20
1.4. O’zbekistonda yagona iqtisodiy axborot tizimini qurish kontseptsiyasi
Respublikamizda yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish bu milliy
iqtisodiyot axborotlashtirish makonini tashkil qiluvchi asosiy omillardan hisoblanadi.
YAgona iqtisodiy axborot tizimini yaratishdan asosiy maqsad hozirgi sharoitda
vazirliklar, idoralar va bank tizimini bir-birlari bilan aloqalarini zamon talablaridan
kelib chiqqan holda tashkil qilishdan iborat bo’lib, bunda axborotni yig’ish,
jamg’arish, saqlash va tahlil qilish jarayonlarini shakllantirish hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishning
asosiy shart-sharoitlari va zaruriyati shundan iboratki, mavjud vazirlik idoralar va
moliyaviy sohalar ishonchli axborot bilan ta’minlanib iqtisodiy o’sishni ta’minlashi
zarur. Bu o’z navbatida yagona keng ko’lamli to’lov balansi bazasini amalga
oshirishni ta’minlab beradi. O’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki O’zbekiston
Respublikasi to’lov balansining tashkil qiluvchi axborot bazasini asosan quyidagi
vazirlik, tashkilot va idoralar ta’minlab beradi. Buni O’zbekiston Respublikasi to’lov
balansining axborot bazasi yaqqol ko’rsatib turibdi (1.1- rasm).
Ko’rsatilgan manbalar axborot bazasini birlamchi axboroti hisoblanib, bunda
Moliya vazirligi asosiy axborot etkazib beruvchilardan hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizimini qurish
kontseptsiyasi, bizning fikrimizcha, quyidagi vazirlik va idoralarda yagona iqtisodiy
axborot tizimini yaratish asoslarini taqozo qiladi va bular qatoriga quyidagilar kiradi:
- Iqtisodiyot vazirligi (IV);
- Moliya vazirligi (MV);
- Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilishi vazirligi (MAIHV);
- Davlat soliq qo’mitasi (DSQ);
- Davlat bojxona qo’mitasi (DBQ);
- Davlat statistika qo’mitasi (DStQ);
- Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi (TIAA);
- Markaziy bank (MB).
Iqtisodiyot vazirligida yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish respublikada
yagona axborotlashtirish milliy tizimini hal qiluvchi omillaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodiyot
vazirligi
yaqindagina
tashkil
topgan
tashkilot
bo’lib,
makroiqtisodiyot va statistika vazirligini qaytadan tashkil qilish natijasida vujudga
keldi.
Iqtisodiyot vazirligi respublikamizdagi barcha vazirliklardan, idoralardan
axborotni qabul qilib, olingan axborotni tahlili asosida qarorlar qabul qilish uchun
shart-sharoit yaratib bermoqda.
Mamlakatdagi asosiy axborot bazasi tadqiq qilinib, tahlillar bu sohada bank
sektori etakchi ekanligini ko’rsatmoqda (1.2-rasm). YAgona iqtisodiy axborot
tizimini iqtisodiyot vazirligida yaratish, axborotni tezkor ravishda olib, bu sohada
ishlovchilarni hisobotlar yig’ishdagi mashshaqqatli mehnatlariga amaliy yordam
beradi.
2000 yildan boshlab O’zbekiston Moliya vazirligida global integrirlashgan
axborot-analitik tizimi ishga tushib respublikamiz byudjetiga oid faoliyatni axborot
bilan ta’minlab, quyidagi ishlarni amalga oshirishni nazarda tutadi:
respublika byudjeti (RB) xarajatlarini shakllantirish;
21
respublika byudjeti xarajatlarini aniqlash;
respublika byudjeti bo’yicha rejalashtirish va indeksatsiyani aniqlash;
32%
12%
14%
23%
19%
МВ
ДБҚ
МАИҲВ, ТИАА,
ТИВ, ДМҚ, ОТВ
МБ
ИВ ва ДСтҚ
1.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi to’lov balansi axborot bazasi tarkibi
1.2-rasm. Iqtisodiyot vazirligi axborot bazasshsh tashkil qiluvchilar
pul mablag’lari bilan moliyalashtirish;
maqsadli moliyalashtirish sxemalari bo’yicha hisob olib borish;
respublika byudjeti g’azna va haqiqiy xarajatlarini hisoblash;
mahalliy byudjet tushumlarini hisoblash;
respublika byudjeti xarajatlarini aniqlash va bashorat qilish;
byudjet tashkilotlari o’rtasida qisqa muddatli sudalar,
subventsiyalar va o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish.
