Taqrizchilar:
Ganiyeva Dono Akmalovna
— Respublika ilmiy pedagogika
kutubxonasi direktori, p.f.n.
Raxmatullayev Marat Alimovich
— Toshkent axborot texnologi
yalari universiteti professori, t.f.d.
UO‘K:025.3+025.7/.9(075.8)
KBK:78.37
'43-07-556-6
:Д© 0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti,2017
KIRISH
Rcspublikamiz kutubxonalarining oldida turgan dolzarb ma-
snlalardan biri - yangi zam on kishisini yetuk m alakali m utaxas-
sis, madaniyatli va m a’rifatli inson qilib tarbiyalashdan iboratdir.
«Axborot-kutubxona
faoliyati
to‘g‘risida»gi
0 ‘zbekiston
Respublikasi qonunining 2011-yil 13-aprel kuni Respublikam iz-
ning Birinchi Prezidenti I.A .K arim ov tom onidan im zolanishi ku
tubxonachilik ishi taraqqiyotida m uhim ahamiyatga molik voqea
bo'ldi. Kutubxonachilik ishining tatbiq etilishi va hal qilinishi
lo/.im bo'lgan m asalalari qonun orqali muvofiqlashtirildi.
Axborot-kutubxona
sohasi
foydalanuvchilariga
xizm at
ko'rsatishda yangi texnologiyalarning kirib kelishi, bunga javo-
ban yangi xizm atlarning joriy qilinishi mutaxassislarimiz oldiga
bir qator dolzarb vazifalarni qo‘yadi. Axborotlashtirish va kutu b
xonashunoslik ta ’lim yo'nalishi talabalari uchun A xborot-kutub
xona muassasalarining kataloglari ham da fondi axborot-kutubxo
na m uassasasining asosiy o‘zagi hisoblanadi.
U shbu o‘quv q o lla n m a Axborot-kutubxona katalogi va fondi
kursi uchun m oljallangan bo£lib, katalog va fondni shakllantirish,
axborot- kutubxona muassasalari faoliyatini, katalog va kartoteka-
lar tizim ini, fondini to ‘g‘ri va u num li tashkil etish, boshqarish
prinsiplari va m odellarini o ‘rgatadi. Zero, Axborot-kutubxona
m uassasalarining ishini sam arali tashkil etilishi katalog va fondni
tashkil etilishiga bog‘liqdir.
Axborot-kutubxona m uassasalarining kataloglari, A xborot-ku-
tubxonalar ishi faoliyatida ularning tutgan o‘rni, katalog turlari,
tasvir prinsiplari, hujjatlarga ishlov berish, sistem alashtirishning
nazariy asoslari, tarixiy negizlari haqida tushuncha beradi. Xu-
susan, m azkur o‘quv qo‘llanm a kutubxona-bibliografik klassifi-
katsiyalarining vujudga kelishi: Universal o‘nlik klassifikatsiya
ning yaratilishi, 0 ‘zbekiston Respublikasi kutubxona-bibliografik
klassifikatsiyasi jadvalining tuzilishi ham da u bilan ishlash m eto-
dikasini o ‘rgatadi. Shuningdek, A xborot-kutubxona m uassasala
rining katalog va kartotekalar tizim ini tuzish bo‘yicha nazariy va
am aliy bilim lar beradi. A n’anaviy kutubxona kataloglaridan na-
3
zariy bilim larga ega bo‘lish, yangi texnologiyalar asosida Axborot-
kutubxona muassasalarida elektron katalog tuzish va am alda joriy
etishga asos bo‘la oladi. Sistemali katalog kursi - Alfavit katalogi
kursining mantiqiy davomi hisoblanib, m azkur q o llan m ad a qu
yidagi mavzularni: H ujjatlarni klassifikatsiyalash haqida um um iy
tushuncha, sistemali klassifikatsiyaning rivojlanish bosqichlari
va yo‘nalishlari,
Kutubxona-bibliografik klassifikatsiyasining
yaratilish tarixi, rivojlanish bosqichlari, shuningdek, hujjatlarni
sistemalashtirishning metodikasi: barcha fanlarga oid hujjatlarni
sistem alashtirishning usullarini, katalog va kartotekalar tashkil
qilishni yoritib beradi. M azkur o ‘quv qo‘llanm a axborot-kutubxo
na fondi, uning belgi va xususiyatlari, fondni shakllantirish prin-
siplari va jarayonlarini aks ettiradi.
