• X bob. AXBOROT SIRQIB CHIQISH KANALLARI 10.1. Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar va ularning turkumlanishi
  • Toshkent axborot texnologiyalari universiteti ganiev salim karimovich karimov madjit malikovich tashev komil axmatovich axborot xavfsizligi




    Download 2,72 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet120/191
    Sana13.01.2024
    Hajmi2,72 Mb.
    #136339
    1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   191
    Bog'liq
    61b762c5e6d666.07483815

     
    Nazorat savollari: 
    1. 
    Axborotni himoyalashda qo‘llaniladigan dasturiy vositalarning shartli 
    ravishda qanday guruhlarga ajratish mumkin? 
    2. 
    Axborotni kriptografik himoyalashning dasturiy vositalarini ishlash 
    prinsipini tushuntiring. 
    3. 
    Tarmoqni himoyalashning dasturiy vositalarini tavsiflab bering. 
    4. 
    VPN tarmoqlarni qurish dasturiy vositalarini ishlash prinsipini 
    tushuntirib bering. 
    5. 
    Himoyalanganlikni tahlillovchi dasturiy ilovalarning ahamiyati. 
    6. 
    Antivirus vositalarining operasion tizimlarni himoyalashda tutgan 
    o‘rni. 


    251 
    X bob. AXBOROT SIRQIB CHIQISH KANALLARI 
    10.1. Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar va ularning 
    turkumlanishi 
    Axborotning texnik kanal bo‘yicha sirqib chiqishi nuqtai nazaridan ob’ekt 
    modeli o‘zaro va tashqi muxit bilan bog‘langan axborot, energetik, moddiy 
    tizimlarni o‘z ichiga oladi (10.1-rasm). 
    Axborot tizimi energetik tizim bilan va u orqali tashqi muxit bilan o‘zaro 
    ta’sirda bo‘ladi. Energetik tizim orqali axborot sirqib chiqadigan kanal shakllanishi 
    mumkin. Ob’ektning energetik tizimining tashqi muxitga ta’siri natijasida niqobni 
    ochuvchi akustik maydon yaratiladi. Energetik tizim moddiy tizim bilan xam 
    o‘zaro ta’sirda bo‘ladi va natijada, tebranma (mexanik) maydon shakllanadi. 
    Tebranma maydon axborot tizimi signalini modulyatsiya qilishi mumkin. Har bir 
    tizim o‘zining elementlariga, bog‘lanishlarining ichki strukturasiga, o‘zgaruvchi 
    parametrlari soniga xamda tashqi muxit orqali o‘zaro ta’siriga bog‘liq 
    cheklashlarga ega. Ob’ektlarning ishlashi ularning xaqiqiy maqsad va vazifalarini 
    kuzatishdan bekitadi. Xar bir tizimda axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar 
    10.1-rasm. Obyekt modeli 
    Axborot 
    Moddiy 
    Energetik 
    Kirish yo’li 
    ta’siri 
    Chiqish yo’li 
    ta’siri 
    1.1. Axborot 
    1.2. Energetik 
    1.3. Moddiy 
    2.1. Axborot 
    2.2. Energetik 
    2.3. Moddiy 
    2.4. Tashqi 
    muhitga ta’sir 
    TIZIM 


    252 
    mavjud. 
    Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar deganda texnik vositalarning 
    ishlash jarayonida paydo bo‘luvchi turli tabiatli qo‘shimcha nurlanish hisobiga 
    axborotning bexosdan uzatilishi tushuniladi. Axborot sirqib chiqadigan texnik 
    kanalning strukturasi 10.2 – rasmda keltirilgan. 
    10.2-rasm. Axborot sirqib chiqadigan texnik kanal strukturasi 
    Kanal kirish yo‘liga dastlabki signal ko‘rinishidagi axborot qabul qilinadi. 
    Dastlabki signal – axborot manbaidan olinadigan axborot eltuvchisidir. 
    Quyidagi signal manbalarini ko‘rsatish mumkin: 

    elektromagnit va akustik to‘lqinlarini qaytaruvchi kuzatuv ob’ekti; 

    o‘zidan optik va radio diapazonlaridagi elektromagnit to‘lqinlarini 
    tarqatuvchi kuzatuv ob’ekti; 

    funksional aloqa kanalining uzatuvchi qurilmasi; 

    yashirincha o‘rnatilgan qurilma; 

    xavfli signal manbai; 

    axborot bilan modulyatsiyalangan akustik to‘lqinlar manbai. 
    Kanal kirish yo‘liga manbadan axborot signali manba tilida (xarf, raqam, 
    matn, simvollar, belgilar, tovush signallari va h. ko‘rinishida) qabul qilinganligi 
    sababli uzatuvchi qurilma axborotning ushbu ifodalanish shaklini tarqalish 
    muxitiga mos axborot eltuvchisiga yozishni ta’minlovchi shaklga o‘zgartiradi.
    Uzatish muhiti - eltuvchi ko‘chib yuruvchi fazoning qismi. U eltuvchining 
    ko‘chib yurishi shartlarini belgilovchi fizik parametrlar nabori orqali 
    Manba 
    Signal 
    manbasi 
    Uzatuvchi 
    muhit 
    Priyomnik 
    Niyati 
    buzuq 
    Axborot sirqib chiqadigan kanal 