22
Global integrirlashgan axborot-analitik tizimi yordamida har kuni
respublikamiz Moliya vazirligiga 214 ta tijorat banklaridan, valyuta birjasidan,
Markaziy bankdan axborot uzatilib, Moliya vazirligidan esa bu tashkilotlarga qayta
ishlangan axborot va ma’lumotlar yuboriladi. Bundan ko’rinib turibdiki,
republikamiz moliya tizimi yagona iqtisodiy axborot tizimini qurishga har tomonlama
tayyor turibdi[17,18].
1997 yildan boshlab mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi yagona
iqtisodiy axborot tizimi sohasidagi ishlarni boshlab yuborgan. Respublikamiz
aholisini nafaqa bilan ta’minlashda ma’lumotlar bazasi shaklllantirilgan, nafaqalar
hajmini hisoblash va ularni indeksatsiyasi to’lov hujjatlari shakllari bir me’yorga
keltirilgan.
Bu vazirlik tashkilotlarining axborot ta’minoti bo’yicha o’zaro aloqalari
hozirgi kunda aloqa kommutatsiya kanallari orqali modemlar yordamida amalga
oshirilmoqda. Vazirlikdagi mavjud kompyuter vositalarini yangilash, modernizatsiya
qilish va ularning sonini ko’paytirish zarurdir, chunki yagona iqtisodiy axborot tizimi
talablari shuni taqozo etadi.
Davlat soliq qo’mitasida axborotni qayta ishlash uchun shu sohaning yagona
kompyuter tizimi mavjud. Hozirgi kunda davlat soliq qo’mitasi tizimida 6000 tadan
ortiq kompyuter va 300 tadan ortiq kompyuter serverlari iqtisodiy axborotni, yuridik
va jismoniy shaxslar to’g’risidagi axborotni qayta ishlashda xizmat qilib kelmoqda.
Bundan tashqari lokal axborot hisoblash tarmoqlari bu soha barcha bo’limlari
faoliyatida ishlatilib, sputnik tizimi asosida ishlovchi telekommunikatsiya
vositalaridan soliq axborotini o’zaro almashinuvida foydalanib kelinmoqda.
Davlat soliq qo’mitasining joylardagi bo’linmalarida 25 ta maxsus yaratilgan
dasturlar majmui va modullari axborotni saqlash qayta ishlash, uzatish va arxivlash
jarayonlarini amalga oshirmoqda.
SHunga qaramasdan bu sohada echimini kutayotgan masalalar, muammolar
juda ko’p. Hozirgi paytda soliq axborotini qayta ishlash vazifasini bajaruvchi texnik
vositalarning 50 foizdan ko’prog’i ma’naviy eskirganligi sababli yagona iqtisodiy
axborot tizimi talablariga javob bera olmaydi. SHu sababli bu sohaga qo’shimcha
zamonaviy kompyuterlarni jalb etish masalalari hozirgi kunning dolzarb
muammolaridan biridir. Respublikamizdagi davlat soliq qo’mitasida ishlatilayotgan
100 dan ortiq lokal hisoblash tarmoqlari eskirganligi sababli ularni yangilash
zaruriyati tug’ilmoqda. 2004 yilda Davlat soliq qo’mitasi tomonidan eksport-import
tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshiruvchi axborot tizimi mavjud bo’lib,
Markaziy bank, Moliya vazirligi, tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi va tijorat banklari
axborot resurslarini integratsiya faoliyatini mujassamlashtiradi.
Hamkorlik
bitimlari
shartlari
asosida
O’zbekiston
Respublikasi
foydalanuvchilar uchun zamonaviy web texnologiyalar asosida o’zining markaziy
axborot resurslarga kirishni ta’minlay oladilar. O’tkazilgan tadqiqotlar natijalari
shuni ko’rsatadiki, tashqi savdo yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish jarayoni
quydagi ishlarni amalga oshirishni taqozo qiladi:
turli xildagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarini elektron xabarlar
bo’yicha o’zaro bog’liqligini ta’minlash;
23
vazirlik va idoralar axborot resurslari yordamida tashqi savdo ma’lumotlar
bazasi bo’yicha yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish.
