|
II.BOB. Standart va keng qamrovli kredit karta benchmark yoki dataset ning mavjud emasligi
|
| bet | 5/7 | | Sana | 08.06.2024 | | Hajmi | 54,01 Kb. | | #261507 |
Bog'liq Tоshkеnt aхbоrоt tехnоlоgiyalari univеrsitеti individual loyiha -fayllar.orgII.BOB. Standart va keng qamrovli kredit karta benchmark yoki dataset ning mavjud emasligi.
2.1. Bank kartalaridan foydalanish bilan bog’liq firibgarlik.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar kundan kunga taraqqiy etib, oddiygina bank plastik kartasi orqali oylik maosh, pensiya va nafaqalarni olish, kredit olish va to'lash, kamunal to'lovlarni amalga oshirish, soliq va boshqa turli xil to'lovlarni hech qanday qiyinchiliklarsiz amalga oshirish mumkin. Mamlakatdagi raqamlashtirish jarayonlari hamda onlayn xizmatlar bozoridagi talab va taklifni ortib borishi bank kartalarini qulay to'lov tizimiga aylanishiga olib keldi. Natijada, naqt to'lovlarsiz moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirish kundalik ehtiyojlarni qondirishning ajralmas qismiga aylanib ulgurdi. Ayni damda bu to'lov tizimlari insonlar nigohida qanchalar mukammal va universal bo'lib tuyulsada, afsuski hozircha bu tizimni ham nuqson va kamchiliklardan to'la xoli va xavsiz deb bo'lmaydi.
Global axborot almashinuvi asrida sun'iy intelekt va raqamli texnologiyalarni takomillashtirilishi axborot xavfsizligi bilan bog'liq turli muammolarni yuzaga keltirmoqda. Bunga asosiy sabab sohada kiberjinoyatchilikning avj olishi hamda unga qarshi kurashning uslubiy ta'minotlarini ishlab chiqilmaganligi bilan bog'lash mumkin.
Jinoiy maqsadni amalga oshirishda kompyuter texnikasidan asosiy vosita yoki quroli sifatida foydalanish kundan-kunga ommalashib bormoqda. Kompyuter texnikasini mehnat munosabatlarining asosiy vositasiga aylanishi va ma'lumotmotlar bazalari bilan samarali ishlash imkonini berishi moliyaviy xizmatlar ko'rsatish sohasida inqilobiy o'zgarishlarga olib kelmoqda. Xususan, bugun iqtisodiyot sohasida moliyaviy xizmatlar ko'rsatishning turli shakllarini joriy etilishi bu borada.
bank plastik kartlari bilan bog'liq kiberjinoyatlarni o'sishi uchun ham zamin yaratmoqda. Mulk huquqining daxlsizligi konstitutsiyaviy norma darajasida mustahkamlangan bo'lib, unga har qanday tahdid, avvalo, konstitutsiyaviy normaning buzilishini anglatadi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, bank kartalaridan foydalanish bilan bog'liq firibgarlik jinoyati o'zgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bog'liq boshqa jinoyatlardan ijtimoiy xavfi yuqoriligi bilan farq qiladi.
2022 yil 28 yanvardagi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yangi O'zbekistonning 2022-2026 yillarga mo'ljallangan taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi PF-60-son Farmoni (keyingi o'rinlarda Farmon deb yuritiladi) bilan tergov faoliyatini nazorat qilish, axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sodir etilayotgan yangi turdagi jinoyatlar, shu jumladan kiberjinoyatlarni fosh etish bo'yicha tezkor-qidiruv faoliyatini isloh qilish, qo'shimcha kuch va vositalarni jalb qilish hamda ushbu jinoyatlarga qarshi kurashish jarayonlarida fuqarolarning qadr-qimmati va erkinligini himoya qilishning samaradorligini yanada oshirish bo'yicha qator vazifalar belgilandi1.
Farmonga binoan «2023-2026 yillarga mo'ljallangan O'zbekiston Respublikasining kiberxavfsizlik strategiyasi"ni ishlab chiqish vazifasi qo'yildi. Bunda, kiberjinoyatchilik uchun jinoiy javobgarlikni qayta ko'rib chiqish, axborot maydonidagi kiberhujum va tahdidlarni monitoring qilish tizimini yanada takomillashtirish, xususan, kiberxavfsizlikning yagona tarmog'ining texnik infratuzilmasini kengaytirish vazifalari belgilab olindi. Firibgarlar tomonidan bank kartalaridan pul yechib olishning yangidan-yangi usul va vositalarini qo'llashi jinoyat mexanizmlarini murakkablashuviga olib kelmoqda. Statistik ma'lumotlarga tayanib shuni aytish mumkinki, O'zbekistonda firibgarlik so'nggi 4 yilda 4 baravarga, ya'ni 2018 yilda 6 483 ta, 2019 yilda 6 321 ta, 2020 yilda 10 496 ta, 2021 yilda 24 554 taga, kiberfiribgarlik esa so'nggi 3 yilda 8,3 baravarga ko'payib, hozirda umumiy jinoyatchilikning qariyb 5 foiziga yetgan2.
