1.1.2-súwret
• Qalqa (ring), bunda hár bir kompyuter informaciyanı hár dayim tek bir
shinjirda kiyatırǵan kompyuterge jiberedi, informaciyanı bolsa tek shınjırdaǵı aldında
kiyatırǵan kompyuterden aladı hám bul shınjır "qalqa" bolıp birlesken:
11
1.1.3-súwret
Ámeliyatda kóbinese bazalı topologiyalardıń kombinaciyası hám isletiledi, biraq
kóp tarmaqlar tek ǵana sol ushewine molsherlengen.
Joqarıda sanap ótilgen tarmaqlı topologiyalardı kórip shiǵamız. "Shina"
topologiyası óziniń dúzilisi bóyınsha kompyuterlerdiń tarmaqlı asbap – uskeneleriniń
bir túrliligi, sonıń menen barlıq abonentlerdiń teń huqıqlıǵı menen parq qıladı.
Bunday jalǵanıwda kompyuterler informaciyanı tek ǵana náwbet bóyınsha jiberiwi
múmkin, sebebi baylanıs liniyasi bir dana boladı. Keri jaǵdayda ústpe-úst (konflikt,
kolliziya) tusiwi natiyjesinde jiberiletuǵın informaciya buzıladı.
Sonıń menen, shinada yarım dupleksli (half duplex) almasıw rejimi ámelge
asadi (eki tárepleme, biraq bir waqıtta emes, izbe-izlikte). "Shina" topologiyasında
barlıq informaciyanı jiberetuǵın oraylıq abonent joq, bul bolsa onıń isenimliligin
asıradı (hár qaysı oraydıń islewi buzılǵanda usı oray menen basqarılatuǵın hámme
sistema iskerligin toqtatadı). Shinaǵa jańa abonentlerdiń qosılıwı tarmaq islep turǵan
waqıtta da bolıwı múmkin. Kóp jaǵdaylarda, shinadan paydalanıp atırǵanda basqa
topologiyalarǵa qaraǵanda jalǵanatuǵın kabeldi eń az muǵdarı talap qılınadı. Tuwrı
sonı esapqa alıw kerek, hár bir kompyuterge (eki shettegilerden tısqarı) eki kabel
12
keledi, usı bolsa hár dayim qolay bolabermeydi. Usı jaǵdaylarda bólajaq
kelispewshiliklerdi sheshiw hár bir abonenttiń tarmaqlı asbap-uskenelerge jukleniwi
sebepli "shina" topologiyasında tarmaqlı adapter apparaturası quramalıraq boladı,
basqa topologiyalarǵa qaraǵanda. Biraq, "Shina" topologiyalı tarmaqlardıń keń
tarqalǵanı sebepli (Ethernet, Arcnet) tarmaqlı ásbap - úskenelerdi bahası onsha joqarı
emes. Ayrım kompyuterlerdiń isten shıǵıp qalıwı shinaǵa zıyan qılmaydı, sebebi
tarmaqtaǵı hámme qalǵan kompyuterler almasıwdı normal dawam etiwi múmkin.
Kabeldiń uzulgenligi de shinaǵa qıyın emes, sebebi bunda sım boladı. Biraq, uzın
baylanıstaǵı liniyalarda elektr signallardıń tarqalıw qásiyetlerine kóre, shinalardı
aqırǵı ushlarıda arnawlı kelistiretuǵın qurılmalar - terminatorlardı jalǵawdı kózde
tutıw kerek.
Olar jalǵanbasa liniyanıń aqırında signal zıyanlanadı hám buzıladı, tarmaq
boyınsha baylanıs bolmastan qaladı. Sonıń ushın kabel úzilgende yamasa
zıyanlanǵanda (máselen, tıshqanlar tarepinen) baylanıs liniyasın maslıǵı buzıladı hám
óz-ara jalǵanıp qalǵan sol kompyuterler hám ortasındaǵı almasıw toqtaydı. Shina
kabelindegi hár qanday noqatındaǵı qısqa tutastırıw barlıq tarmaqtı jumıstan
shıǵaradı.