Keyingi bosqichlarda esa, tizimni shakllantirish jismoniy shaxslar bilan
ishlash, birja va barter bitimlarini rasmiylashtirish hisobotini amalga oshirish
jarayonlari bilan bog’liq ravishda olib boriladi. O’zbekiston Respublikasi Davlat
statistika qo’mitasida hozirgi kunda 15 ta lokal hisoblash tizimlari va 203 ta alohida
kompyuter tarmoqlari faoliyat yuritmoqda. Ular 3 pog’onali korporativ hisoblash
tarmog’idan tashkil topib, tarmoqlar o’rtasida axborot ayirboshlash ichki elektron
pochta yordamida bajariladi.
Mazkur tarmoqda ham hisoblash uskunalarini yangilash zaruriyati mavjud
bo’lib, bu tarmoq uchun bitta xodimga bitta kompyuter to’g’ri kelishi shart.
Taxminlarga ko’ra har bir tuman bo’limiga yana 3 tadan kompyuter,
Qoraqalpog’iston statistika boshqarmasiga va Toshkent viloyati, Toshkent shahri
statistika tashkilotlariga 30 dan ortiq zamonaviy kompyuterlar o’rnatish zarurdir.
SHundan kelib chiqqan holda O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi
qoshida yagona iqtisodiy axborot tizimini joriy qilish uchun 120 dan ortiq
zamonaviy kompyuterlar ajratish kerak bo’ladi. Statistika sohasida tumanlar bo’yicha
mehnat unumdorligini oshirish maqsadida kompyuterlarning kichik tarmoqlari va
terminal majmualar yaratilishi darkor.
Respublika axborotlashtirish milliy tizimini shakllantirishda Markaziy bank
yagona
iqtisodiy
axborot
tizimini
yaratish
zaruriyati
eng
dolzarb muammolardan bo’lib, bu sohadagi tijorat banklari ham eng
yirik axborot etkazib beruvchilardan hisoblanadi. Ularning bank sektori axborot
bazalaridagi ulushi 1.3-rasmda keltirilgan.
Hozirgi paytda Markaziy bank tomonidan elektron to’lovlar tizimi to’laqonli
ishlab turibdi. Bu tizim banklar o’rtasida axborotni yuqori darajada o’tkazish
layoqatliligi, hujjatlarni tezkor qayta nshlash qobiliyati bilan dong taratgan.
Respublikamizdagi barcha tijorat banklari Markaziy bankning axborot markazi
bilan bank telekommunikatsion tarmog’i orqali ulangan. Markaziy bank tomonidan
bank axborotini uzatish tarmog’i yaratilgan bo’lib
,
u raqamli va kommutatsiya
paketlari tarmoqlari majmuasidan iborat. Ushbu telekommunikatsiya tarmog’i
Toshkent shahrida 1996 yildan beri samarali faoliyat ko’rsatib kelyapti. Tarmoq
yordamida tijorat banklarining barcha filiallaridan Markaziy bankning bosh
axborotlashtirish markaziga 64 Kbit/sek tezlikda ma’lumotlar uzatilib, tizim raqamli
optik tolali va radioreleli aloqa tarmoqlari yordamida faoliyat yuritadi. Ushbu tarmoq
Markaziy bank va Jahon tiklanish va taraqqiyot banklari mablag’lari hisobidan
moliyalashtirilgan. YUqoridagi qayd etib o’tilgan dalillar bank va moliya tizimini
ham yagona iqtisodiy axborot tizimiga o’tish uchun tayyor ekanligini ko’rsatib
turibdi.
Axborotlashtirish milliy tizimini yaratishning asosiy maqsadi va vazifasi
yagona iqtisodiy axborot tizimini bosqichma-bosqich iqtisodiyotga joriy qilishdan
iborat.
24
1.3-rasm. Vazirliklar va idoralarni ta’minlovchi bank sektori axborot bazalari
YAgona iqtisodiy axborot tizimini qurish barcha qatnashuvchilar uchun
quyidagilarni nazarda tutadi:
axborotni qayta ishlashning avtomatlashgan tizimini tashkil qilish;
axborotni olish va uzatish jarayonlarini avtomatlashtirish;
olinadigan va uzatiladigan axborotni o’z vaqtida qayta ishlash;
hisobotlarni uzatish va olishda insonlar ishtirokini kamaytirishni.
