I
NTELLEKTNI PSIXOMETRIK TEKSHIRISH
Intellekt darajasini aniqlash vazifasi ushbu fan shakllanganidan beri
psixologiyada eng muhim vazifalardan biri bo'lib kelgan. Bu insonning
aqliy va axloqiy fazilatlarini tavsiflash imkonini bergan intellektual
ko'rsatkichdir. Ushbu ko'rsatkichlarning aqliy rivojlanish darajasiga
miqdoriy va sifat jihatdan bog'liqligini aniqlash aql va unga bog'liq
fazilatlar uchun turli xil tadqiqot usullarini ishlab chiqishga imkon berdi.
Aql-idrokni insonning o'ziga xos faoliyati sifatida baholash Eyzenk
testiga o'xshash usullarni keltirib chiqardi. Uning tuzilmasini yaratish
turli jihatlar bo'yicha o'rganilgan juda ko'p sonli sinovlarni keltirib
chiqardi. Mantiqiy, xayoliy, ijodiy va texnik fikrlash testlari shunday
paydo bo'ldi. Qobiliyat testlari ham aql darajasi bilan chambarchas
bog'liq bo'lib chiqdi. Bundan tashqari, AQSh davlat xizmatchisi
lavozimini egallash uchun ariza beruvchi kamida 100 IQ darajasini
ko'rsatishi kerak va kasbiy malaka toifasini olish uchun sertifikat ishlab
chiqarish ko'nikmalarini namoyish etishdan tashqari, shunga o'xshash
testlardan o'tishni o'z ichiga oladi.
Razvedka tadqiqot usullari taxminan bo'linadi: eksperimental, so'rov va
ijodiy (intuitiv).
Birinchilari eng tez va aniq natija beradi.
Ikkinchisi o'zaro bog'liq ma'lumotlar seriyasiga ruxsat beradi, lekin
ularni qayta ishlash biroz murakkabroq.
Uchinchi tur maxsus sinfga joylashtirilgan, eng informatsiondir, lekin
natijani qayta ishlash va uni talqin qilishda sezilarli qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradi, bundan tashqari, ushbu usullar guruhi yordamida
olingan natijalar har doim ham boshqa guruhning o'xshash natijalari bilan
aniq bog'liq emas.
SHAXS XUSUSIYATLARINI o‘O’RGANISH METODIKALARI
Har bir fan aniq ma’lumotlarga asoslanadi. Ma’lumotlarga ega bo‘lish
usullari ilmiy-tadqiqot
metodlari yoki bilim
, nazariya, ta’limot deb
ataladi.
Har qanday fanga o‘xshash psixologiya ham o‘zining tadqiqot
metodlariga ega. Psixologik tadqiqotlarda qoʻllaniladigan metodlarning
barchasini 4 ta guruhga ajratish mumkin.
Shaxsni tadqiq etish metodlari
1.
Tashkiliy metodlar - qiyosiy
, longityud va majmua metodlari
2. Tajriba metodlari - kuzatish va o‘zini kuzatish (introspeksiya), tajriba
metodlari (laboratoriya, tabiiy, shakllantiruvchi), psixologik tashhislash
metodlari (testlar, anketalar, so‘rovnomalar, sotsiometriya, suhbat,
intervyu), faoliyat mahsuli tahlili (xronometriya, kasbiy ta’riflar,
mahsulot va bajarilgan ishlarni baholash va boshqalar), tarjimai hol va
egizaklar metodlarini o‘z
ichiga oladi
3. Maʼlumotlarni qayta ishlab chiqarish metodlari - miqdoriy (statistika)
va sifat (materialni guruhlarga ajratish, tahlil) metodlari kiradi.
4. Izohlash metodlari - turli xildagi irsiy (materilning rivojlanishdagi
alohida davrlar,
bosqichlar
, xavfli vaziyatlar va boshqalarni ajratib
ko‘rsatgan holda tahlili) va tarkibiy (psixika barcha xususiyatlarining
tuzilishlari o‘rtasidagi aloqani o‘rnatish) metodlar kiradi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, metodni samarali qo‘llash uning
validligi va ishonchliligiga bog‘liqdir.Ishonchlilik va validlik – bular
psixologik tashhisning sifati va yuqori samaradorligini aniqlash mumkin
bo‘lgan mezonlar.