Shinadaǵı asbap - úskenelerdi hár qanday jumıstan shıǵıwın lokalizaciya qılıw
júdá qıyın, sebebi barlıq adapterler parallel jalǵanǵan hám olardıń qaysı biri jumıstan
shıqqanlıǵın biliw onsha ańsat emes.
"Shina" topologiyalı tarmaqtıń baylanıs liniyaları boyınsha ótetuǵın
informaciyalı signallar kúshsizlenedi hám hesh tiklenbeydi, bul bolsa baylanıs
liniyalarınıń jıyındı uzınlıǵına qattı shekleniwler qoyadı, bunnan tısqarı hár bir
abonent tarmaqtan uzatıwshı abonenttiń aralıǵına baylanǵan hár túrli dárejeli
signallar alıwı múmkin. Tarmaqlı asbap – uskenelerdiń qabıl etiwshi uzellerine
qosımsha talaplar qoyadı. "Shina" topologiyalı tarmaq uzınlıǵın uzaytıw ushın
kópshilik jaǵdayda bir neshe segmentler isletiledi. Arnawli signal tiklegishleri
repiterler yamasa qaytarǵıshları jardeminde bir biri menen jalǵanadı. Biraq bunday
13
tarmaq uzınlıǵın uzaytıw sheksiz bola almaydı, sebebi baylanıs liniyaları boyınsha
signallardıń tarqalıwın aqırǵı tezligi menen baylanıslı shekleniwleri hám bar.
"Juldız" orayı ajıralıp turatuǵın topologiya, buǵan barlıq qalǵan abonentler
jalǵanǵan. Barlıq informaciyalar almasıwı tek oraylıq kompyuter arqalı orınlanadı,
oǵan júdá ulken júkleniw jatadı, sonıń ushın tarmaqtan tısqarı basqa hesh nárse
menen ol shuǵıllana almaydı. Oraylıq abonenttiń tarmaqlı asbap - uskeneleri
átirapındaǵı abonentlerdiń ásbap-úskenelerine qaraǵanda júdá quramalı bolıwı kerek.
Abonentlerdiń bir túrdegi huqıqqa iyeligi haqqında bunda aytıp bolmaydı.
Ádette, sol oraylıq kompyuter eń kúshli boladı hám tek soǵan almasıwdı
basqarıwdıń barlıq funksiyaları tapsırıladı. "Juldız" topologiyalı tarmaqta hesh
qanday mashqalalar bolıwı múmkin emes, sebebi basqarıw tolıq oraylasqan. Eger
kompyuterlerdi jumıstan shıǵıwına juldızdı bekkemlew haqqında sóz etilse, bunda
átiraptaǵı kompyuterdiń jumıstan shıǵıwı tarmaqtıń qalǵan bolekleriniń islewine hesh
qanday tásir kórsetpeydi, biraq oraylıq kompyuterdiń hár qanday jumıstan shıǵıwı
tarmaqtı tolıq jumıstan shıǵaradı. Sonıń ushın oraylıq kompyuterdin hám onıń
tarmaqlı apparaturaların isenimliligin asırıw ushın arnawlı sharalar kóriliwi kerek.
Hár qanday kabeldiń úziliwi yamasa ondaǵı qısqa tutasıw "juldız"
topologiyasında tek bir kompyuter menen almasıw buzıladı, basqa kompyuterler
bolsa normal jaǵdayda jumısın dawam ettiriwi múmkin. Shinaǵa qaraǵanda juldızda
hár bir baylanıs liniyasında tek ǵana eki abonent turadı: oraylıq hám átraptaǵılardan
birewi. Kóbinese olardıń jalǵanıwı ushın tarmaq liniyasınıń ekewi isletiledi, olardıń
hár biri informaciyanı tek bir jóneliste uzatadı. Solay etip, hár bir tarmaq liniyasında
jalǵız qabıl qılıwshı (pryomnik) hám jalǵız uzatıwshı (peredatchik) bar. Shina menen
salıstırǵanda bunıń hámmesi tarmaqlı ásbap – úskenelerin sezilerli ápiwaylastırıladı
hám qosımsha sırtqı terminatorlardı qollawdan azat qıladı. "Shina" ǵa qaraǵanda
tarmaq liniyalarda signallar óshiw máselesi "juldızda" ápiwayı túrde sheshiledi, sonıń
ushın hár bir priyomnik hár dayım bir darejeli signal qabıl qıladı. "Juldız "
14
topologiyasınıń aytarlıqtay kemshiligi ondaǵı abonentler sanı qatań sheklengen.
