|
I.3. Boyawlardıń ximiyalıq quramı boyınsha klasslaw
|
| bet | 5/7 | | Sana | 03.01.2024 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #129850 |
Bog'liq ogabek-orgI.3. Boyawlardıń ximiyalıq quramı boyınsha klasslaw
Boyaw tiykarın qurawshi boyaw uchun baza substansiyasi bolip xizmet qiladi. Boyaw quriǵan soń ol uship ketpeydi, bálki boyaw súrtilgen qabat bekkemligin arttiradi. Oniń ximiyalıq quramı boyaw qasiyetin belgileydi. Bularǵa:
- Adgeziya xarakterin
- Elastikligin
- Quriw xarakterin
- Boyalǵan beti sipatin hám bekkemligin
Boyaw tiykarı qara olar akril hámde celyulozali tiykarlarǵa bólinedi. Celyulozali boyae salistirmali arzan turadi. Boyaw quramındaǵi mayda dispers bóleksheler bolip olar pigmentler dep júritiledi hám olar erimeydi. Olar boyaw reńin hám jariqlıq ótkiziwsheńligin belgileydi. Olardı organikalıq hám organikalıq zatlardı digirmanda maydalaw joli menen payda qilinadi. Pigmentler:
- Korroziyaǵa qarsi
-Jabiw qasiyetine iyeligi
Toldiriwshilar (boyawǵa bekkemligin beriwshi)
- Óz aldına qasiyetli (suwdi iyteriwshi, jariqlıqti ótkizbeytuǵın hám basqa) túrlerge bólinedi.
Pigmentlerden tisqari boyaw ishindegi sistemaǵa salistirmali inert bolǵan toldiriwshi zatlar da qosiladi. Toldiriwshilar boyaw tiykarına salistirmali jiltiraqliǵi tolia pariq qilip oniń reńi tiykar reńine salistirmali tańlanadi. Olar bóleklerdiń úlken - kishligi hám pigmentlerden pariq qiladi. Toldiriwshilar bólekleriniń úlkenligi tiykarınan 1-100 mkm di quraydi. Toldiriwshilar óziniń qasiyetine kóre tómendegi qasiyetlerdi kórsetedi:
- Boyaw mexanik qasiyetlerdi arttiriw;
- Jiltiraqlıqti basqariw;
- Boyaw cenasin arzanǵa túsiwi hám t.b.
Plastik hám talshiq tárizli toldiriwshilardı isletiw boyalǵan dene egilgenda boyalǵan bólegi siniwi yaǵniy yaǵniy boyawdi shaqnawinan saqlaydi. Toldiriwshilardıń formasi hám bóleklerdiń úlken- kishiligi de boyaw qasiyeti ózgeriwinde óz aldına ról oynaydi. Toldiriwshilardı hár qiyli kóqarastan túrli gruppalarǵa bóliw múmkin. Máselen, olar bóleklerdiń ólshemlerine qarap.
- Iri >250 mkm
- Orta 50-250 mkm
- Mayda 10-50 mkm
- Ultramayda <10 mkm
Kalciy karbonat, bariy sulfat, hám kremniy kislotalari tábiyiy hám sintetik ónimlerge bólinedi. Bir jerden qazip alınǵan tábiyiy ónimler bólekleri ádette túrli shamalarda boladi. Soniń ushın olardı aldin elekten ótkiziledi hám kerek bolsa tegirmanda kerrkli bólek payda boliwina deyin maydalaniladi. Tábiyatta hátteki túrli jerden qazip alınǵan ónimler bir- birinen pariq qılıwi múmkin. Házirgi kúnde kóplep qollanilatuǵın toldiriwshilardı qasiyetlerde keltirilgen.
Organikalıq birikpeler reńli hám reńsiz boladi. Buniń sebebin alimlar kópten beri tekserip kelgen. Biz bul jerde organikalıq zatlardıń dúzilisi menen reń ortasindaǵi baylanisti túsindirip beriw ushın usinis etilgen kópten -kóp tariyxiy gipoteza hám nazariyalar haqqında toqtalıp otirmastan, bul haqqında házirgi zaman nazariyasi menen tanisip shiǵamiz. Buniń ushın jariqlıqtiń tábiyati tuwrisindaǵi bazi fizikalıq túsiniklerdi eske alıp ótemiz [8]. Birer denege nur túskende oniń bir bólegi sol denege jutiladi, bir bólegi bolsa qaytadi. Tap usinday qaytqan nurlar deneniń qanday reńde boliwin kórsetedi. Máselen, birer dene jariqlıq nurlarınan sari nurdi jutsa, onnan qaytqan nurlar insanǵa kók bólip kórinedi. Buniń sebebi sol, bul qaytqan hám jutilatuǵın nurlar aq jariqlıqta bir-birin toltiradi. Olar toltiriwshi nurlar deyiledi.
Toldiriwshi nurlardıń hámmesi qosilǵanda aq nur payda boladi. Eger dene ózine túsip atirǵan hámme nurdi (tolqin uzinliǵi har qiyli bolǵan) tolıq jutsa qara, qaytarsa aq bolip kórinedi. Demek, hár qiyli dene tolqin uzinlıqtaǵi nurlardı jutadi, soniń ushın túrli reńde kórinedi. Fizikada ekenin aytıw kerek jaqtılıqtiń monoxromatik nurı (birdey reńdegi nurlardı) fotonlar aǵımınan ibarat. Fotonlar energiyası jaqtılıq aǵiminiń tolqın uzınlıǵına teris proporcional boladı. Sonday eken, jaqtılıq aǵiminiń tolqın uzınlıǵi qansha úlken bolsa, kvant energiya sonsha kishi boladı. Sol sebepli fiolet reń qıp-qızıl reńge ótkenge deyin kvant energiyası azayadı, jaqtılıq aǵiminiń tolqın uzınlıǵı bolsa artıp baradı.
