|
Ózbekstan respublikasí joqarí bilim, PÀn hàm innovaciyalar ministrligi
|
| bet | 3/7 | | Sana | 03.01.2024 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #129850 |
Bog'liq ogabek-orgIndigonıń alınıw usılları
Ximiyalıq klassifikatsiya. Bul klassifikatsiya xromofor gruppalardıń ulıwmalıǵına, dúzilisine hám ximiyalıq ózgesheliklerine tiykarlanǵan. Boyawlar soǵan qara nitroboyawlar (xromofor-nitrogruppa), nitroazoboyawlar (xromofornitroazogruppa), azoboyawlar, arilmetan, indigo hám yod boyawlar hám basqalarǵa bólinedi. Boyawlar ximiyasın úyreniwde ximiyalıq klassifikaciyalaw talay qolay esaplanadı [15]. Texnikalıq klassifikaciya. Bunday boyawlar isletiletuǵın tarawlarǵa hám boyaw ushın qollanılatuǵın usıllarǵa qaray gruppalarǵa bólinedi. Mısalı, kislotalı boyawlar gruppasına kislotalı boyaw kiredi. Olar, tiykarınan, jún gezlemelerdi boyawda isletiledi. Biraq bul gruppa boyawlar ximiyalıq tárepten hár qıylı elementlar bolıwı múmkin.
Texnikalıq klassifikatsiyaǵa qara boyawlar tómendegiler tiykarǵi gruppalarǵa bólinedi:
a) tuwrı boyawlar;
b) kislotalı boyawlar;
s) kub boyawlar hám basqalar.
Házirgi kúnde polimer smolalar tiykarında alınatuǵın boyawlar da keń kólemde qollanılıp atır. Polimerlar bul joqarı molekulyar birikpeler esaplanıp olar júdá uzın molekulalardan yaǵnıy makromolekulalar birlesken. Anilin - 60 C de suyıqlanatuǵın, 1820° C ta qaynaytuǵın reńsiz suyıqlıq, suwda jaman eriydi. Saqlaw waqtında qarayip ketedi, uwlı zatlı. Birinshi márte 1826 jılda indigonı hák penen aydaw nátiyjesinde payda etilgen. 1842 jılda anilindi N.N.Zinin nitrobenzoldi qaytarıp payda etken. Kem muǵdarda toshkómir smolasida boladı. Texnikada nitrobenzoldi qaytarıp alınadı. Úlken muǵdarda boyawlar óndiriste qollanıladı. Etilanilin - 1930 °C de qaynaytuǵın suyıqlıq, boyawlar, partlaytuǵın elementler alıwda isletiledi. Difenilamin - 540 °C ta suyıqlanatuǵın kristall element. Toluidinlar - tiyisli nitrotoluollardı qaytarıw arqalı alınadi. Boyawlar óndiriste isletiledi.
1. Diazoniy duzları eritpesin kislotalı ortalıqta qızdırılǵanda azot ajralıp shıǵıp fenollar payda boladı:
[ArN2] OSO3 H + H2 OArOH + N2+ H2 SO4
Bunda diazobirikpeniń sulfat kislota menen payda etken duzinan paydalanıw maqsetke muwapıq. Óytkeni, basqa kislotalar menen qosımsha reakciyalar barıwı múmkin.
2. Diazoniy duzların kaliy yodid menen qosıp qızdırılǵanda diazogruppasi yod penen almasadı.
[ArN2]+Cl+ KJ =ArJ + N2+ KCl
3. Diazogruppaniń basqa qaldıqlar menen almasınıwı katalizatorlar qatnasıwında baradı. Katalizator retinde untaq jaǵdayındaǵı mıs yamasa onıń duzları isletiledi. Mıs duzları qatnasıwında diazoniy duzları tómendegishe bóleklenedi:
C6 H5 N2 ClC6 H5 N2+ ClCu2 Cl2 = C6 H5 N2 C6 H5+ N2 C6 H5+ ClC6 H5 Cl
Diazogruppani basqa qaldıqlarǵa almasınıwına mısallar keltiremiz:
4. Diazoniy duzları sınap, qalay xloridleri menen reaksiyaǵa aralasıp, metallorganik birikpelerdi payda etedi.
5. Diazoniy duzları qaytarılǵanda diazogruppasi vodorod penen almasinadi. Qaytarıwshı retinde fosfat kislota, qumırsqa aldegidi yamasa spirtlerden paydalanıw múmkin. Qaytarıwdı qumırsqa aldegidtiń sıltidegı eritpesi menen aparıw múmkin. Diazoniy duzlarınıń qaytarılıw reaksiyasınan paydalanıp, ayrım alınıwı qıyın bolǵan birikpelerdi sintez qılıp alıw múmkin.