Ádetde oraylıq abonent 8-16 dan aspaǵan abonentlerge xızmet kórsetedi.
Eger bul shegarada jańa abonentlerdı tarmaqqa jalǵaw júdá apiwayı bolsa, biraq
bunnan asıp ketpewi ulıwma múmkin emes. Durıs, geyde julduzda qosıp barıw
imkaniyatı kózde tutılǵan, yaǵniy atiraptaǵı abonentlerden birewi ornına jańa bir
oraylıq abonentti jalǵaw (nátiyjede bir neshe bir-birewi menen jalǵanǵan juldızlar
topologiyası payda boladı. Passiv juldız degen topologiya da bar, ol tek ǵana sırtqı
kórinisinen juldızǵa uqsaydı (1.1.4-súwret). Ol búgingi kúnde aktiv juldızǵa
qaraǵanda kóbirek tarqalǵan.
1.1.4-súwret
Tarmaq orayında kompyuter emes, bálki konsentrator yamasa xab (HUB)
jaylastırıladı. Ol kiyatırǵan signallardı tikleydi hám olardı basqa baylanıs liniyalarına
uzatadı. Kabellerdi jaylastırıw aktiv juldız topologiyasına uqsasa da, haqıyqatda biz
shinalı topologiyasına uqsap jumıs jurgizemiz, sebebi hár qaysı kompyuterden
informaciya bir waqıtda basqa qalǵanlarǵa uzatıladı, oraylıq abonent bolsa bolmaydı.
Passiv juldız apiwayi shinaǵa qaraǵanda qımbatıraq boladı, sebebi bunda jańa
konsentrator hám kerek boladı. Biraq ol julduzdiń abzalliqları menen baylanıslı bir
qatar qosımsha imkaniyatların usınadı. Sonıń ushın aqırǵı waqıtda passiv juldız
haqıyqıy shinanı kóbirek qısıp shıǵarıp atır, sebebi ol kem perspektivalı topologiya
esaplanadı. Aktiv hám passiv juldız ortasında topologiyanıń aralıq túrin hám ajıratıw
15
múmkin. Bul jaǵdayda konsentratorǵa túsetuǵın signallardı tek ǵana retranslyaciya
qılmastan, ózi qatnaspasa da, almasıw basqarıwdı orınlay aladı. Juldızdıń (hám aktiv
hám passiv) úlken ústinligi sonda, barlıq jalǵanatuǵın túyinler bir jerde jıynalǵan.
Bul tarmaq jumısın ańsat baqlawǵa, oraydan ol yamasa bul abonentlerdi apiwayı
oshiriw jolı menen islemey turǵanın lokalizaciya qılıw, sonıń menen tarmaq ushın
zárúr bolǵan jalǵanıw túyinlerine jat shaxslar kiriwin sheklep qoyıw. Juldız
jaǵdayında hár bir átiraptaǵı abonentke bir kabel keliwi hám múmkin (onda uzatıw
eki tárepleme ketedi), hám ekewi de (olardıń hár biri bir tarepke uzatadı), bunıń
ústine ekinshi jaǵday kobirek ushraydı.
"Juldız"
turindegi
barlıq topologiyalardıń ulıwma kemshiligi basqa
topologiyalarǵa qaraǵanda júda kóp kabel jumsalıwında. Máselen, eger kompyuterler
bir sızıqda jaylassa, "juldız" topologiyası tańlanǵanda "Shina" topologiyasına
qaraǵanda bir neshe márte kóp kabel talap qılınadı. Bul barliq tarmaqtıń bahasına
sezilerli tásir kórsetiwi múmkin.