Ushbu o ‘quv qo‘llanm a A xborotlashtirish va kutubxonashu-
noslik yo‘nalishi talabalari uchun m o‘ljallangan bo‘lib, shu jum -
ladan qo‘llanm adan katalog va kartotekalar tizim i bilan faoli-
yat yurituvchi mutaxassislar, Axborot-kutubxona muassasalari
xodim lari foydalanishlari m um kin.
4
1-bob. AXBOROT-KUTUBXONA KATALOGLARINING
VUJUDGA K EL ISH I. ULA RN IN G TU RLA RI, AHAMIYATI
VA KUTUBXONA ISH ID A TUTGAN 0 ‘R N I
X alqim izning tu rm u sh m adaniyatini oshirishda, ularni
m a’naviy dunyosini boyitishda A xborot-kutubxona m uassa
salarining o 'rn i beqiyosdir. A xborot-kutubxona m uassasalari
ning ijtimoiy vazifasi hozirgi ku n talabidan kelib chiqib, to -
bora kengayib borm oqda. A xborot-kutubxona m uassasalarining
oldida turgan dolzarb m asalalardan biri — yangi zam on kishisini
yetuk m alakali m utaxassis, m adaniyatli va m a’rifatli inson qilib
tarbiyalashdan iboratdir. Respublikam izdagi mavjud A xborot-
kutubxona m uassasalarining fondlari keng doiradagi k ito b
xonlarning talabiga javob beradigan resurslar bilan m untazam
to'ldirilib boriladi. A xborot-kutubxona m uassasalarining fond
lari qanchalik to ‘liq va m ukam m al, elektron resurslar bilan
ta ’m inlangan bo ‘lsa, ulardan foydalanuvchilarning ehtiyojla
rin i qondirishga shunchalik keng im koniyatlar yaratiladi. Ayni
bir vaqtda, bir tom ondan, ulardagi fondlarning k atta hajm da
ekanligi va m azm unining boyligi, ikkinchi tom ondan Axborot-
kutubxona m uassasalariga m urojaat qiluvchi kitobxonlar ta-
lablarining nihoyatda xilm a-xilligi, m avjud barcha resurslarni
h ar tom onlam a ko‘rsatib berish zaruriyatini q at’iy talab qiladi.
A xborot-kutubxona m uassasalarining fondlarini h ar tom onlam a
ochib berishda kataloglar asosiy rol o‘ynaydi.
Katalog grekcha — «ro‘yxat» demakdir. Binobarin, «kutubxona
katalogi» degan terrnin «Axborot-kutubxona muassasasida mav
ju d bo‘lgan barcha resurslarning ro‘yxati» degan m a’noni bildi-
radi. A m m o bunday aynan tarjim a qilish kataloglarning haqiqiy
aham iyatini yetarli darajada to ‘liq tushuntirib bermaydi.
Kutubxona kataloglari Axborot-kutubxona muassasasida
m uayyan tartibda tuzilgan bo‘lib, A xborot-kutubxona muassasasi
fondining m azm unini ochib berish, u haqida to ‘liq axborot b e
rish, mavjud resurslarni targ‘ib etrish, kitobxonlarga m a’lum ot
olishlarida g‘oyaviy-tarbiyaviy, ilmiy-axborot vazifalariga muvofiq
tarzda yo‘llanm a berish kabi funksiyalarni bajaradi.
5
1.1. Kataloglarning turlari
Zamonaviy Axborot-kutubxona muassasalarida mavzu va
turlari bo‘yicha xilm a-xil resurslar mavjud. Axborot-kutubxona
muassasasiga murojaat qiladigan kitobxonlarning talablari ham
xilma-xildir. K itobxonlarni m uayyan m uallifning familiyasi, ki-
tobining nomi, m uharrirning nom i yoki boshqa belgilari, muas-
sasaning nomi, nashr etgan nashriyotning nomiga o‘xshash
m a’lumotlari bo‘lgan kitoblar qiziqtiradi. Ba’zi birlarini soha ada-
biyotlari, boshqalarni texnik jurnallar, DTSlar, patentlar qiziqti
radi. Ayrim kitobxonlar chet el adabiyotlarini so‘rab murojaat
etadilar. H am m a so‘rovlarni qam rab olib javob beradigan yagona
katalog tuzishning imkoniyati yo‘q.