2. Shaxsni oʻrganishda tizimlilik prinsipi darajalari,komponentlar
va tuzilma xosil qilish mexanizmlari.
Shaxsni oʻrganishda tizimlilik prinsipi quyidagi tadqiqot yo`nalishlarini
belgilaydi:
Shaxs murakkab o`rganish
tizimiga egaki
, uning tashkil etuvchilarning
murakkab xususiyatlari darajasiga ko`ra birlashtirish va tashkllashtirish
orqali o`rganilayotgan sistemaning darajasini va uning lohida jihatlarini
ajratishga imkon beradi. Masalan, rus olimi K.K.Platonov individuallikni
4 darajasini ajratib ko`rsatadi:
Shaxsning yo`nalganligi va axloqiy sifatlarni
mujassamlashtirganlik
darajasi
;
Bilim, ko`nikma va malakalarni mujassamlashtirganlik darajasi;
Alohida psixik jarayonlarning kechishini ifodalovchi individual
xususiyatlarni mujassamlashtirganlik darajasi;
Jinsiy hamda yosh xususiyatlari, temperamentni mujassamlashtirganlik
darajasi.
Prinsip va tizimnitashkil qiluvchi mexanizmlarni bir butunlikda yoritish.
Masalan, motivning maqsadga aylanishi
mexanizmi
, ko`pgina xilma xil
aloqalarni ta’minlash mexanizmi, siqib chiqarish va qarshilik ko`rsatish
mexanizmi va boshqalar.
Shaxs muammosi va fanning metodologik darajalari
Shaxs muammosini o`rgnishga yondashuvlarning bir jihati uning ongini
o`rganishga yo`nalganligidir. Psixologiya shasning uslub jihatini
o`rganishda tabiiy fanlarning metodlarini modifikatsiya qilish asoida
erishdi. V.Vund vba boshqa psixologlar inson tabiatini o`rganishda tabiiy
– ilmiy fanlar ta’sirida uni insonning aqlini o`rganishda foydalandilar.
Ushbu tadqiqotlarda psixik jarayonlar eksperimental o`rganilgan
bo`lsada, ammo ularda cheklanishlar bor edi.
XX asrning dastlabki 10 yilligida amerikalik olim Djon B.Uotson
biologik masalalarni o`rganishga e’tibor qaratdi va bu esa shaxs xulq –
alvorini o`rganishga qaratilgan bo`lib. V.Vuntning qarashlariga zid edi.
Uotsonning bu harakatlari bexeviorizm deb nomlandi. U psixologiya
inson tabiatining moddiyjihatlarini o`rganishga qaratilgan bo`lishi kerak
degan g`oyani ilgari surdi. Uning g`oyasicha, tashqi xulq – atvor
psixologiyaning o`rganish asosi bo`la oladi. Bu esa xulq – atvorni
o`rganishga ehtiyoj tug`diradi. Bexiviorizm esa inson tabiatini mexanik
tasvirini o`zida mujassam etadi. Keyinchalik bu go`yani Skinner boyitdi.
Shaxs psixologiyasi metodalogik masalalarining boshlang`ich
bo`ginlaridan biri sifatida Z.Freyd faoliyatni qad etgan. U o`zini g
psixoanalizig asos solan. Bu esa uning vrachlik faoliyatida emotsional
buzulishlardan aziyat chekkan insonlarni o`rganish orqali o`zining ilmiy
yondashuviga asos soldi. U o`zining uzoq vaqtli seanslari asosida bemor
hayotining ijodiy talqinlarini taqdim etdi. Uning yondashuvi
eksperimental o`rganishdan keskin farq qildi. Freydning psioanalitik
yondashuvi inson tabiati haqidagi noyob qarashlarni ishlab chiqishga
sabab bo`ldi. G.Olpordning xizmatlari hisobida o`tgan asrning 30
yillariga qadar Garvard universitetida shaxs psixologiyasi amerika
psixologiyasida bir tizimga keltirishga erishildi. Uning ishlari natijasida
psixologiyada nomotetik va ediografik yondashuvlarning qo`llash hamda
ularning muvofiqlik masalalari muhokama qilindi
| 