ESSE
Jamiyat hayotidagi ijtimoiy gʻoyaviy jarayonlarda jahon dinlarining
tutgan о‘rni.
Insoniyat tarixining ilk davrlarida paydo bo’lgan va amal qilgan ibtidoiy
din shakllari urug’-qabilaviy dinlar deyiladi. Ularga totemizm, animizm,
fetishizm, shamanizm, magiya kabilar kiradi. Milliy dinlarga hinduiylik,
sikhiylik, konfutsiychilik, yahudiylik va boshqa bir qancha dinlar kiradi. Bu
dinlar elatlarning, millatlarning, keyinchalik esa milliy davlatlarning
shakllanish jarayonini aks ettirgan hamda o’zlari paydo bo’lgan
hududlardagi odamlarning (elat, millatlarning) o’z millatlariga, davlatlariga
e’tiqod qilishni ifodalagan.
Buddaviylik, xristianlik va islom dinlari – jahon dinlari hisoblanadi.
Jahon dinlari – o’zlari paydo bo’lgan hududdagina amal qilib qolmay, balki er
yuzining boshqa hududlarida ham keng tarqalgan. Bu dinlar o’z
e’tiqodchilarining millati, tili, irqi, tug’ilgan joyi, fuqaroligi kabi xususiyatlarni
hisobga olmaydi. Jahon dinlarining paydo bo’lishi bilan katta ijobiy hodisa –
bir dinga e’tiqod qiluvchi turli xalqlarning yaqinlashuvi jarayoni ham ro’y bera
boshladi. Din azaldan inson va jamiyat hayotining ma’naviy asosi, poydevori
bo’lib kelgan. Din vositasida insonning biologik tabiati, hayvonot olami bilan
umumiy jihatga ega bo’lgan fiziologik mayllari, ehtiyoj va instinktlari
jilovlandi, ularga insoniy qiyofa berildi. Diniy ongning ibtidosida «yaxshilik va
yomonlik», «ezgulik va yovuzlik», «adolat va adolatsizlik» kabi axloqiy
kategoriyalarning dastlabki elementlari shakllangani, din kishilik jamoasini
mazkur kategoriyalar atrofida jipslashtira olgani bois, unda dunyoqarash,
integrativ,
regulyativ,
kompensatorlik
va
boshqa
funksiyalar
mustahkamlandi. Hozirgi kunga kelib, din ijtimoiy hayotning muhim omiliga
aylandi, u ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o’rnini saqlab qoldi. Lekin uning
ahamiyati turli ijtimoiy-siyosiy tuzumlarda turlichadir. Din yetakchi mafkura
hisoblangan davlatlar ham talaygina. Dunyoning qator davlatlarida din
o’zining siyosiy mavqeini mustahkamlash uchun harakat qilmoqda.
Din – o’ta murakkab ijtimoiy hodisa. U o’ziga xos tarkibga ega bo’lib, kishilik
jamiyatining uzoq davom etgan ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti hosilasidir. Din
kishilarning g’ayritabiiy kuchlarning mavjudligiga ishonishdan yuzaga
kelgan. Zero, «din» so’zi arab tilidan olingan bo’lib, o’zbek tilida «ishonch»,
«ishonmoq» degan ma’nolarni anglatadi. Hozirgi zamon dinlari murakkab
tarkibiy qismga ega. Uning tarkibiy qismiga diniy ong, marosim va
tashkilotlar kiradi. Diniy ong diniy dunyoqarash tarkibida muhim o’rin tutadi.
Diniy ong diniy tasavvurlar, g’oyalar, his-tuyg’u va kayfiyatlarni ifodalaydigan
qarashlar tizimidir. Dinni tarkibiy qisimlari qatorida diniy ong ustuvor
ahamiyatga ega, chunki diniy marosim va diniy tashkilot kishilar ongida va
jamiyatda diniy tasavvurlarni mustahkamlaydi va saqlanib qolishiga
ko’maklashadi. Diniy ongning o’zaro bog’liq va nisbatan mustaqil bo’lgan
ikki darajasi yoki bosqichi mavjud. Bular diniy psixologiya va diniy
ideologiyadir. Diniy psixologiya – kishilarning diniy his-tuyg’ulari, odatlari,
an’analari va kayfiyatlari majmui. Diniy ideologiya esa diniy tashkilotlar
orqali malakali diniy shaxslar targ’ib etadigan turli diniy g’oyalarning
muayyan tizimidir.
Diniy psixologiya va diniy ideologiya o’rtasida muayyan darajadagi
umumiylik mavjud. Bu umumiylik voqelikni sarobiy aks ettirishda,
g’ayritabiiy kuchlarga sig’inishda namoyon bo’ladi.