Kutubxona klassifikatsiyasi 125 yildan buyon o‘quv fani sifa
tida o‘qitilib kelinmoqda. Shunga qaramasdan, sohaning ushbu
yo‘nalishini o‘rganish va ilmiy tadqiqotlar olib borish ishlari yaqin
yillardan boshlandi. Bunga zarurat esa ushbu term inning keng
o‘rganilmaganligi va m a’lum m uam m olarning yechilmaganligidir1.
Kutubxona klassifikatsiyasi bir qancha m a’nolarga ega. Kutub
xona javonlaridagi kitoblar yoki boshqa hujjatlarni joylashtirilayot-
gandagi bu jarayon - kitoblar klassifikatsiyasidir. Bu jarayon kitob
lar bilan emas, balki ularning bibliografik tavsifi, ya’ni kataloglar
bilan amalga oshirilsa bu - bibliografik klassifikatsiya deyiladi2.
1 Library C lassification T heory: H istorical P ersp ectiv e/ Rai T echnology
U niversity, 2014,— p .4
2 Library C lassification T heory: Types o f Library C lassificatio n / Rai
T echnology U niversity, 2014. — p. 10
6
Axborot-kutubxona xizm ati ko‘rsatish nazariyasi va am ali-
yotida kataloglarning m u h im turlari yaratilganki, ularning har
biri m a’lum bir xarakterdagi talablarni qondirishga imkon beradi.
Shu kunga qadar m am lakatim iz kutubxonalarida nashr turlariga,
fondni qam rab olishiga ko‘ra farqlanadigan kataloglarning bir
nechta turlari qo‘llaniladi. Kataloglar bibliografik tavsiflarini gu-
ruhlash usullariga ko‘ra asosiy turlarga bo‘lingan. Bu guruhdagi
kataloglar orasida eng ko‘p tarqalgani alfavit katalogi, sistemali
katalog, predm et kataloglaridir. Bugungi kunda bular qatoriga
elektron katalog ham qo'shildi va u am aliyotda keng miqyosda
qo‘llanilm oqda.
Alfavit katalogda barcha mavjud resurslarining tavsifi mual-
liflarning ism i-shariflari yoki sarlavhalarning alfaviti bo‘yicha
joylashtiriladi. Tasvirlarning shu tartibda joylashtirilishi, birin-
chidan, muallifi va sarlavhasi kitobxonga m a’lum bo‘lgan aniq
bir asarning bor yoki yo'qligini aniqlash, ikkinchidan, muayyan
m uallifning kutubxona muassasasi fondida mavjud bo‘lgan asar-
lari bilan tanishish im konini beradi.
Alfavit katalogi kutubxonada biror m uallifning qanday kitob-
lari bor, degan savolga javob beradi. Alfavit katalogini m ualliflar
katalogi deb ham atashadi.
Kitobxonlarning muayyan masalalarga yoki tor konkret ma-
salalarga doir m anbalarga bo‘lgan talablari sistemali va predm et
kataloglari yordamida qondiriladi.
7
Sistemali katalogda barcha resurslar ularning fan sohalari
bo‘yicha m azm uni va belgilariga qarab guruhlarga ajratiladi. U lar
um um iydan xususiyga tom on izchillikda bo‘linadigan tarm oqlar-
ga ko‘ra guruhlanadi.
Predm et katalogi tuzilayotganda barcha resurslarning m azm u
niga asoslanadi, bibliografik tasviri bilim sohalari bo‘yicha emas,
hujjatda bayon etilayotgan predm et nom larining alfavit tartibiga
binoan joylashtiriladi.
Kutubxonalarda yana boshqa kataloglar:
• nom erli katalog,
• xronologik katalog,
• geograflk katalog,
• lug'at kataloglari ham mavjud bo‘lib, bunday kataloglar ku-
tubxonalarning tu ri va tipiga qarab tashkil etilgan.
| 