Takrorlash uchun savollar

II mavzu. A SO SIY VOSITALAR HARAKATI BILAN 
BO G ‘LIQ MUOMALALAR AUDITI U SL U B IY  
MUAMMOLAR1
2.1. Asosiy vositalar auditini tashkil etish va o'tkazish ketma-
ketligi
Asosiy vositalarni auditorlik tekshiruvidan o ‘tkazish m ijoz- 
subyekt faoliyati um um iy auditining b ir qism i hisoblanadi. 
U ning m aqsadi moliyaviy hisobot asosiy vositalar harakati bilan 
bog‘liq k o ‘rsatkichlam ing ishonchliligi to ‘g‘risida tikr shakllan- 
tirish va subyektda asosiy vositalar bilan b og'liq m u om alalam i 
hisobga olish h am d a soliqqa tortish uslubiyotini tashkil etishning 
0 ‘zbekiston Respublikasida am al qilayotgan m e'y oriy hujjatlarga 
muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Asosiy vositalar auditi auditorlik tekshiruvining m u him ob- 
yektlaridan biri b o ‘lib. undagi o ‘rganiladigan m asalalar keng 
qam rovli va ularning barchasini quyidagicha um um lashtirish 
m um kin:
- asosiy vositalar mavjudligi va saqlanish holati ustidan 
nazorat o ‘m a tish n i ta ’m inlash (obyektlam i asosiy vositalar 
qatoriga kiritishning to ‘g ‘riligi);
- asosiy vositalam ing to ‘g ‘ri turkum lanishi;
- asosiy vositalar analitik hisobi va asosiy vositalar u ch u n
m oddiy javobgarlikni tashkil etish (analitik va sintetik hisob 
h am da hisobot m a ’lum otlarining mosligi);
- asosiy vositalar kirim i va chiqim iga d o ir m uom alalam i 
dastlabki hutiatlashtirish ham da hisobda aks ettirish;
- asosiy vositalar kirim i va chiqim iga d o ir m u om alalam i sin­
tetik hisob registrlarida aks ettirish;
- asosiy vositalar kirim i va chiqim iga d o ir m u om alalam i 
soliqqa tortish;
26

- asosiy vositalarga am ortizatsiya hisoblash va hisobda aks 
ettirish;
- am ortizatsiya hisoblash usullarini qo'llash ning qonuniyligi 
va to ‘g‘riligi;
- jadallashtirilgan am ortizatsiya usulini q o ‘llashning q o n u ­
niyligi;
- am ortizatsiya ajratm alari hisob-kitoblarining to ‘g ‘riligi;
- am ortizatsiya ajratm alarini hisobda aks ettirishning to ‘g ‘- 
riligi;
- asosiy vositalarni ta ’m irlash, tiki ash, zam onaviylashtirish 
va qayta jihozlashni hisobda aks ettirish;
- ta ’m irlash usullari;
- 
t a ’m irlash 
xarajatlarini 
tannarxga 
olib 
borishning 
to ‘g‘riligi;
- asosiy vositalarni qayta jihozlash va zam onaviylashtirishga 
d o ir m u o m alalam i hisobga olish;
- asosiy vositalar sintetik va analitik hisobining subyekt bux- 
galteriyasidagi holatini baholash;
- 
belgilangan 
qoidalarga 
m uvofiq 
subyektning 
o ‘ziga 
qarashli, jo riy tartib da ijaraga olingan va moliyaviy lizing asosida 
olingan asosiy vositalarni saqlash jo ylarida m oddiy javobgar 
shaxslarga biriktirilganligini baholash;
- subyektning o ‘ziga qarashli va m oliyaviy lizing asosida 
olingan asosiy vositalar b o ‘yicha yillik eskirish hisoblanishining 
to ‘g ‘riligini tekshirish. C h un ki, bu m a ’lum o tlar reahzatsiya qih- 
nadigan m ahsulot (ish, xizm at) lar tannarxining (2010, 2310, 
2510, 2710 schyotlar debeti) shakllanishi bilan bog‘liq b o ‘lib, 
o q ibatda subyektning m oliyaviy natijalari (balans foydasi yoki 
zarari) ga va budjetga to ‘lanadigan foyda (darom ad) solig’ining 
m iqdoriga ta ’sir etadi;
- asosiy vositalam ing sotib olinishi va hisobdan chiqarilishi 
h am da u la m i yuridik va jism oniy shaxslardan ijaraga ohsh bilan 
bog‘liq m uo m alalar b o ‘yicha soliq qonunchiligiga rioya qilin- 
ishini tekshirish;
- asosiy vositalarni xojalik va pudrat usullarida (kapital yoki 
joriy) ta ’m irlash xarajatlarini hisobga olishning subyektda am al 
qilinayotgan tartibini, subyektda b ir yilga qabul qilingan hisob 
yuritush siyosatidan kelib ch iq qan holda baholash va tekshirish;
27