Tarixan diniy psixologiya diniy ideologiyaga nisbatan oldin paydo
bo’lgan. Kishi ruhiyati barqaror voqelik emas, chunki ijtimoiy jarayonlar
ta’sirida o’zgarib turishi mumkin. Shuningdek, amaliyot bilan diniy
ideologiyaga nisbatan yaqindan aloqada bo’ladi. U kishilarning tabiat
kuchlaridan qo’rqishlari, ular oldida taslim bo’lishlari va ularni
ilohiylashtirishlari natijasida shakllanadi. Diniy ideologiya esa jamiyatda
mehnat taqsimoti, sinflar va davlatning vujudga kelishi bilan bog’liq. Hozirgi
dinlarda «denominatsiya» (lotincha denominatio – boshqa nom qo’yish,
nomini o’zgartirish) degan diniy-tashkiliy hodisani ham kuzatish mumkin.
Ilmiy adabiyotda bu hali chuqur o’rganilmagan. Biroq denominatsiya hozirgi
zamonda buddaviylik, xristianlik, islom va iudaizm kabi dinlarda katta
ahamiyatga ega.
Denominatsiya diniy tashkilotlarning oraliq yoki vositachi shakli bo’lib,
cherkov va mazhablar oralig’ida turadi. Uni din falsafasi va din sotsiologiyasi
fanlari o’rganadi. Diniy tashkilotlarning yuqorida qayd etilgan tartibda
tasniflanishi shartli ahamiyatga ega. Ijtimoiy hayotda yuz berayotgan
murakkab jarayonlar ta’sirida ularning sifati o’zgarishi mumkin. Sektalar
cherkovga aylanishi yoki yangi sektalar yuzaga kelishi mumkin. Hozirgi
davrda jahon dini darajasiga ko’tarilgan dinlarning dastlab sekta sifatida
yuzaga kelgani va uzoq rivojlanish bosqichidan o’tgani fikrimizning isbotidir.
Mamlakatimizda diniy tashkilotlar O’zbekiston Respublikasining
«Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi 1998 yil 1 may (yangi
tahrirdagi) qonuni asosida faoliyat yuritadi. Mazkur qonun 1991 yil 14 iyunda
qabul qilingan variantidan farq qilib, diniy tashkilotlar faoliyatini huquqiy
jihatdan mukammalroq kafolatlaydi. Dinlar tarkibida, diniy tashkilotlardan
tashqari, turli mazhablar ham muhim o’rin tutadi. Mazhab muayyan diniy
mafkuraning xususiy ko’rinishi, ortodoksal, ya’ni fundamental diniy
ideologiyadan qisman farq qiluvchi yoki unga muxolafatda bo’lgan diniy
maslakdoshlar
birlashmasidir.
Masalan,
xristianlikda
baptistlar,
yevangelistlar, kalvinistlar, lyuteranlar, murmonlar va boshqa diniy sektalar
mavjud. Ular rasmiy xristian dinining ayrim g’oyalaridan farq qiluvchi diniy
tasavvurlarni targ’ib qiladilar.
Islom dinida ham shunga o’xshash ismoiliy, zaydiy, nizoriy, druz va
boshqa diniy mazhablar mavjud. Shuni alohida qayd etish joizki, mazhablar
nafaqat sof diniy, balki ko’pincha siyosiy va huquqiy asosga ham ega bo’ladi.
Ular ko’pincha o’zlarining siyosiy va huquqiy manfaatlarini diniy niqobda
ifoda etadilar. Jamiyatdagi muayyan tabaqaning hukmron siyosiy tartibdan
ijtimoiy noroziligini ochiq ifoda eta olishi uchun yetarli shart- sharoitlarning
mavjud emasligi ham bunga sabab bo’ladi. Jamiyatdagi ijtimoiy adolatsizlik,
davlatning byurokratlashuvi fuqarolarda norozilikni shakllantirishi mumkin.
Sektalar esa buni diniy qiyofada yoki din vositasida ham ifoda etishga
harakat qiladilar. Bunday urinishlar rivojlana borib, ochiqdan-ochiq siyosiy
tus olishi, diniy davlat qurish da’vosini yuzaga keltirishi mumkin. Buning
oldini olishning yagona yo’li dunyoviy qadriyatlarning ustuvorligiga erishish,
qonuniylikni mustahkamlash, inson huquqlari va erkinliklarining ro’yobga
chiqishi uchun real sharoit yaratishdir.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, Din o’z mavqei va inson hayotidagi
o’rniga ko’ra ijtimoiy hayotning muhim qismi hisoblanadi. Shuning uchun
ham u inson va jamiyat hayotida muhim o’rin tutadi va ahamiyatiga ko’ra turli
vazifalarni bajaradi. Odatda, din dunyoqarash, regulyativ, integrativ,
kompensatorlik, legitim (qonuniy) va shu kabi boshqa vazifalarni bajaradi.
Xolboyev Rustam.
+998932970212.
Jizzax Davlat Pedagogika Universiteti Tarix fakulteti Milliy gʻoya, maʼnaviyat
asoslari va hquq taʼlimi yoʻnalishi 4-bosqich talabasi.
Foydalanilgan internet manbalari.
https://kompy.info/garb-va-sharq-davlatlari-jamiyatida-dinning-orni.html
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Jahon_dinlari
https://fayllar.org/dinning-jamiyat-hayotida-tutgan-orni.html
https://fayllar.org/9-mavzu-jamiyat-hayotidagi-ijtimoiy-goyaviy-
jarayonlarda-dastl.html
| 