Bank kartalaridan foydalanish bilan bog'liq firibgarlik jinoyati fosh etilishi juda qiyin bo'lgan jinoyatlardan biri bo'lib, puxta rejalashtirilganligi, o'ta murakkabligi hamda transchegaraviy xususiyatga egaligi bilan boshqa turdagi jinoyatlardan farq qiladi. Ushbu jinoyat tushunchasi ba'zi kriminalistik adabiyotlarda onlayn firibgarlik, kiberfiribgarlik deb keltirilgan bo'lsa, ba'zilarida esa kompyuter firibgarligi deb keltiriladi. Qonunchiligimizda onlayn firibgarlik, kiberfiribgarlik, bank kartalaridan foydalanish bilan bog'liq firibgarlik jinoyati tushunchalari hali to'liq va batafsil yoritilmagan. Hozirda bank kartalaridan foydalanish bilan bog'liq firibgarlik jinoyatini sodir etish holati va usuliga qarab, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 168-moddasi 2-qismi "v" bandiga asosan kompyuter texnikasi vositalaridan foydalanib sodir etilganda ushbu norma bilan kvalifikatsiya qilinadi.
Jinoyatlarni tergov qilishda xususiy kriminalistik uslubining muhim bo'limlaridan biri jinoyatning kriminalistik tavsifidir7. Har qanday jinoyat, shu jumladan, bank kartalaridan foydalanish bilan bog'liq firibgarlik jinoyati ham o'ziga xos bir hodisa, tarkibga ega bo'lib, ularning majmui aniq qilmishni tergov qilish jarayonida umumlashtirishni taqozo etadi. Shunday tarzda sodir etilgan jinoyatlarni tipik xususiyatlariga qarab tizimlashtirish va guruhlarga ajratish orqali kriminalistik tavsifni tuzish bank kartalaridan foydalanish bilan bog'liq firibgarlik jinoyatlarini tergov qilish uslubining asosini tashkil etadi. Bank kartalaridan foydalanish bilan bog'liq firibgarlik jinoyati kriminalistik tavsifini yoritishdan oldin "kriminalistik tavsif ' tushunchasiga ta'rif berish maqsadga muvofiqdir. Kriminalist olimlarning jinoyatlarning kriminalistik tavsifiga jiddiy e'tibor berishlari o'tgan asrning 60-yillari oxirida "kriminalistik tavsif" atamasining fanga kirib kelishiga sabab bo'ldi. Bu esa jinoyatlarni aniqlash va jinoyatchini fosh etish imkoniyatini yanada kengaytirdi. Jinoyatlarni tergov qilish va ochishga doir nazariy qoidalar tizimlashtirildi, ushbu G'.A. Abdumajidov jinoyatlarning kriminalistik tavsifi jinoyat va jazo to'g'risidagi qonunda belgilab qo'yilgan ijtimoiy jihatdan xavfli g'ayriqonuniy qilmishlarning ko'rib chiqilayotgan turlarining eng muhim tomonlari to'g'risidagi umumlashtirilgan daliliy ma'lumotlardan hamda ularga asoslangan ilmiy xulosalar va tavsiyalar tizimidan iborat bo'ladi, deb hisoblaydi8.
Jinoyat ishini qo'zg'atish masalasi va tergovni to'g'ri yo'nalishda olib borish uchun ham tergovchi jinoyatning kriminalistik tavsifidan foydalanadi9. Shundan ko'rinib turibdiki, jinoyat ishini tez va to'g'ri ochishning asosiy shartlardan biri kriminalistik tavsifni to'g'ri belgilab olish hisoblanadi. Tergov jarayonida jinoyat ishi bo'yicha izchillik bilan qo'shimchalar va aniqliklar kiritilganda, jinoyatning kriminalistik tavsifi qanday yangi tergov uslublarini qo'llash va qanday tartibda olib borish mumkinligi kabilarga oydinlik kiritadi
Kredit karta tabiatan xususiy mulkdir, shuning uchun bu maqsad uchun tegishli mezonni yaratish juda muhimdir qiyin. To'liq bo'lmagan ma'lumotlar to'plamlari firibgarlikni aniqlash tizimiga firibgarlik fokuslarini yoki oddiy narsalarni o'rganishga olib kelishi mumkin xulq-atvor qisman. Boshqa tomondan, standart ma'lumotlar to'plaminingetishmasligi turli xil Kompar izonini yaratadi texnik muammoli yoki imkonsiz. Ko'pgina tadqiqotchilar faqat ruxsat berilgan ma'lumotlar to'plamidan foydalanganlar mualliflar va maxfiylik nuqtai nazaridan nashr etilishi mumkin emas.
