funksional
tuzilmasi 3.3.1- rasmda keltirilgan. Ushbu modelning faoliyat
mexanizmi Xaiqaro IHRT tamoyillari va normalariga (1.4 paragrafga
qaralsin) to ‘liq asoslanganligi bilan ajralib turadi.
3.3.1-rasm. Ikki bo‘g‘inli modelning tashkiliy-funksional tuzilmasi.
Ikki bo‘gMnli model quyidagi xususiyatlarga ega:
- tashkiliy-funksional tuzilmasi 3.3.1- rasmdagi sxemaga asosan
qurilgan;
- 70-80 foiz aksiyalar doimiy egalikdagi shaxslarda boMadi, 20-30
foiz aksiyalar esa « chakana savdoda» sotiladi va xaridorlar tomonidan
mablagMarini vaqtinchalik joylashtirish obyekti deb qaraladi;
- aksiyadorlik kapitali sezilarli darajada har tomonlama keng
rivojlangan tizimli va o'zaro egalikdagi aksiyadorlarga (ancha bogMiq
boMgan) ega boMgan ulgurji investorlar mablagMdan tashkil topadi;
- xizm at qiluvchi kompaniyaning kuzatuv kengashidagi keng
vakillari;
- uzoqni ko‘ra oluvchi investorlar;
- qim matli qog‘ozlar bozori kichik va ancha kam likvidli.
Yevropada korporativ siyosatning nemischa modeli keng yoyilgan
boMib, unga xos boMgan xususiyat kompaniyaga barcha manfaatdor
shaxslarning qo‘shilishidir. Ulaming barchasi korporativ tuzilmaning
qismi sifatida qaraladi va boshqarishda maMum huquqlarga ega. Demak,
AQSh da biznesning ijtimoiy javobgarligi kompaniyaga tashqaridan
kiritilgan bir holat boMsa, Germaniyada bu korporativ hayotning bir
qismi hisoblanadi. Hukumat, mehnat va kapitalning hamkorligi
56
kompaniyalaming ichki tuzilmasi da hamda xo'jalikni tartibga soluvchi
qonunchilikda mustahkamlangan.
Nemis modelida aksiyadorlar manfaatdorlardan biri boMib, bu
uning amerika modelidan ajratib tunivchi asosiy xususiyatlaridan biridir.
Kompaniyaga qo‘shimcha, asosan qarz mablag'lari ajratuvchi banklar
ham kompaniyani strategik boshqaruvda ishtirok etishi mumkin.
Ushbu modelning yana bir farqli tomoni kompaniyalar tarkibiga
ishchilaming ham kiritilganligidir. 1976-yilda Germaniyada qabul
qilingan qonun ishchilaming koiporativ siyosat tizimida ishtirokini
belgilab bergan. Ushbu qonun 2000 kishidan ortiq ishlovchilari mavjud
boMgan kompaniyalar «kuzatuv kengashi»ga ega boMishi, kengashning
50 foiz a ’zosi aksiyadorlardan, 50 foizi ishchilar vakillaridan iborat
boMishini talab qiladi. Bunda kompaniya xodimlari boshqaruvchisi
lavozimi bo'yicha kengash a’zosi boMishi darkor. Kuzatuv kengashi
a ’zolari aksiyadorlar va mehnat jamoasining yigMlishlarida saylanadilar.
500
kishidan
2000
kishigacha
ishchisi
boMgan
tashkilotlarda
ishchilaming vakillari kuzatuv kengashining chorak qismini tashkil
etishi mumkin. Ushbu kengashlar asosan kompaniyaning bandlik
siyosati va mehnat sharoitlari bo'yicha faoliyatini nazorat qiladilar.