- subyektda asosiy vositalardan foydalanishni vaqt oralig‘i va 
q u w a ti b o ‘yicha subyektning ishlab chiqarish xususiyatlari h i­
sobga olingan holda tashkil qilish (agap a u d ito r bilan tuzilgan 
sh artn om ad a kelishilgan b o ‘lsa);
- asosiy vositalarni baholash va qayta baholash natijalarini 
tekshirish.
A ud ito r ushbu asosiy m asalalam i o ‘rganib, ularga auditorlik 
hisobotining tashkiliy qism ida baho berishi va y o kl q o ‘yilgan xa- 
to lar ham da hisobning belgilangan qoidalaridan chetga chiqish 
hollarini b a rta ra f qilish b o 'y ich a taklillar berishi lozim .
A ud ito r asosiy vositalar auditini boshlashdan oldin. birinchi 
navbatda, quyidagilarni aniqlashi zarur:
- subyektning hisobot davridagi hisob siyosati va uning 
o ‘tg an hisobot davridagiga nisbatan o'zgarishi bilan tanishish;
- asosiy vositalam ing inventarizatsiya natijalari bilan ta n i­
shish;
- asosiy vositalarni qayta baholash m ateriallari va ularning 
hisobda aks ettirilishi bilan tanishish. B u nda au d ito r 0 ‘zbekiston 
Respublikasi m oliya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi. 0 ‘zbekiston 
Respublikasi D avlat m ulk q o ‘m itasining tegishli m e ’yoriy huijat- 
lariga m uvofiq subyekt balansida turadigan va qayta bah olangan 
asosiy vositalar tiklanish qiym ati b o ‘yicha aks ettirilishini naz- 
arda tutishi lozim.
Subyektda asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo 'y ich a do - 
im iy komissiya tashkil etilishi: asosiy vositalarni foydalaiish jo y ­
larida saqlash u ch u n javobgar shaxslar haqida buyruq (farm o- 
yish) niiig mavjudligini tekshirish, shunindek, ular bilan shaxsan 
to ‘la m oddiy javobgarlik to kg‘risida sh artn o m alar tuzilganligini 
aniqlash. shuningdek, asosiy vositalar hisob ini yuritish qoidalari 
bayon qilingan am aldagi m e ’yoriy hujjatlar va asosiy vositalar 
hisobiga d o ir yagona shakldagi (unilikatsiyalangan) idoralararo 
dastlabki hujjatlam ing shakllari bilan subyekt buxgalteriyasi qay 
darajada ta ’m inlanganligini aniqlash lozim .
Shu tarzda olingan m a ’lu m otlar auditorga m azk ur subyektda 
asosiy vositalar hisobining tashkil etilishi haqida um um iy tasav- 
vurga ega b o ’lish im konini va tekshiruvda maxsus e 'tib o r berish 
lozim b o ‘lgan m asalalam i aniqlashga yordam beradi.
28

Bosh daftarda aks ettirilgan 0100-«Asosiy vositalarni hisobga 
oluvchi schyotlar», 0200 — «Asosiy vositalam ing eskirishini h i­
sobga oluvchi schyotlar», 0300 - «U zoq m ud d atli ijara sh art- 
nom asi b o ‘yicha olingan asosiy vositalarni hisobga oluvchi 
schyotlar», 0700 — « 0 ‘rnatiladigan asb ob-uskunalam i hisobga 
oluvchi schyotlar», 0800- «K apital q o ‘yilm alarni hisobga oluvchi 
schyotlan>, 0920 — «U zoq m uddatli ijara b o ‘yicha olinadigan 
to ‘lovlar», 4800 - «Turli dcb itorlar qarzlarini hisobga oluvchi 
schyotlar», 6900 — «Turli krcditorlarga b o ‘lgan q arzlam i hisobga 
oluvchi schyotlar», 7900 — «Turli krcditorlarga b o ‘lgan uzoq 
m uddatli qarzlam i hisobga oluvchi schyotlar» sintetik schyotlar 
qoldiqlarining m os ravishda analitik hisob registrlari va buxgal- 
teriya balansi m a ’lum otlariga muvofiqligini aniqlash zarur. U lar 
b o ‘yicha b arch a pozitsiyalar oy boshiga qoldiq oylik oborotlari, 
oy oxiriga qoldiqlar bir-biriga to ‘g‘ri kelishi lozim . A gar tafovut- 
lar aniqlansa, ularning sabablarini aniqlash va subyektga asosiy 
vositalarni, 
m ontaj 
talab 
qiladigan 
qurilm alarni; 
kapital 
qo'yilm alarn i, tuzilgan lizing sh artno m alari b o ‘yicha m ajburiyat- 
larni inventarizatsiya qilish tavsiya etiladi. S o'n gra subyektning 
asosiy vositalarni hisobga olish b o ‘yicha qabul qilingan hisob 
yuritish siyosati bilan tanishish zarur. B unda asosan quyidagi- 
larga e ’tib or berish lozim:
- asosiy vositalarga eskirish hisoblashning qaysi usulini 
qoNlash qabul qilinganligi;
- asosiy vositalarni t a ’m irlash xarajatlarini hisobga olishning 
qanday tartibi qabul qilinganligi, asosiy vositalarni ta ’m irlash 
u ch u n rezervga m ablag1 ajratish m exanizm idan foydalanib, y a’ni 
ta ’m irlash fondi (8910 - «Kelgusi xarajatlar va to lo v la r rezerv- 
lari» schyoti b o ‘yicha t a ’m irlash fondi schyotini qofilash) tashkil 
etish yoki tashkil etm aslik b o ‘yicha subyekt hisob siyosatida aks 
etganligi yoki aks etm aganligi au d ito r xulosasida qayd etilishi 
lozim .

Download