|
Ózbekstan respublikasí joqarí bilim, PÀn hàm innovaciyalar ministrligi
|
| bet | 1/7 | | Sana | 03.01.2024 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #129850 |
Bog'liq ogabek-org
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ BILIM, PÀN HÀM
INNOVACIYALAR MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
ORGANIKALÍQ HÀM ORGANIKALÍQ EMES
XIMIYA KAFEDRASÍ
60530100-ximiya tálim baģdarı
3-G ximiya studentı Otajonov Oǵabektiń
Organikalıq ximiya páninen
Kurs jumısı
Tema: “ Indigo ”
Orınlaģan: Otajonov. O
Qabıllaģan: Allambergenova. K
Nókis-2023
|
Kirisiw
|
3
|
I
|
Àdebiyatlarģa sholıw
|
5
|
I.1
|
Indigo boyawı haqqında uliwma túsinik
|
5
|
I.2
|
Indigonıń ximiyalıq quramı
|
12
|
I.3
|
Boyawlardıń ximiyalıq quramı boyınsha klasslaw
|
17
|
II
|
Tájriybe bólim
|
22
|
II.1
|
Kerekli ásbap-úskeneler
|
22
|
III
|
Nátiyjeni talıqlaw
|
25
|
|
Juwmaq
|
26
|
|
Paydalanılǵan ádebiyatlar
|
27
|
Mazmunı
Kirisiw
Házirgi kúnde boyaw zatlarǵa bolǵan talap keskin artıp barmaqta. Bul bolsa óz náwbetinde tábiyiy, qolay hám eń áhmiyetlisi arzan resurslardı izlep tabıwdı óz ishine aladı. Solay eken bioaktiv zatlar ústinde izleniwler alıp barılıwı tek ǵana sol tarawda jetiskenliklerdi emes, bálki, tábiyiy birikpeler ximiyasında da birqansha jańalıqlardı usınadı. Indoksil tutqan ósimliklerdi anıqlaw, olardı ajratıp alıwdıń nátiyjeli usılların jaratıw, indoksillardıń ximiyalıq dúzilisi hám biologiyalıq tásirin úyreniw hámde olar tiykarında dárilik zatlar jaratıw, tábiyiy boyaw zatlardı ajratıp alıw, hám olardıń jańa ajratıp alıw usılların islep shıǵıw bioorganikalıq ximiyanıń zárúr hám aktual waziypası. Indigofera ósimliginen áyyemnen reń alıwda, hayallar ushın xina alıwda paydalanıp kelingen. Mámleketimizde ximiya sanaatın jánede turaqlı hám proporcional halda rawajlantırıw, islep shıǵarıw quwatlarınan nátiyjeli paydalanıw, energiyanı tejeytuǵın hám de ekologik qáwipsiz texnologiyalardı jarıyalaw, eksportqa tayyarlanǵan hám import ornın basatuǵın básekige shıdamlı ónimler islep shıǵarıwdı kóbeytiwge óz aldına itibar qaratılmaqta. Mámleketimiz ǵarezsizlikke eriskennen soń , kóp tarawlarda túpten ózgerisler júz berdi. Sol qatarda ilm pán, texnika, den-sawlıqtı i saqlaw, ruwxıylıq hám mádeniyat, sanaat hám basqa tarawlarda kóplep jumıslar qılındı. Bir ǵana ilm pán tarawın alatuǵın bolsaq, bul tarawda júdá kóplep jumıslar ámelge asırılmaqta. Mámleketimizde sanaattı rawajlantırıw menen bir qatarda agrar baǵdarın rawajlanıwdı támiynlep barıw, onı qaytadan modernizaciya qılıw, biologik aktiv zatlardı anıqlaw, olardı sintez qılıw, ámeliyatta úyreniw házirgi kúnniń eń áhmiyetli máselelerden biri. Molekulasında uglerod hám basqa element atomlarınan dúzilgen (cikl)leri bar jabıq shınjırlı birikpelerge geterotciklik birikpeler delinedi. Cikl quramına kirgen uglerodtan basqa elementler (kislorod, azot, altınkúkirt, fosfor, vismut, kremniy, germaniy, qalayı, qorǵasın, sımab h.t.b) atomları geteroatomlar (grekshe geteros-basqa, hár qiyli túrli) dep júritiledi.
