javobgarlikka tortish holatlari juda jiddiy boMgani bois, o‘mati!gan
m e’yorlami buzganligi uchun javobgarlikka tortish holatlari kamdan-
kam uchraydi.
Amerikacha modelning yana bir o‘ziga xos xususiyati kompaniya
aksiyalarining juda mayda boMaklarga boMinib ketganligidir.
Aksariyat
yirik kompaniyalarda millionlab aksiyadorlar mavjud bo‘lib, yirik aksiya
paketlari atiga bir necha foizni tashkil etishi mumkin. Bu menejment
xatti-harakatlari ustidan hech bir aksiyador nazorat o‘m ata olmasligini
anglatadi. Nazorat faqatgina aksiyadorlaming birgalikdagi intilishlari
asosida mumkin bo‘ladi.
Aksiyalar paketlarining juda maydalanib ketganligi qimmatli
qog'ozlar bozorining yuqori darajada rivojlanganligi bilan birga, ya’ni
aksiyadorlar kompaniyaga u yoki bu majburiyat bo‘yicha bog‘lanib
qolmagan
va
o‘zining
bog‘liqligini
dividendlar
to‘lanishi
va
aksiyalaming kurs qiymati bilangina baholaydi. Muammolar paydo
boMishi bilan ular tezda aksiyalardan
xalos boMishlari mumkin va
hokimiyatga boshqa aksiyadorlar keladi. Mulkdorlaming bunday yengil
almashuvi korporativ tuzilmalami tashkii etishda muhim ahamiyatga
ega, ya’ni kompaniya ichki hokimiyati boMinishi tizimida professional
menejmentga katta o‘rin beriladi.
Biroq uning o ‘z afzalliklaridan foydalanish imkoniyatining
chegarasi mavjud. Aksiyalaming kursi shu pasayib ketgan taqdirda
kompaniya tashqi investoming «yutib yuborish» obyektiga aylanishi
mumkin. Bunda «korporativ bosqinchi» investitsiya banki yordami bilan
aksiyalaming
nazorat paketini sotib olib, rahbariyatni almashtiradi va
qayta tarkiblashni amalga oshiriladi. Oqibatda aksiyalaming kurs
qiymati
ko‘tarila boshlaydi.
Shundan so‘ng kompaniya yangi
mulkdorlarga sotiiishi mumkin. Yigirmanchi asming oxirgi choragida bu
o ‘ziga xos biznesga aylandi. Bu turdagi biznes bilan shugMillanadigan
kompaniya mutaxassislari korporativ aksiyalar bozori monitoringini
yuritadilar va aksiyalaming kursi bozordagi real qiymatidan pasayish
holatini tez aniqlaydilar. Bunday firmalar korporativ bozor «sanitarlari»
vazifasini oMaydi va kompaniya rahbarlarini aksiyalar kursini m a’lum
chegarada ushlab turishga majbur qiladi.
Shunday qilib, korporativ aksiyalaming likvid
bozori kompaniyalar
faoliyatini tashqi nazorati va samaradorligi omillaridan biri sifatida
maydonga chiqadi. Amerika bozorining likvidligi 1929-yildagi «Buyuk
inqiroz»dan so‘ng maqsadli tarzda singdirila boshlangan «iqtisodiy
demokratiya» ning rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. Uning
53
muhim unsurlaridan biri biznesning oshkoraligi, majburiy chorakli va
yillik hisobot hajmining yuqoriligidir. Ushbu ko‘rsatkichlardan nafaqat
hukumat idoralari, balki aksiyadorlar va istalgan qiziquvchi shaxslar
foydalanishi uchun imkoniyat bor.
Kompaniyalaming oshkoralik
darajasi Yaponiya va Germaniyadagiga nisbatan yuqori.
Am erika modelining yana bir o'ziga xos jihati nomoliyaviy
kompaniya aksiyalariga egalik qilishiga bevosita ta ’qiq mavjudligidir.
Bu m e’r ham 1929-yildagi inqirozdan so‘ng banklaming kompaniyalar
qimmatli qog'ozlari bilan chayqovchilik qilinishiga qarshi kiritilgan. U
m anfaatlar to'qnashuvining muhim sohalaridan birini bartaraf etdi.
Nomoliyaviy kompaniya aksiyalariga egalik qiluvchi bank, bozorda
beg‘araz moliyaviy resurslar ta ’minotchisi emas, balki «o'z» kom-
paniyasi raqobatchilarini kuchsizlantirishdan manfaatdorga aylanadi.
Y a’ni banklar moliviy infratuzilma emas, balki moliyaviy oligarxiyaning
negiziga aylanadi. AQShda bu m e’yor bankrotlik to'g'risida sud
d a’volariga ruxsat etilganligi bilan amalda mustahkamlangan. O 'zining
qarzdori ishlariga to bankrotlikkacha aralashish huquqiga ega bo'lgan
kreditor, aksiyadorlarga tenglashtiriladi va uning talablari boshqa
aksiyadorlar kabi oxirgi navbatda qondiriladi. K o'rsatilgan qonun va sud
amaliyoti tashqi moliyaviy tuzilmalam ing amerika kompaniyalarini
boshqarishga ishtirokini samarali muhofaza qiladi.
Nihoyat, ko'rib chiqilayotgan modelda
davlatning roliga ikkinchi
darajali va u amerika an’analariga k o 'ra korporativ qurilishning o'rinsiz
unsuri sifatida qaraladi. Davlatning ishtiroki minimal darajada bo'lishi
lozim va u faqat barcha uchun baravar «о'yin qoidalari»ni belgilab
berishi bilan yakunlanishi kerak.
Bu modelni jahon tajribasida qo'llanilishi xususiyatlari mazmunan
quyidagi belgilarda namoyon bo'ladi.
1.
Liberal iqtisodiyot modeliga asoslanganligi belgisi bo ‘yicha.
Bu belgiga ko'ra bir b o 'g 'in li korporativ siyosat modeli liberal
iqtisodiyot sharoitiga mansub bo'lib, unda ijtimoiy va iqtisodiy hayotga
hamda kompaniyalarga davlatning cheklangan aralashuvi, bozor
munosabatlari
sohasini kengligi, davlat mulkini qisqarishi, bozor va
kompaniyalami raqobat uchun ochiqiigi, bozor v a kompaniyalar
faoliyatiga turli cheklashlami kamligi, narx-navo va foiz stavkalari
ustidan administrativ
nazoratni kuchsizligi, bojxona bojlarini pastligi,
markazlashgan dotatsiyalash sohasi va subsidiyalanadigan kreditlami
qisqarishi va h.k. hukm suradi. Bu modelning faoliyat mexanizmi
54
mamlakatlaming bozorlari va kompaniyalari ochiqiigi, ulaming yuqori
darajada rivojlanganligi, globalligi bilan belgilanadi.
