ESSE
Fashizm mafkurasining shakllanishi, uning tarixiy ildizlari va nazariy
manbalar.
Dastlab fashizm tushunchasiga taʼrif berib oʻtishimiz lozim. «Fashizm
— avtoritar militaristik ultranatsionalizm doirasidagi mafkura va jamoatchilik
siyosiy harakati va shunga monand tarzda jamiyat va iqtisodiyotning qattiq
tartibda boshqarish shakli». Bu ta’rifdan biror narsani anglab olish qiyin.
Umuman olganda, «fashizm» so‘zi italyancha «fascio» (fashio) — «ittifoq»
so‘zidan kelib chiqqan. U esa qadimiy lotincha «fasci» — «bog‘lam» so‘ziga
borib taqaladi. Qadimgi Rimda bog‘lam hokimiyat ramzi sanalgan. U jips
qilib bog‘langan novdalar shaklida bo‘lgan. O‘z-o‘zidan, «fashizm»
qandaydir birlik va jamoaviylik bilan bog‘liqligi yuzaga chiqadi. Fashizmning
asosiy g‘oyaviy rahnamosi — fashistlar Italiyasini 1922 yildan 1943 yilgacha
boshqargan Benito Mussolini bo‘lgan. U «XIX asr individualistlar asri bo‘lgan,
XX asr esa kollektiv va davlat asri bo‘ladi», degan edi.
Kelib chiqadiki,
fashizmda davlat individdan ustun bo‘ladi, kollektiv esa shaxsdan
muhimroq. Aynan hayotning ko‘plab jabhalarida davlatning tartibga soluvchi
roli fashizmning bosh farqli jihati, deyishadi: o‘sha qadimgi Rim novdalaridek
hamma
bir xilda, bir-biriga o‘xshash bo‘lmog‘i kerak. «O‘zining fashizm
haqidagi mashhur essesida taniqli italyan yozuvchisi va olimi Umerto Eko
fashizm o‘ziga juda ko‘p narsani qamrab olishini yozgan. Ayniqsa, Mussolini
fashizmi. Uning fashizmi mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha tushuncha
va mafkuralarning omixtasi bo‘lgan.
Fashizm tarkibida millatchilik (natsionalizm) albatta bo‘ladi. Italyan
fashizmining tarkibiy qismida natsionalizmdan
tashqari muhim
qo‘shimchasi etatizm (davlatning jamiyat hayotidagi har bir narsaga
aralashish huquqi) bo‘lgan. Italyan fashizmi
davlat haqidagi absolyut
ta’limot bo‘lgan. O‘z fikrlarini yorqin bildira olish qobiliyatiga ega bo‘lgan
Mussolini fashizmni juda oddiy shaklda ifoda etgan: «Davlatdan boshqa
hech narsa», «davlatdan tashqari hech narsa», «davlatga qarshi hech narsa»,
— deydi falsafa tarixchisi Dmitriy Xaustov. «Bu mafkura umuman olganda
individualizmga zidlikni nazarda tutadi. Alohida individlar hayotini o‘rtaga
tikib bo‘lsa
ham guruh, jamiyat, partiya yoki davlatni saqlab qolish
to‘g‘risidagi g‘oya. Fascio so‘zi ham alohida shaxs bo‘lib
qolish emas,
qandaydir fashistik harakat ishtirokchisi bo‘lish uchun bir musht, bir
bog‘lam, bir zanjirga birlashishni anglatadi», —
deydi Ozod universiteti
o‘qituvchisi, faylasuf Kirill Martinov. Fashizm vatani aynan Italiya bo‘lgan.
Lekin bugunga kelib ko‘pchilik uchun fashizm tushunchasi Mussolini