Kredit card firibgarlik adabiyotida lldan ustun bo'lgan kuchli algoritm mavjud emas boshqalar.Har birtexnikaning oldingi bo'limlarda aytib o'tilganidek, o'zining afzalliklari va kamchiliklari bor. Bu algoritmlarni birlashtirib bir-biriga foyda qo'llab-quvvatlash va ularning zaif tomonlarini qoplash uchun bo"lardi katta qiziqish. Tegishli metrikalarning mavjud emasligiFiribgarlikni aniqlash tizimining natijalarini baholash uchun yaxshi ko'rsatkichlarni cheklash hali ham ochiq muammo. Bunday ko'rsatkichlarning yo'qligi tadqiqotchilar va amaliyotchilarning qobiliyatsizligini keltirib chiqaradi turli xil yondashuvlarni taqqoslash va firibgarlikni eng samarali aniqlashning ustuvorligini aniqlash tizimlari. Adaptiv kredit karta firibgarlik ochish tizimlari Tadqiqotlar ko'ps kredit karta firibgarlik ochish maydonini tergov qilingan bo'lsa-da, bor ular qayta sifatida bitimlar ma'lumotlar oqimini o'rganish mumkin hech yoki li mited adaptiv texnikasi o'tkazilgan. Bunday tizim bir muncha vaqt ichida o'zining ichki modeli va mexanizmlarini yangilashi mumkin oflayn rejimda qayta o'rganish kerak. Shuning uchun, u yangi firibgarliklarni (yoki oddiy xatti-harakatlarni)qo'shishi mumkin darhol firibgarlik fokuslarini o'rganish va ularni iloji boricha tezroq aniqlash uchun.
"Standart algoritm" deb ataladigan bir algoritm mavjud emasligi bo'yicha bir nechta sabablarga ega bo'lishi mumkin. Bu sabablarni quyidagicha ta'riflash mumkin:
Algoritmlarning turli xil ko'rsatilishini sababli, "standart algoritm" deb ataladigan bir algoritmin mavjudligi yoki mavjud emasligi haqida umumiy kelgusi mavjud emas.
Algoritmning yo'nalishi va kelib chiqish qonuniyatlari. Masalan, ma'lum bir sohada ishlovchi bir dastur to'g'risidagi kelgusi usullar, kuchli qonuniy va huquqiy talablar bo'yicha o'zgarishi mumkin. Bu kabi o'zgarishlar esa "standart" hisoblanuvchi algoritmlarning o'zgarishi va o'chirilishiga sabab bo'ladi.
Algoritmlarning xususiyatlari va rivojlanishi. Biroq, tez-tez xususiyatlari uchun bir algoritm mavjud emas. Yaqin vaqtga ko'ra algoritmlarning yana qurilishi va yangi usullar paydo bo'lishi mumkin, bundan tashqari, bir nechta sohalarda mavjud algoritmlar aynan shu sabablarga ko'ra yo'qotiladi.
So'rovnoma va vazifalarni yechish uchun qo'llaniladigan algoritmlarning keng tarqalganligi. Yuqorida keltirilgan sabablarga qo'shimcha sifatda, ba'zi sohalarda bir nechta algoritmning mavjud emasligi, albatta, ishlatiladigan to'plamlarning kengligi va turli turli vazifalarni yechish uchun kerakli bo'lishi mumkinligi sababli ko'payib chiqqan.
Shunga qaramay, "standart algoritm" mavjud emas, chunki bu atamani umumiy ko'rinishda aniqlash uchun ma'lumotlar qanchalik o'zgarishi mumkinligini ko'rsatmaydi.
"Standart algoritm" deb ataladigan bir algoritm mavjud emasligi sabablari haqida ko'proq ma'lumot berishni harakat qilaman.
Algoritmlarning turli sohalarda turli xil ko'rsatilishi va ishlatilishi mumkinligi sababi "standart algoritm" mavjud emasligi. Masalan, bitta sohada ikkita turli dastur ishlatilishi mumkin bo'lishi mumkin. Bunday holatda, har bir sohada keltirilgan vazifalar uchun foydalaniladigan algoritmlarning ko'pincha o'zgartirilishi kerak.
Shunga qaramay, qonuniy va huquqiy talablar ham "standart algoritm" mavjud emasligi sabablari orasida ko'rsatiladi. Masalan, banklar shaxslar kredit kartalarini aniqlash uchun xizmat ko'rsatishlari talab qilinadigan talablarga rioya qilishi kerak. Bunday talablar bank tomonidan aniqlangan standart algoritmlarni o'zgartirish va to'liq qayta yaratishga olib kelishi mumkin.
Boshqa bir sabab "standart algoritm" mavjud emasligi, xususiyatlari va rivojlanishi bilan bog'liq. Ya'ni, har bir sohada foydalaniladigan dastur va vazifalar bo'lib, ular uchun yaxshi ishlovchi algoritm ham o'zgarishi mumkinligi sababi, standart algoritmlarning o'zgartirilishiga sabab bo'ladi.
Natijada, "standart algoritm" mavjud emasligi, ya'ni, ma'lum bir sohada foydalaniladigan algoritmlarning ko'pincha o'zgartirilishi kerak. Shunga qaramay, algoritmning qonuniy va huquqiy talablariga rioya qilish, xususiyatlari va rivojlanishi ham standart algoritmlarning o'zgartirilishiga sabab bo'ladi.
|
| |