Shuningdek,
ular kompaniya siyosatiga kompaniya aksiya
kapitalida ishtirok etishi mumkin boMgan kasaba uyushmalari orqali
ta’sir o'tkazishi mumkin. Urushdan keyingi yillarda, «Marshall rejasi»
amalga
oshirilishi
chog'ida
amerikalik
boshqaruv
bo'yicha
mutaxassislar Germaniyada ham jamoat shartnomalari tizimini tatbiq
etishga zo 'r berishdi. Biroq ushbu mamlakatda barqaror ijtimoiy-
demokratik an’analarga asoslangan
kompaniya
m a’muriyati
va
ishchilarining o'zaro munosabatlari tajribasining mavjudligi ulami lol
qoldirdi. Uning negizida korxona ma’muriyati va ishchilari o'rtasidagi
ajraluv emas, balki konsessus, ya’ni «til topishish» zaruratidan kelib
chiqadigan g'oya yotadi. Bu yerda m a’muriyat va ishchilaming
tashkiloti milliy maqsadlarga erishish yoMida ijtimoiy birdamlikka
yo'naltirilgan bir komandaga birlashadi.
Konsessusning o'm atilish jarayoni milliy miqyosda boshlanadi,
ya’ni Germaniya sanoatchilari uyushmasi kasaba uyushmalari bilan
munosabat standartlari va umumiy siyosatini aniqlab oladilar. Bu
faoliyat tarmoq uyushmalari tomonidan davom ettiriladi. Kompaniyalar
ushbu ko'rsatmalarga amal qilish yoki qilmaslikni ixtiyoriy qabul qiladi.
Biroq qabul qilingan standartlardan og'ishgan firmaiarga ijtimoiy
choralar qo'llanilishi mumkin. o 'z navbatida kasaba uyushmalari ham
57
ish beruvchilar bilan munosabatlar bo‘yicha yagona siyosat ishlab
chiqish m exanizm iga ega. Bunda mamlakatdagi «ko‘k yoqalilar»ning
chorak qism ini o'zida birlashtirgan metalchilar kasaba uyushmasi asosiy
rol o‘ynaydi. Shunday qilib, Germaniyada mehnat vakillarini korporativ
siyosatda ishtirokini ta ’minlovchi institutsional mexanizm shakllangan.
N em is m odelida kompaniya institut sifatida davlatdan ajralmasdir.
U bilan davlat o ‘rtasida hamkorlik munosabatlar mavjud. Aksariyat
hollarda davlat yirik kompaniyalar aksiyalar paketining sezilarli qismiga
egalik qiladi va boshqaruvda o‘z vakillariga ega.
0 ‘z navbatida davlat kompaniyalararo munosabatlami tarm oqlar
ichida qo‘llab-quw atlaydi. Har bir tarmoqda rivojlanish strategiyasini
ishlab chiquvchi uyushmalar mavjud. Ushbu uyushmalaming qarori
tavsiyaviy xarakterga ega. Biroq uyushma ko'rsatm alariga amal
qilmagan kom paniyalar jarim aga tortilishi mumkin. Moliya va kasaba
uyushmalari ham tarmoq tuzilmasi bilan uzviy aloqadorlikda. Bulam ing
barchasi birgalikda harakatlami muvofiqlashtirishga kuchli omil bo'ladi.
AQShda bunday mexanizm yaratilmagan va bo'lishi ham mumkin emas,
bu yerda u trestga qarshi qonunchilik ta’sir doirasiga tushadi.
G erm aniyada
fond
bozori
amerika
modelini
qo‘llayotgan
mamlakatlarga nisbatan kamroq rol o'ynaydi. U miqyosi jihatidan kichik
va past iikvidlidir. Germ aniyada aksiyalar bilan muomala qilish katta
operatsion xarajatlar talab qiladi. Bu yerda chorakli hisobotlar yo‘q.
kompaniya to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar bozorga yilda bir marta chiqariladi.
Bu esa yil m obaynida aksiyalami sotib olish qarorlarini qabul qilishga
yetarli emas. Shu bois Germaniyada AQShdagiga nisbatan yashirish
axborotlar olish, y a’ni sanoat josusligi biznesga aylangan. Bunday
sharoitlarda fond bozori hammabop tartibga soluvchi vazifasini bajara
olmaydi. Biroq Germaniyada fond bozoridan buni hech kirn kutayotgani
ham yo ‘q. G ap shundaki, bu yerda kompaniyalami nazoratini qo'lga
olgan yirik investorlar ustunlikka ega. Aksiyalaming bunday yirik
paketlari egalari bo‘lib, individual mulkdorlar, moliya kompaniyalari,
banklar, kasaba uyushmalari, yerlaming hokimliklari, munisipal idoralar
va shu kabilar chiqishi mumkin. Ko‘p hollarda bu yirik investorlar
kompaniyaning samarali faoliyatidan qo'shimcha manfaatdorlikka ega.
