|
OZBEKISTONDA BAG’RIKENGL1KNING TARIXIY ILDIZLARI
|
| bet | 3/6 | | Sana | 29.05.2024 | | Hajmi | 0,69 Mb. | | #256360 |
Bog'liq Millatalararo totuvlik Mustaqil ishOZBEKISTONDA BAG’RIKENGL1KNING TARIXIY ILDIZLARI
O‘zbekistonda tamaddunning shakllanib rivojlanishida bag‘rikenglik an’analarining mustahkamlanib kuchayishida savdo-sotiq va aloqa yo‘llarining ahamiyati katta boidi. Qadimiy yo‘llar muammolariga oid tadqiqotlar XIX asming ikkinchi yarmidan shu kungacha davom ettirilmoqda. Ana shu tadqiqotlar O‘zbekiston tamadduni butun Sharq tamadduni bilan bevosita bog‘liq ekanligini uzil-kesil tasdiqlab berdi. O‘rta Osiyo qadimiy yo‘llarini o‘rganish uchun ko‘pgina tadqiqotlar o ‘tkazildi. Masalan XIX asming oxirlari va o‘lgan asming boshlarida tadqiqotchilar o‘rta asr mualliflarining asariaridan Balxdan Kesh va Samarqandgacha boMgan qadimiy yo‘llarni va boshqa yo'naiishlardagi magistral laming bayon etilgar.ini topdilar. Tadqiqot ma’lumotlarining ko‘rsatishicha, ayrim qadimiy yo‘llardan so‘ng o‘rta asrgacha foydalanib kelingan. O’lkamiz hududida yashagan eng qadimiy xalqlar urg'risida ma’lumot beruvchi ko‘hna yozma manbalarda shu hududlarda istiqomat qilgan aholining iqtisodiy va madaniy aloqalari to‘g‘risida yetarlicha to‘ liq maMumot bayon etilmagan. Shu sababli arxeologiya, etnografiya va antropologiya sohasidagi izlanishlarning ma’lumotlari g‘oyat ahamiyatlidir. Shu sohadagi ma’lumotlami tahlil etish natijasidadehqonlar va chorvadorlar tomonidan O‘rta Osiyo hududidan yerlami o‘zlashtirish sohasidagi o‘ziga xos xususiyatlar va qonuniyatlami o‘rganish imkoniyati vujudga keldi, Savdo-sotiq, mol ayrboshlash va madaniy aloqalarda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hududdagi o‘zaro munosabatiar, jumladan, qadimiy yo‘llar va yo‘nalishlar tarixini o‘rganish ham g‘oyat ahamiyatlidir. Tadqiqot natijalaridan ma'lum bo‘lishicha, miloddan avvalgi 4-3 ming yilliktardayoq O‘rta Osiyo hududi Qadimiy Sharq da vujudga kelgan va ko‘p hollarda ayni shu hududga xos bo‘lgan savdo-sotiq, mol ayirboshlash va madaniy munosabatiar tizirniga kira boshlagan edi. Shu paytda eng qadimiy yo‘llar paydo bo‘lishi natijasida sharq xalqlari o ‘rtasida madaniy va iqtisodiy munosabatiar, xususan savdo-sotiq rivojlanganligi kuzatiladi.