Júdá qádim zamanlardan berli royan ósimliginiń tamırınan alezarin boyawı alınǵan. Ol toq qızıl reńge boyaw ushın isletilgen. Birinshi jasalma boyaw movein 0000
Angliyada V. Pekin tapqan. 1909-1911-jillarda Frindlender “antik purpur” dep atalatúǵin boyawdi tekserip, oniń dúzilisin anıqladi. Quramında indigo bolǵan ósimliklerden kók indigo boyawı alınǵan edi. Kaktustiń bázi túrlerinde jasawshi shibin – shirkeylerdi quritip qızıl karmin (qirmizi boyaw) boyawı alınǵan. Qádim zamanlardan belgili bolǵan “antikpurpur” patshaniń uzin kiyimleri hám qimbat bahali kiyimlerin boyawda isletilgen bolip, Orta jer teńizi jaǵalarında jasawshi mollyuskalardıń bir túrinen aijratip alınǵan. Bunday usılda alınǵan boyaw sipatsiz, bunnan tisqari qimbat bolǵan.
Azoboyawlar. Bul gruppa boyawlar molekulasında —N = N— gruppa tutqan bolip, bul gruppa xromofor waziypasın atqaradi. (xromofor-boyawlardıń reń payda etiwshi gruppasi) Boyaw quramındaǵi azogruppalar bir, eki hám onnanda artiq boliwi múmkin, soǵan kóre olar monoazoboyawlar, bisazoboyawlar hámde poliazoboyawlarǵa ajratiladi. Ápiwayi azobirikpe azobenzol óz halınsha boyaw esaplanbaydi. Oǵan basqa gruppani kiritiw amin, gidroksil hám t.b gruppaniń kiriwi oǵan boyndigo boyawın úyreniwde júdá kóplegen ximik alimlar qatnasqan. Ótken ásirdiń 40-jillarında rus akademigi Yu.V.Fritsshe indigonı tazaladı hám birinshi márte onı kristall jaǵdayinda aldi. Keyinshelik indigonı úyreniwde A.Bayerdiń jumıslari ámeliy áhmiyetke iye boldi. Ol indigonıń dúzilisin anıqladi hám onı sintez qildi. Adolf Bayer (1835-1917) – nemis ximiyik alimi, iri ilimiy mektep tiykarshisi.
Boyawlar hám alitsiklik birikpeler sintezi, stereoximiya boyınsha fundamental jumıslar alıp barǵan. 1883 – jilda ol indigo sintezi hám dúzilisin jaratıw jumısların juwmaqladi. 1883 – jilda indigonıń anıq ximiyalıq dúzilisin úyrenip, A. Bayer óziniń izertlewleri nátiyjelerin járiyaladı. Oniń aytiwinsha, bul birikpe bir – birine baylanǵan eki “yadro” molekulalarınan ibarat ( ol bulardı indol dep ataǵan ).Indigo (isp. indigo, lat. indicum, grekshe indicos), [(bis(Z-okso-2 indolinilidei), 2,2- bisindolindigo] — koʻk-qizgʻish reńli kristall, 390—392° da tarqalıw menen eriydi, nitrobenzol, anilin, xloroform, muz haldaǵi sirke kislota, koncentrlengen sulfat kislotada eriydi, suwda, siltiler eritpelerinde, etil spirti hám dietil-efirde erimeydi. Indigo áyyemgi, úlken ámeliy áhmiyet iye bolǵan medicina boyawlarınan esaplanadi.
Onı Indegorera hám indigo tutiwshi oʻsimliklerden alınǵan. 19-ásrde arzan hám taza sintetik indigo payda qılındı hámde onı sanaatta alına baslandi. Indigo ańsat qaytariladi, sulfolaw, galogenlew hám sol siyaqli elektrofil orin almasiniw reaksiyalarına kirisedi. Oniń reńi nur taʼsirine shıdamlı, iǵal halatta islewge, isqalanǵanda ezilmeytuǵın hám xlor taʼsirine kem beriletuǵın qasiyetleri menen ajralıp turadi. Indigo tiykarınan, cellyuloza talalaridan qilinǵan materiallardı boyawda, sonday-aq túrli maqsetlerde qollanilatuǵın pigmentler islep shıǵarıwda qollaniladi.
|
| |