Hár túrlı dene tek arnawlı bir energiyalı fotonlardı jutadı, bul halat hár túrlı dene atomları hám molekulalarınıń ayriqsha ózgesheligi menen túsintiriledi. Sonday eken, elementke jutilǵan fotonlar energiyasına qaray sol elementke tiyisli reńde boladı. Gezlemeni boyaytuǵın hám isqalanǵanda yamasa juwǵanda ketpeytuǵın elementler boyawlar dep ataladı. Reńli elementtı boyawdan parıq qılıw kerek Máselen: azapenzol qızıl sonda da ol boyaw emes sebebi talani boyay almaydı. Elementlerdi reń payda bolıwı qanday sebeplerge baylanıslı hám reńli element boyaw bolıwı ushın qaysı talaplarǵa juwap beriwi kerek degen sorawlar tuwılıwı tábiyiy. Geypara elementler jaqtılıqtı da nurdi da teń jutadı. Eger bunday elementlerge aq nur tarami ótkerilse, bul nurdiń jarıqlıǵi bir az azayadı lekin aq reńinshe qalaberedi. Bunday elementler reńsiz bolıp tabıladı.
Reńli elementler málim túrdegi nurlardı kóbirek jutadı, basqasha etip aytqanda olar tańlap jutıw ózgesheligine iye. Bunday elementlerge aq nur taramin baǵdarlaymiz hám nurdiń jutiliwinan basqa hesh nárse kórmeymiz dep shama menen oylaymız. Bunda elementten ótken nurdiń reńi aq reńde bolmaydı bálki quyash spektoriniń jutilǵan hámme reńleri aralastırılǵanda qanday reń payda bolsa elementten ótken nurdiń reńi de tap sonday reńde boladı. [9] “Xromoforlar” reń tasıwshılar atom gruppaları bolıp olardıń bar ekenligi sebepli birikpe reńpi boladı. Olarda toyinbaǵan atomlar, qos baylanislar bar ekenligi bolıp tabıladı. Kúshli xromoforlar:
nitro gruppa -NO2
nitrozo gruppa -N=O
aǵza gruppa -N=N
Kúshsiz xromofor karbonil gruppa >C=O
jáne de kúshsiz xromofor, etilen gruppa >C=C<
Reńli elementtı boyaw elementke aylandırıw ushın onıń molekulasına xromofor gruppadan tısqarı qosımsha gruppalar - auksoxromlar (reń kúsheytiriwshiler) kirgiziw kerek. Auksoxrom kiritiliwi nátiyjesinde boyawlar mataǵa, sharim, boyalıwshi denege birigedi. Biraq sonı parıq etiw kerek, auksoxromlar elementtı reńliligi hám talshıq denege birigiwi túrlishe boladi. -NH2,-OH,-(CH3) 2- gruppalar tipik auksoxromlar bolıp tabıladı. -SO3 H,-COOH lar auksoxromlar qatarına kirmese de biraq boyawda úlken áhmiyetke iye. Olar boyawdı suwda eriwsheńligin hám de jún , jipek talshıqlarına birigiwin támiynleydi. Xromofor gruppalarǵa : -N=N-, >C=O,-N=O, >C=C< reń kiritedi. bulardıń ishinde (-N=N-) eń kúshlisi esaplanadı. Xromofor gruppalarǵa konigirlangan qosboǵli, acikli hám korbociklik dúziliske iye bolǵan elementler kiredi. Mısalı : difenilgeksadekaoktan C6H5- (CH=CH)8-C6 H5 qızıl reńli birikpe. Auksoxrom gruppalarǵa: -OH,-NH2,-NHR,-NR2,-COOH,-SO3 H kiredi. Bular boyawlardıń reńin kúsheytedı, tıyanaqlı yamasa kislotalı qásiyetke iye boladı. Auksoxrom gruppalar kóbirek bolsa kislotalı boyaw dep ataladı.
Xromoforlar boyaw reńńin keltirip shıǵarıwshı atomlar (grekshe: xromarań, phoros- tasıwshı ) gruppalar bolıp tabıladı. >C=O karbonil, >C=C< etenil talay kúshsiz xromofor bolıp tabıladı, molekulasına sol gruppadan biri bolsa sol element reńli bolmaydı. Mısalı : aceton, etilen reńsiz elementler bolıp tabıladı. Element molekulasında kúshsiz xromofordan biri bolsa ǵana bunday element reńli boladı. Mısalı : xinon molekulasında eki korbinol, eki etilen bar, sol sebepli ol rangdor bolıp tabıladı. [10] Boyawshi elementler reńiniń túrli fizikalıq tásirge bekkemligi boyınsha element hám talshıq arasında baylanısıw tábiyaatına, talshıq gewekligine, boyaqshi elementtıń suwda eriwsheńligine baylanıslı.
Reńniń nurǵa shıdamlıliǵi tiykarınan boyawshi elementtıń xromofor sistemasına, onıń taladaǵi konsentraciyasına baylanısıw túrine baylanıslı. Mısalı: antraxinon, ftalocianniń xromofor sisteması azaboyawli elementlerge salıstırǵanda nurǵa shıdamlı esaplanadı. Boyawlar ximiyalıq dúzilisine qarap organikalıq birikpelerdiń túrli klasslarına tiyisli. Olar ekige bólinedi. 1) tábiyiy 2) sintetik boyawlar. Boyawlar ádette eki sistema tiykarında klassifikaciyalanadi.
1) ximiyalıq
2) texnikalıq klassifikatsiya.
|
| |