Azoboyawlardıń tiykarǵı wákilleri házirgi kúnde sanaatta kóplegen túrdegi azaboyawlar islep shiǵarıladı. Azaboyawlardıń sońǵı jıllarda aktiv boyawlar atlı jańa toparı házir kóp isletilip atır. Aktiv boyaw molekulasında reaksiyaǵa kirise alatuǵın atomlar yamasa gruppalar (Cl; -SO2; -CH=CH2 hám basqalar) bar ekenligi menen xarakterlanadi. Bul boyawlardıń ayriqshalıǵi sonnan ibarat, olardıń aktiv gruppaları sintetik hám tábiyiy talshıqlar menen mısalı, sellyulozaniń gidroksil gruppalar, jún, shayi, hám poliamid talshıqlardıń isenim gruppaları menen kovalent baylanislar payda etedi. Aktiv boyawlar menen materiallardı túrli reńlerge boyaw múmkin.
Bunday materiallar ádettegi boyawlar menen boyalǵan shúbereklerge salıstırǵanda juwılıwǵa, organikalıq elementler tásirine hám basqa faktorlar tásirine sabırlı boladı [13]. Talshıqlardı boyaw, bul protses salıstırǵanda quramalı bolıp, boyalǵan talshıq yamasa gezlemeniń reńi óshpeytuǵınliǵi, organikalıq hám siltilerge shıdamlıliǵi joqarı bolıwı talap etiledi. Kópshilik boyawlar suw menen kolloid payda etedi. Sol sebepli olar tolıq yamasa materialǵa adsorbillansa kerek dep tahmin etiledi. Boyawlardıń ayırımları talshıq yamasa gezleme menen ximiyalıq baylanis payda etedi. Talshıq hám gezlemelerdi tuwrıdan-tuwrı boyaw ishine túsirip de olardı boyaw múmkin. Bul qıylı boyawlar tuwrı boyawlar dep júritiledi. Tábiyiy shayi hám jún materiallar kislotalı boyawlar menen tuwrıdan-tuwrı boyaladı. Kislotalı boyawlar quramında tiykarınan sulfogruppa boladi. Olar kóbinese suwda eriytuǵın natriyli duz jaǵdayında, tiykarınan jún, paxta talshıqların tuwrıdan-tuwrı boyaw imkaniyatın beredi. Kislotalı boyawlardı beloklı talshıqlarǵa tásir etiw mexanizmin tómendegishe oyda sáwlelendiriw múmkin. Diazobirikpelerdiń azot ajralıp shıqpaytuǵın reaksiyalarına olardı qaytarıw, oksidlew hám azoqosiw reakciyaları mısal boladı. Diazobirikpeler az-azdan menen qalay xloridin xlorid kislotadaǵı eritpesi menen qaytarılǵanda arilgidrazinlarıniń duzları payda boladı:
C6 H5 N2 Cl + 2 SnCl2+ 4 HCl = C6 H5-NH -NH2 HCl+ 2 SnCl
Arilgidrazinlar boyawlar hám de medicinalıq dári-dármaqlar alıwda isletiledi. Diazotatlar vodorod xlorid menen oksidlengende nitroaminlar hám nitrozogidroksilaminlar payda boladi. Diazoniy duzları fenollar, naftollar aromatik aminobirikpeler menen azoqosiw reakciyalarına kirisedi. Bul reakciya kúshsiz sıltili ortalıqta baradı:
C6 H5 N2 Cl + N (SH3) 2 C6 H5 N = NN (CH3) 2+ HCl
|
| |