Masalan, tadqiqotchilarning fikricha, miloddan avvalgi 4-3 ming yillikdayoq Janubiv Turkmaniston hududida loydan yasalgan dastlabki g‘ildiraklar, miloddan avvalgi 3-ming yillik o ‘rtalariga kelib, ho‘kiz qo‘shilgan to‘rt g‘ildirakli aravalar paydo bo‘Igan. Dastlabki yuk tashish vositalari paydo bo‘lib rivojlanishi ichki hududda qishloq xo‘ja1ik va hunarmandchiiik mahsulotini taqsirnlash jarayonini jadallashtirish uchur, yaxshi sharoit vujudga keltirganligini, bu esa iqtisodiy va madaniay munosabatlar samadorligini oshirishga ko‘maklashganligini ta’kidlab o‘tmoq kerak.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, jez davriga kelib O‘rta Osiyodagi yangi yerlaming aholi tomonidan o‘zlashtiriiish jarayoni jadal tus oldi. Shu vaqtda O‘rta Osiyoda yashovchi ko‘pdan-ko‘p qabila va etnik guruhlar Qoraqum va Qizilqumning ichki qismidan Pomir va Oloyning Yuqori mintaqalaridan tashqari butun hududni o‘zlashtirib bo lgan edilar. Shu hududdagi moddiy madaniyat umumiy tarzda olinganda ikki guruhga - chorvachilik xo‘jaligiga ega bo‘lgan Andronovo tarixiy-madaniy jamoasi (Ijtimoiy zona)ga va dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi Namozgoh tarixiy-madaniy jamoasi (Janubiy zonajga bo‘linar edi. Ular o‘rtasida va ularga qo‘shni bo‘lgan hududlar bilan qadimiy yo‘llar orqali turli sohalarda aloqa qilib turilar edi. Bu aloqalar chorvadorlar bilan o‘troq aholi o‘rtasida savdo-ayirboshlash munosabatlarini tez rivojlantirish imkoniyatini yaratdi. Muayyan hududda tayyorlangan mahsulotning boshqa hududda topilishi yoki qadimiy hududlardan topilgan xomashuolar shu fikmi isbotladi.
Masalan, Andronovo madaniyatiga xos bo'lgan idish-tovoqlai Marg‘iyona, Baqtriya, Sog‘diana hududlaridan topilgan, Xorazmdayasalgan ioy va metall buyumlar ko‘pincha shimoliy hududlaridagi qazishmalarda uchrab turadi. Zamonbobo va Xo‘jayli yodgorliklari atrofida Badaxshon lojuvardidan yasalgan buyumlar topilgan. O'rta Osiyo hududi qadim zamonlardan qimmatbaho tosh va metallarga boy bo‘lgan, bu yerda topilgan nodir toshlar butun Sharqda ma’lum va mashhur bo'lgan. Lojuvarddan yasalgan buyumlarga talab katta bo‘lgan.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, miioddan avvalgi 4-3- min yilliklarda Old Osiyo, Mesopotamiya, Eron va O‘rta Osiyoda lojuvarddan yasalgan buyumlar paydo bo‘lgan. Ko‘pgina tadqiqotchilaming fikricha, ularning aksariyati Badaxshon lojuvardidan tayyorlangan. O‘rta Osiyo qimmatbaho metallarining Sharqda yoyilganligi qadimiy yozuvlar haqida ilmiy munozaralarga sabab bo‘ldi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa chiqarish mumkin: jez davridayoq qadimiy savdo-tranzit (karvon) yo‘llari paydo bo‘lgan. Ko‘pgina tadqiqotchilar bu yo‘lni “Lojuvard yo‘li” deb ham ataydilar. O‘sha davrda O‘rta Osiyoning savdo yo'llaridan biri Baqtriya va Marg‘iyonani qadimiy Xorazm, So‘g‘diyona, Markaziy Qozog‘iston va Urol bilan bog‘lagan. Badaxshon lojuvardi miioddan avvalgi 3-ming yillikda Mesopotamiyada ayniqsa shuhrat qozongan.