"Qalqa" - bul topologiyada hár bir kompyuterdıń ekewi basqaları menen
baylanıs liniyaları menen jalǵanǵan. Tek ǵana ol birewinen informaciya aladı,
ekinshisine tek ǵana - uzatadı. Hár bir baylanıs liniyasinda, juldız jaǵdayına uqsap,
tek bir (peredatchik) uzatıwshı hám bir (priyomnik) qabıl qılıwshı isleydi. Bul sırtqı
terminallardı qollawdan erkin boladı. Qalqanı zárúr qásiyeti sonda, hár bir kompyuter
oǵan keletuǵın signaldı tikleydi, yaǵniy repiter rolin atqaradı, sonıń ushın qalqanıń
hámme jerinde signaldıń sóniwi hesh qanday ahmiyeti joq, tek zárúrligi sonda
Qalqanıń qońsı kompyuterler arasındaǵı sóniwi. Bul jaǵday anıq ajıratılǵan orayı joq,
hámme kompyuterler bir túr bolıwı múmkin. Biraq, kóbinese qalqada arnawlı
abonent ajratıladı, ol almasıwdı basqaradı yamasa baqlaydı. Bunday basqaratuǵın
abonentti barlıǵı tarmaq isenimliligin páseyttiredi, sebebi onıń ishinen shıǵıwı tez
hámme almasıwın islemiytin qılıp qoyadı.
Isenim menen aytqanda, qalqadaǵı kompyuterler tolıq teń huqıqlı emes
(máselen, shinalı topologiyaǵa qaraǵanda). Olardıń birewleri kompyuterden, sol
waqıtta uzatıwdı alıp baratırǵan, álbette informaciyanı aldınıraq aladı, basqaları bolsa
16
keyinirek. Topologiyanı tap sonday qásiyetlerge qaraǵanda, "qalqaǵa" arnawlı
esaplanǵan tarmaqtaǵı almasıwdı basqarıw usillardı keyingi uzatıw huqıqı (yamasa,
jáne aytılıwınsha, tarmaqtı qorshap alıw) keyingi qalqadaǵı kompyuterge izbe-iz
ótedi.
Jańa abonentlerdi "Qalqaǵa" jalǵaw ulıwma zıyansız, biraq jalǵaw waqtında
barlıq tarmaqtı jumıs islewin toqtatıw talap etiledi. "Shina" topologiyalı jaǵdayǵa
qusap qalqadaǵı eń kop abonentler sanı bir qansha bolıwı mumkin (mıńǵashekem
hám onnan kóbirek). Qalqalı topologiya ashıq júkleniwlerge eń bekkem, ol
uzatılatuǵın tarmaq boyınsha maǵlıwmatlardı eń úlken aǵımları menen isenimli
islewdi táminleydi, sebebi onda konfliktler joq (shinaǵa qaraǵanda), sonıń menen
birge oraylıq abonent joq (juldızǵa qaraǵanda).
Qalqadaǵı signal tarmaqdaǵı barlıq kompyuterlerden ótkenligi sebepli, olardan
birewinıń isten shıǵıwı (yáki onıń tarmaqtaǵı ásbap-úskenelerin) bir pútin tarmaqtı
isten shıǵaradı.
Soǵan uqsap qalqadaǵı hár qaysı kabellerdiń úzilip qalıwı yamasa qısqa úzilis
pútkil tarmaqtı isten shıǵaradı.
Kabeldiń buzılıwına qalqa kóbirek zıyanlanatuǵın boladı, sonıń ushın bul
texnologiyada eki (yáki kóbirek) parallel baylanıs liniyaların qoyıp barıw kózde
tutıladı. Sonda olardıń birewi rezervde turadı.
Sonıń menen bir waqıtta qalqanı úlken ústinligi sonda, hár bir abonent tárepinen
signallardı retranslyaciya qılıw pútkúl tarmaq ólshemlerin sezilerli kóbeyttiriwge
járdem beredi (bir neshe on kilometrge deyin). Qalqa bul tárepinen basqa hár bir
texnologiyalardan kóbirek (sezilerli) ústinlik qıladı.