Shu bois, ular kompaniya aksiyalaridan voz kechishi qiyin va ayrim
muamm olar paydo bo‘lganda kompaniya ishlariga faol aralashadilar.
N em is m odelida bank kapitali alohida o‘rin tutadi. Uch yetakchi
bank - «Doychabank», «Drezdnerbank» va «Kommersbank» kichik
aksiyadorlar ishonch tizimi orqali deyarli butun germaniya iqtisodiyotini
58
nazorat doirasiga kiritishga muvaffaq boMgan. Ular amalda yirik
kompaniyalar qarorlarini to‘sib qo'yish imkoniga ega. Ayrim hisoblarga
ko'ra, ovoz berishda banklaming to‘plangan kuchi (o ‘z aksiyalar paketi,
mayda aksiyadorlar ishonchnomalari, banklar bilan affilirlangan boshqa
investitsiya va moliya institutlari aksiyalar paketi bilan birga) 199-yiIda
Germaniyaning 100 ta yirik kompaniyalarining 24 tasida umumiy
yigMlish ovozining 82 foizni tashkil etgan.
Germaniya kompaniyalarining joriy faoliyati nazoratini kuzatuv
kengashlari
olib
boradi.
Ayni
paytda
ular
aksiyador
va
boshqaruvchilaming manfaatiari mutanosibligini ta’minlashi zarur.
Moliyaviy tuzilmaiar, banklar kuzatuv kengashida kamsonli boMgani
bilan ta’sir doirasi kuchliroqdir. Bunda ular kengash tarkibida nafaqat
aksiyador, balki kreditor sifatida ham ishtirok etishi mumkin.
Banklaming kompaniyalar boshqaruvidagi ishtiroki Germaniya
iqtisodiyotini boshqarish tarkibida ham o ‘z ahamiyatini ko'rsatadi. Bir-
biriga bogMiq kompaniyalar o'rtasidagi qo'shim cha aloqalar banklar
orqali ro'y beradi. Natijada sanoatlari tarkib topadi. Nemis modeli
tarafdorlari banklaming bunday rolini ijobiy baholaydilar. Huquqiy
jihatdan bu banklaming nomoliyaviy kompaniyalaming aksiyaiarini
cheklanmagan miqdorda egalik qilishi orqali mustahkamlangan.
Germaniyada banklaming investitsiya va tijorat turlariga boMinishi
hollari uchramaydi, bu bir kompaniya tomonidan moliyaviy xizmatning
barcha turlarini ko‘rsatish imkonini beradi. Bu banklarga oddiy
aksiyadorlarga nisbatan o ‘z mijozlari to 'g 'risid a yetarlicha m a’Iumotga
ega boMish imkonini beradi. Shunday qilib, banklar aksiyalar bilan
muamala qilish va ulardan foydalanish bo'yicha bir qator ustunliklarga
ega bo'ladi. Lekin an’analarga muvofiq banklar jam iyat oldida
kompaniya samarali faoliyati uchun nafaqat moliyaviy, balki m a’naviy
javobgarlikni ham zimmasiga oladi. Shunday qilib, muammoli
kompaniyalar bilan ishlash ular faoliyatining asosiy ajralmas qismidir.
Banklar maxsus jam g'arm alar tashkil qiladi, qayta tarkiblashda ishtirok
etadi va moliyaviy xizmatlar ko'rsatadi va sh.k.
Bankrotlik manfaatlaming mutanosibligini ta’minlash bilan mos
kelmaydi va yirik aksiyador, ya’ni bank nemis jamiyatining k o 'z o'ngida
kompaniyani qiyin vaziyatdan olib chiqish uchun z o 'r berishi lozim
bo'ladi. Shuni aytish lozimki, likvidlikning pastligi banklar aksiyalardan
tez voz kechishini qiyinlashtiradi. Demak, yagona y o 'l qayta
tarkiblashni amalga oshirishdir.
| 