Tadqiqotchilaming fikricha, jez davrida Badaxshondan janubi-sharq tomonga boriladigan yana bir yo‘l O‘rta Osiyoning qadimiy xaiqlarini Afg‘oniston orqali Mesopotamiyaning yirik markazlari - Ur, Uruk, Kish, Lagash shaharlari bilan bog‘lagan. Jez davridagi uchinchi yo‘l O‘rta Osiyo janubiaash Baqtriya va Marg‘iyonani Hindistonning Xarappa va Eronning Moxanjo Boro madaniy markazlari bilan tutashtirgan. Miioddan avvalgi 2-ming yillikka kelib, Farg‘ona va Shosh hududlari bilan Qadimiy Sharq o‘rtasida munosabat boshlangan. Qadimiyat tadqiqotlari natijalariga ko‘ra, shu davrda Mesopotamiya shaharlaridan boshlangan savdo yo‘llari Janubiy Turkmaniston orqali Baqtriya va So‘g‘diyonaga va so‘ngra Farg‘onaga olib borgan. Bu yo’lning bir tarmog‘i Farg‘onadan G‘arbga, Qozog'iston cho‘llari orqali Uralga va Volga bo‘ylariga borgan. Boshqa bir tarmogi esa Farg‘onadan Sharqqa, devon orqali Shingjonga, Shimoliy Xitoygacha cho‘zilgan. Miloddan awalgi 3-ming yillikka kelib O‘rta Osiyo mintaqalari Mesopotamiya, Hindiston, Eron kabi tamaddunli mamlakatlar bilan ham aloqa o‘matgan edi. Tadqiqotlar natijasida Zarafshonning Yuqori qismida joylashgan Sarazm qadimiy madaniyat yodgorliklarida hind tamadduni ashuolariga o‘xshash buyumlar: chig‘anoq toshdan yasalgan bezaklar, sopol idish namunalari topildi. Shu o‘xshashliklarga qarab, ikkala hudud o ‘rtasida munosabat mavjud bo'lgariligini aytish mumkin.
Ko‘rinib turibdiki, miloddan avvalgi 12-3 ming yilliklarda O‘rta Osiyo janubida yashagan aholi Mesopotamiya va Eron xalqlari bilan, markaziy hududlaming axolisi esa, asosan, Hindiston bilan bevosita aloqada boigan. 2-ming yillik o‘rtalarida ichki va tashqi savdo bilan shug‘ullangan Mesopotamiya savdogarlari uchun Mesopotamiya va qo‘shni davlatlar bo‘yicha yo‘l ko‘rsatkich- xaritalar bo‘lganligi to‘g‘risida ma’lumotlar borligini aytib o‘tmoq kerak. Ashshurbanipal kutubxonasida O‘rartudan Misrgacha bo‘igan hududlaming joylashish xaritalari topiigan. Tadqiqotchilaming fikricha, Hindistonning Mesopotamiya va Eron bilan munosabatlari dengiz yo‘li orqali, O‘rta Osiyo bilan munosabatlari esa, asosan quruqlikdagi yo‘llar orqali olib borilgan. So‘nggi yillardagi tadqiqot natijalariga ko‘ra. Hindistondan O‘rta Osiyoga kelinadigan yo‘l Hindikush dovonlari orqali o‘tib, Ko‘kcha daryosiriing Amudaryoga quyilish joyi (Shimoliy Afg‘oniston)da shoxobchalarga bo‘linib ketgan.
Xulosa
Har qanday ko‘pmillatli davlat kabi 0 ‘zbekistonda ham mamlakatda istiqomat qilayotgan millatlar o'rtasida hamjihatlik va hamkorlik muhitini ta’minlash hayotiy muhim, ustuvor ishdir, 0 ‘zbekiston axolisining 64 foizni yoshlar tashkil etilishini va “Yoshlar davlati” hisoblanishini e’tiborga olsak, ulami “Vatan”, “Ona yurt” tushunchalarini chuqur idrok etish, millat va elatlar istiqomat qilayotgan 0 ‘zbekistonni o‘z Vatani va ona yurti deb tushunishi dunyoqarashini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Tolerantlik, ya’ni bag‘rikenglik ko‘ngil holati bo‘lib, alohida olingan jamiyatda bag‘rikenglik ongini vujudga keltirish muayyan darajada murakkab vazifa hisoblanadi. Bag‘rikenglikning samaradorligi uning shakl-tamoyili mazkur jamiyatdagi ustun ong xarakteriga qanchalik muvofiqligiga bogiiq. Bu narsa avloddan-avlodga o‘tib kelavotgan ong hamjamiyatning poydevori ekanligi bilan belgilanadi. Butun insoniyat tarixi davomida til birligi va etnik yaqinlik tuyg'usi insonlar hamjamiyatining asosi bo‘lib kelgan.
|
| |