Qalqanı kemshiliklerinen (juldızǵa qaraǵanda) sonı esaplaw kerek, tarmaqtaǵı
hár bir kompyuterge eki kabel alıp keliniwi kerek.
"Qalqa" topologiyası informaciyanı qarama-qarsı jónelislerge uzatılıwı eki
qalqalı baylanıs liniyaları tiykarında islenedi. Maseleni bunday isleniwi -
informaciyanı uzatıw tezliginıń (ideal jaǵdayda eki marte) asırılıwı. Kabeldiń birewi
17
buzilǵanda tarmaq basqa kabel menen islewi múmkin (tuwrı, sheklengen tezlik
kemiyedi). Joqarıda kórilgen úsh tiykarǵı, bazalıq topologiyalardan tısqarı, qosımsha
jáne "terek" (tree) tarmaqlı topologiya isletiledi, ol bir neshe juldızlar
kombinaciyasınan ibarat. Juldızǵa uqsas terek aktiv hám passiv bolıwı múmkin.
Aktiv terekke bir neshe baylanıs liniyaları birlestirilgen oraylarda oraylıq
kompyuterler jaylasqan. Passivinde bolsa orayda konsentratorlar (Xablar) jaylasqan.
Kombinaciyalı topologiyalar hám biraz kóp isletiledi, olar arasında eń kop tarqalǵan
juldız - shinalı hám juldız-qalqalıları.
1.1.5-súwret
1.1.6-súwret
18
Juldız-shinalı topologiyada (star-bus) shina hám passiv juldızlar
kombinaciyası isletiledi. Bunda konsentratorǵa bólek kompyuterler hám pútin
shinalı segmentler hám jalǵanadı.
Tarmaqtaǵı barlıq kompyuterler kiritilgen fizikalıq topologiya ámelge
asırıladı. Bul topologiyada bir neshe konsentratorlar hám isletiliwi múmkin, olar bir
birewine
jalǵanıp magistralı, tayanıshlı dep atalǵan shinanı quraydı.
Konsentratorlardıń hár birine bolek kompyuterli yamasa shinalı segmentler
jalǵanadı. Solay etip, paydalanıwshı ózine qolay etip shinalı hám juldızlı
topologiyalar abzallıqların kombinaciya qılıw imkaniyatlarınan paydalanıladı, sonıń
menen tarmaqqa jalǵanǵan kompyuterler sanın ańsat ozgertiredi.
Juldız-qalqalı topologiya jaǵdayında kompyuterlerdiń ózi birlespiydi, bálkim
arnawlı konsentratorlar, olarǵa óz náwbetinde, juldız kórinisli ekewli baylanıs
liniyaları járdeminde kompyuterler jalǵanadı. Haqıyqatında, tarmaqtıń hámme
kompyuterleri berk qalqaǵa jalǵanadı, sebebi konsentratorlar ishindegi barlıq
baylanıs liniyaları berk konturdi shólkemlestiredi. Bul topologiya juldızlı hám qalqalı
topologiyanıń ustinligin kombinaciyalawǵa imkan jaratadı. Tarmaq topologiyası
kompyuterlerdiń tek fizikalıq ornalasıwların tariyplemesten, biraq onnan zarurligi,
olar arasındaǵı baylanıslar xarakteri, tarmaq boyınsha signallardıń tarqalıw
qásiyetleri hám ańlatadı. Tap sonday baylanıslar harakteri tarmaqtıń buzılıwına
bekkemlew darejesin belgileydi, tarmaqdaǵı apparatlardıń kerekli quramalılıǵın
almasıwın basqarıw usılın eń tuwrı keletuǵın, uzatıw ortalıǵınıń múmkin túrleriniń
(baylanıs kanalları), tarmaqtıń múmkin bolatuǵın ólshemleri (baylanıs liniyalar
uzınlıǵı hám abonentler sanı), elektr muwapıqlastırıwdıń kerekligin h.t.b. tarmaq
menen birlesken kompyuterlerdi fizikalıq ornalasıw topologiyanı tańlawda, ulıwma
alǵanda, tásiri kem hár qanday kompyuterlerdi, olar qanday jaylasqanına qaramastan,
hár qanday aldınnan tańlanǵan topologiya jardeminde hár dayım jalǵaw múmkin
(1.1.7-súwret).