Qurilayotgn yagona iqtisodiy axborot tizimiga turli xildagi talablar qo’yiladi va
bu talablarni eng muhim shartlaridan biri tizimni tashkil qilishda boshqaruvchilar
tomonidan to’g’ri echim qabul qilishdir. Tizim uchun shunchaki dasturlar kerak
emas, balki amaliy dasturlar, kompyuterlar, kommunikatsiya uskunalari, aloqa
kanallaridan iborat bo’lgan yaxlit texnologiya kerak.
Tizim axborot ta’minoti to’g’risida so’z yuritadigan bo’lsak, bu tizim
ma’lumotlar bazasi quyidagilardan tashkil topishi kerak:
tijorat banklari hisobotlari ma’lumotlar bazasi (MB);
tijorat banklari (TB);
tilla va valyuta zahiralari bo’yicha ma’lumotlar bazasi;
bank tizimini kadrlar bilan ta’minlash ma’lumotlar bazasi;
Markaziy bank hujjat aylanishi tezkor ma’lumotlar bazasi;
tizim administratori ma’lumotlar bazasi;
soliq tashkilotlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni ro’yxatga
oluvchi ma’lumotlar baza;
xo’jalik yurituvchi sub’ektlari byudjet va nobyudjet fondlari bilan o’zaro
munosabatlari ma’lumotlar bazasi;
yagona ma’lumotnoma;
import va eksport bo’yicha Davlat soliq qo’mitasi bitimlari ma’lumotlar
bazasi;
avtomobil vositalarini davlat ro’yxatiga oluvchi ichki ishlar vazirligi
ma’lumotlar bazasi;
25
ichki ishlar vazirligining fuqarolar pasportlari bo’yicha ma’lumotlar bazasi;
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni ro’yxatga olish bo’yicha adliya vazirligi
ma’lumotlar bazasi;
mahalliy ijro etuvchi hukumat tashkilotlaridagi xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning ro’yxatga oluvchi ma’lumotlar bazasi va boshqalar.
Bundan tashqari boshqa vazirliklar va idoralar ham yagona iqtisodiy axborot
tizimiga ulanish uchun o’z ma’lumotlar bazasini yaratishlari lozim.
Respublika yagona iqtisodiy axborot tizimining to’laqonli faoliyati uchun
quyidagi asosiy talablar bajarilishi lozim:
axborot harakatini tarkibiy qismlariga qo’yiladigan tlablar;
axborot harakati qo’shma tizimlariga talablar;
tizimdagi axborotni yig’ish va qayta ishlash texnologiyalariga talablar;
tizimni tashkil qiluvchilar o’rtasida ma’lumotlar bazasini uzatishga
bo’lgan talablar;
texnik va dasturiy ta’minotga bo’lgan talab;
texnik va dasturiy vositalarning nosozlik jarayonlari;
ma’lumotlar bazasining yaxlitligini tiklashga talablar.
Yagona iqtisodiy axborot tizimi uchun hozirgi kunda lokal hisoblash tizimi va
telekommunikatsiya ta’minoti juda muhim hisoblanib, quyidagilarni amalga
oshirishni talab qiladi:
respublika apparatida 200 dan kam bo’lmagan kompyuterlarni birdaniga
ulanishi va 10 dan kam bo’lmagan foydalanuvchilarning quyi tizimlarda
mavjud bo’lishi;
tarmoq uskunalari sifatida zamonaviy yuqori tezlikdagi tarmoq
texnologiyalaridan foydalanishning tashkil qilinishi;
virtual tarmoqlar bo’yicha trafiklarni uzatish holati;
lokal hisoblash tarmog’i ishtirokchilarini global tarmoqqa 64 Kbt/s. dan 2
Mbt/s. gacha tezlikda ulanish imkoniyati;
hududiy taqsimlangan tarmoq va lokal hisoblash tarmog’i yordamida
ma’lumotlarni sifatli uzatishni ta’mmnlanishi.
SHunday qilib, yagona iqtisodiy axborot tizimini bosqichma-bosqich
iqtisodiyotga joriy qilish – milliy axborot tizimini yaratishga olib keladi.
| 