tezlikdagi axborot almashinuvi bilan о'xshashdir. Bu xususiyat shaxar tarmog'i ham mahalliy tarmoq (MXT afzalliklari bilan) bо'lishi mumkin ekanligini kо'rsatadi. Haqiqatdan, hozirda mahalliy tarmoq bilan global tarmoqning aniq chegarasini о'tkazish mumkin bо'lmay qoldi. Kо'pchilik mahalliy tarmoqlarda global tarmoqqa chiqish imkoniyati bor, lekin axborotni uzatish, axborot almashinuvini tashkil qilish prinsipi, odatda global tarmoqda qabul qilingandan ancha farq qiladi. Mahalliy tarmoqdan foydalanuvchilar uchun global tarmoqqa ulanish imkoniyati faqatgina bir resursgina bо'lib qoladi xolos.  Mahalliy hisoblash (MHT) tarmoqdan har turdagi raqamli axborot uzatilishi mumkin: axborotlar, tasvirlar, telefon sо'zlashuvlari, elektron xatlar va x. k. Tasvirlarni uzatish masalasi, ayniqsa tо'laqon dinamik tasvirlarni uzatish tarmoqdan yuqori tezlik talab qiladi. Odatda mahalliy tarmoqda quyidagi resurslardan; disk maydonidan, printerlaridan va global tarmoqqa chiqish imkoniyatlaridan birgalikda foydalaniladi. Lekin bu imkoniyatlar mahalliy tarmoq vositalarining imkoniyatlarini bir qismidir. Masalan, ular har turdagi kompyuterlararo axborot almashinuvini ham amalga oshiradi. Tarmoq abonenti bо'lib faqat kompyuter emas, balki boshqa qurilmalar ham bо'la oladi. Masalan printerlar, plotterlar. Mahalliy tarmoqlar tarmoqning hamma kompyuterlarida parallel hisoblash sistemasini tashkil qilish imoniyatini beradi. Bunday tizim murakkab matematik masalalarni yechishni kо'p marotaba tezlashtiradi. Shuningdek mahalliy tarmoqlar yordamida murakkab texnologik jarayonlarni ham boshqarish mumkin yoki bir vaqtning о'zida bir necha kompyuter yordamida tadqiqot qurilmalarini ham boshqarish imkonini beradi. Lekin xotiradan chaqirish kerak emaski, mahalliy hisoblash tarmoqlarning ham ba‘zi kamchiliklari bor. Xodimlarni о'qitishga, qо'shimcha qurilmalarga, tarmoq dasturiy ta‘minotiga, ulash kabellariga qо'shimcha sarflanadigan mablag'dan tashqari tarmoqni rivojlantirish, resurslariga ega bо'lishni boshqarish,bо'lishi mumkin bо'lgan nosozliklarni tuzatish va tarmoqni ishlashini nazorat qiluvchi, ya‘ni tarmoqning boshqaruvchisi ma‘mur (administrator) bо'lishi kerak. Tarmoq kompyuterni joyidan kо'chirilishini chegaralaydi, aks holda ulash uchun kabellar о'tkazish lozim bо'ladi, bundan tashqari, tarmoq viruslarni tarqalishi uchun qulay muhitga egadir, shuning uchun alohida kompyuterlarga qaraganda himoya masalalariga katta eʻtibor berilishi lozim.  Download 0.96 Mb.

Download 0.96 Mb.