19
1.1.7-súwret
20
Eger jalǵanatuǵın kompyuterlerdi aylanba konturi boyınsha jaylasqan bolsa,
olar juldız yamasa shina bolıp jeńil jalǵanıwı múmkin. Eger kompyuterler qanday da
oray átirapında jaylassa, olar bir-biri menen shinalı yamasa qalqalı bolıp jalǵanıwı
múmkin. Kompyuterler bir sızıq boyınsha jaylasqan bolsa, olar juldız yamasa qalqa
bolıp jalǵanıwı múmkin. Bunıń ushın kabeldiń kerekli jıyındısı uzınlıǵı qansha
bolıwı bul basqa másele. Ádebiyatta tarmaq topologiyaları haqqında sóz etilse,
tarmaq arxitekturasınıń hár turli darejelerine tiyisli tórt hár turli tusinikler oylaw
múmkin. Fizikalıq topologiya (yaǵnıy kompyuterlerdiń ornalasıw sxeması hám
kabellerdi jatqarılıwı). Bul mániste, máselen, passiv juldız aktiv juldızdan hesh
qanday parq qılmaydı, sol sıyaqlı onı kóbinese apiwayı "juldız" dep ataw qabıl
etilgen.
•
topologiyası logikası (yaǵnıy, baylanıslar dúziliwi, signallardı tarmaq boyınsha
tarqalıw xarakteri). Bul eń tuwrı topologiyanı anıqlaw ushın kerek.
•
Almasıwdı basqarıw topologiyası (yaǵnıy, hár bir kompyuterler arasındaǵı
tarmaqtı qorshap alıw huqıqın uzatıw principi hám izbe-izligi).
•
informaciyalıq topologiya (yaǵnıy, tarmaqta úzilip qalǵan informaciya
aǵımınıń jónelisi).
Máselen, fizikalıq hám logikalıq topologiya menen "shina" basqarıw usılı
sıpatında tarmaqtı qorshap alıw huqıqı uzatıw estafetası (yaǵnıy, bul mániste qalqa
bolıwı) hám bir waqıtta bir ajratılǵan kompyuter arqalı barlıq informaciyanı uzatıw
(Bul mánide juldız bolıw). Logikalıq "shina" topologiyalı tarmaq "juldız" passiv
fizikalıq topologiyasına iye yamasa "terek" (passiv) bolıwı múmkin.
Hár qaysı fizikaliq topologiyalı, logikalıq topologiya, almasıw basqaratuǵın
topologiya tarmaq informaciyalıq topologiya mánisinde juldız dep esaplansa boladı,
eger ol jalǵız server hám bir neshe klientler tiykarında qurılǵan bolıp, tek ǵana usı
server menen baylanısta bolsa, bul jaǵdayda barlıq pikirlerdiń oraydıń nasazlıǵı
tarmaqtıń buzılıwına bekkemligi pás bolıwına tuwrı keledi (yaǵniy serverdiń).
21
Tap soǵan uqsap hár qanday tarmaq informaciya mánisinde shina dep atalıwı
múmkin, eger ol bir waqıtta server de klient hám bolıp kompyuterlerden duzilgen
bolsa, hár bir basqa shina jaǵdayında da bunday tarmaq ayrıqsha kompyuterlerdiń
nasazlıqlarına kem sezgirli boladı.
Kabel bolmaǵan sistemalarda jaǵday basqasha. Olardıń tiykarǵı ustinligi sonda,
hesh qanday sımlardı ótkeriw kerek bolmaydı. Jane soǵan uqsap tarmaq
kompyuterlerin xana hám bina shegarasında ornın ózgertiw ańsat, sebebi olar hesh
narsege jalǵanǵan emes.
| 