    253 
    xarakterlanadi. Tarqalish muhitini tavsiflashda quyidagi asosiy parametrlarni 
    hisobga olish zarur: 

    sub’ektlar va moddiy jismlar uchun fizik to‘siqlar; 

    masofa birligidagi signalning susayish o‘lchovi; 

    chastota xarakteristikalari; 

    signal uchun xalallar ko‘rinishi va quvvati. 
    Qabul qiluvchi qurilma quyidagi vazifalarni bajaradi: 

    qabul qiluvchiga kerakli axborot eltuvchisini tanlash; 

    qabul qilingan signalni axborotni olishni ta’minlovchi qiymatigacha 
    kuchaytirish; 

    eltuvchidan axborotni olish; 

    axborotni qabul qiluvchiga (insonga, texnik qurilmaga) tushunarli signal 
    shakliga o‘zgartirish va signalni xatosiz o‘zlashtirilishiga yetarli qiymatgacha 
    kuchaytirish. 
    Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallarning turkumlanishi 10.3­rasmda 
    keltirilgan. 
    Axborot eltuvchining fizik tabiati bo‘yicha quyidagi axborot sirqib 
    chiqadigan texnik kanallar farqlanadi: 

    radioelektron; 

    akustik; 

    optik; 

    moddiy. 
    Axborot sirqib chiqadigan radioelektron kanalda eltuvchi sifatida 
    radiodiapazondagi elektrik, magnit va elektromagnit maydonlar, xamda metall 
    o‘tkazuvchilar bo‘yicha tarqaluvchi elektr toki (elektronlar oqimi) ishlatiladi. 
    Radioelektron kanalning chastotalar diapazoni quyidagicha: 

    past chastotali 10-1 km (30-300 KGs); 

    o‘rta chastotali 1 km-100 m (300 KGs-3MGs); 

    yuqori chastotali 100-10 m (3-30 MGs); 
    Оптик 


    254 

    ultra yuqori chastotali 10-1m (30-300 MGs); 

    o‘ta yuqori chastotali 10-1sm (3-30 GGs). 
    Akustik kanalda axborot eltuvchisi sifatida muxitda tarqaluvchi akustik 
    to‘lqinlar ishlatiladi. Akustik kanalning chastotalar diapazoni quyidagicha: 

    infratovush 1500-75 m (1-20Gs); 

    pastki tovush 150-5m(1-300Gs); 

    tovush 5-0,2m (300-16000Gs); 

    ultratovush -16000 Gsdan 4 MGs gacha. 
    Optik kanaldagi axborot eltuvchisi – elektromagnit maydon (fotonlar). Optik 
    diapazon quyidagilarga bo‘linadi: 

    uzoq infraqizil qism. Diapazon 100-10mkm (3-300TGs); 

    o‘rta va yaqin infraqizil qism. Diapazon 10-0,76 mkm (30-400 TGs); 

    ko‘rinadigan diapazon (ko‘k-yashil-qizil). Diapazon 0,76-0,4 mkm (400-
    750 TGs). 
    Moddiy kanalda axborotning sirqib chiqishi ximoyalanuvchi axborotli 
    eltuvchilarning nazoratlanuvchi zona tashqarisiga ruxsatsiz tarqalishi hisobiga ro‘y 
    Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallar 
    Eltuvchining 
    fizik tabiati 
    radioelektron 
    Informativligi 
    bo’yicha 
    Faollik
    bo’yicha 
    Strukturasi 
    bo’yicha 
    akustik 
    optik 
    moddiy 
    informativ 
    informativligi 
    kam 
    informativ emas 
    doimiy 
    davriy 
    tasodifiy 
    bir kanalli 
    ko’p kanalli 
    10.3-rasm. Axborot sirqib chiqadigan texnik kanallarning turkumlanishi 


    255 
    beradi. Eltuvchi sifatida ko‘pincha xujjatlar qo‘l yozmasi va ishlatilgan nusxalash 
    qog‘ozlari ishlatiladi. 
    Informativligi bo‘yicha axborot sirqib chiqadigan kanallar informativ, 
    informativligi kam va informativ emaslarga bo‘linadi. Kanal informativligi kanal 
    bo‘yicha uzatiluvchi axborot qiymati orqali baxolanadi. 
    Faollik vaqti bo‘yicha kanallar doimiy, davriy va tasodifiylarga bo‘linadi. 
    Doimiy kanalda axborot sirqib chiqishi yetarlicha muntazam xarakterga ega. 
    Tasodifiy kanallarga axborot sirqib chiqishi tasodifiy, bir martalik xarakterga ega 
    bo‘lgan kanallar tegishli. 
    Axborot sirqib chiqadigan kanallarning amalga oshirilishi natijasida 
    quyidagi xavflar paydo bo‘lishi mumkin: 

    akustik axborotning sirqib chiqishi xavfi; 

    tasviriy axborotning sirqib chiqishi xavfi; 

    axborotning qo‘shimcha elektromanit nurlanishlar va navodkalar 
    bo‘yicha sirqib chiqishi xavfi. 
    Strukturalari bo‘yicha axborot sirqib chiqadigan kanallar bir kanalli va ko‘p 
    kanalli bo‘lishi mumkin. Ko‘p kanallilarda axborot sirqib chiqishi bir qancha 
    ketma-ket yoki parallel kanallar bo‘yicha bo‘ladi. 

    Download 2,72 Mb.
    1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   191




    Download 2,72 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Toshkent axborot texnologiyalari universiteti ganiev salim karimovich karimov madjit malikovich tashev komil axmatovich axborot xavfsizligi

    Download 2,72 Mb.
    Pdf ko'rish