|
Psixofiziologiya faningning kelib chiqishi va tarixi. Sezgilar a`zolar xaqida ta fakt. Sensor jarayonlari
|
| bet | 1/12 | | Sana | 05.01.2024 | | Hajmi | 208,22 Kb. | | #130365 |
Bog'liq KOMILOV DILMUROD Oliy nerv faoliyati va markaziy sistemasi fiziologiyasi (2)
KOMILOV DILMUROD
Mustaqil ish mavzusi: Sensor jarayonlar reseptorlari.
Reja:
1. Psixofiziologiya faningning kelib chiqishi va tarixi.
2. Sezgilar a`zolar xaqida 5 ta fakt.
3. Sensor jarayonlari.
1. Psixofiziologiya faningning kelib chiqishi va tarixi.
Dastlab, psixofizyologiya atamasi fiziologik psixologiya bilan bir qatorda, aniq va ob'ektiv fiziologik usullar bilan bog'liq bo'lgan psixologik tadqiqotlar keng doirasini ko'rsatish uchun ishlatilgan.
Mueller, Fexner, Gelmgoltz, Du Bua-Reimon va boshqalar: psixik va fiziologik munosabatlar ma'lum vaqt fiziologlar tomonidan tasdiqlangan. Rus fiziologi Sechenov miyani miya faoliyati mahsuloti sifatida ko'rib chiqdi. 1863-da I. M. Sechenov "Miya reflekslari" asarini nashr etdi, uning g'oyalari fan olamida yangi yutuqlarga yo’l ochdi.
Dastlab fiziologiyadan farqli ravishda, psixofizyologiya eksperimental fan sifatida paydo bo'lgan. Xususan, XVII-XVIII asrlarda fiziologiyada ko'plab asosiy ishlar amalga oshirildi, keyinchalik psixofiziologiya.Bu shunday:
kapillyarlarni ochish (Malpigi);
asab tizimining refleks faoliyati tamoyillari (Dekart);
qon bosimini o'lchash usullarini ishlab chiqish (Hels, Korotkov);
M.V. Lomonosov tomonidan moddani saqlash qonuni;
yonish va gaz almashinuvi jarayonlarining umumiyligi (Lavoisier);
jonli to'qimalarning elektr potentsialini (galvanik) ishlab chiqarish qobiliyati sifatida hayvonda elektr reaksiyasi tadqiqoti amalga oshirildi. Shuningdek, fiziologiyaning ilm-fan sifatida rivojlanishiga hissa qo'shgan boshqa kashfiyotlar qilingan.
Zamonaviy psixofizyologiya biologiyada va ayniqsa, neyrofizyologiya sohasida bir qator asosiy kashfiyotlarga asoslangan. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar:
asab tizimining hujayra tuzilishi va neyronning asab tizimining strukturaviy va funktsional birligi, neyronning xususiyatlari va funktsiyalari, nerv impulsining biofizik mexanizmlari (Rudolf Virxov, Charlz Sherington, Santyago Ramon-IKohal);
sinapslarning ochilishi, patogen va tormozlash o'zaro ta'sirining mexanizmlari-neyronlar o’rtasidagi ta’sirlarning almashinuvi bunday o'zaro ta'sirni amalga oshirishda kimyoviy (neyrotransmitter va neyromodulyator) omillarning roli;
tashqi va ichki muhitning ta'sir qiluvchi omillari asab tizimida axborotni kodlash va uzatish mexanizmlarini dekodlash haqida;
asab tizimining funktsional tashkil etish tamoyillarini, uning o'ziga xos va o'ziga xos bo'lmagan mexanizmlarini,dominant mexanizmlarini, umumiy yakuniy yo'lni belgilash. Miya faoliyatida integratsiya, biologik qayta aloqa, miyaning funktsional assimetriyasi;
hujayra tizimida murakkablikning turli darajadagi assotsiativ faoliyatini tushunish, unga ta’sir ko’rsatishdan boshlab, miyaning aks ettiruvchi funktsiyasiga asoslangan yevristik darajagacha bo'lishi mumkin bo'lgan imkoniyatlarga erishish;
filogenez va ontogenezda aqliy funktsiyalarni shakllantirish, psixikaning genotipik va fenotipik tarkibiy qismlarini aniqlash juda samarali bo'ldi.
"Psixologiya" atamasi va keyinchalik" Psixofizyologiya" XVIII asrning birinchi yarmida, nemis faylasufi Xristian Volf (1679-1754) 1732-1734 yillarda "Ratsional psixologiya" va "Empirik psixologiya"kitoblarini nashr ettirishi bilan paydo bo'ldi. Bunda psixikaning, qalbning va uning Soma bilan aloqasi haqidagi g'oyalarni ilgari surgan edi.
Shuni ta'kidlash kerakki, psixologiya sohasi sifatida psixofizyologiyaning jadal rivojlanishi va shakllanishi XIX asrning o'rtalariga to'g'ri keladi, garchi uning kelib chiqishi chuqur qadimiylikka ildiz otgan bo'lsa-da. Uzoq o'tmishda psixofizyologik holatni baholashda fiziologik ko'rsatkichlardan foydalanilgan.
Misol uchun, qadimgi Anglo-sakslar jinoyatda gumon qilingan odamni quruq nonning qobig'ini chaynashga majbur qildi.Yuliy Tsezar o'zining shaxsiy legioninidagi askarlarni tanlab, ularni muayyan stressli vaziyatlarda o’zini qanday tutishi va xulq-atvorini baholagan.Ushbu vaziyatdan muvafaqqiyatli o’tganlar legionga kiritilgan.
Insonning psixologik holati har doim uning fiziologik ko'rinishlari bilan bog’liqligi aniqlangan.Misol uchun: nemis fiziologlari Fexner (1801-1887) va Veber ishlarida ko’rish mumkin.Veber va Fexnerning maqsadi tashqi ta`sirotlar (fizik omillar) ta`sirida sezgilarning o’zaro munosabatlari sohasidagi qonuniyatlarni topishdan iborat edi. Fexner eksperimental metodlar asosida sezgilarning ortib borishi bilan ularni qo’zg`atuvchi ta`sirlar o’rtasidagi qiyosiy munosabatni aniqlab, sezgi qo’zg`atgich logarifmiga proportsionaldir, degan psixofizik qonunni kashf etadi. Veber va Fexner o’tkazgan tajribalar «Psixofizika» degan alohida fanning paydo bo’lishiga olib keldi.
Veber va Fexner ishlarining ahamiyati, asosan, shundan iboratki, ular birinchi bo’lib psixologiyani, tabiat fanlari singari, eksperimental fanga aylantirish mumkin ekanligini isbotladilar.
XIX asrning 60-80-larida psixofizyologiyaning jadal rivojlanishi boshlandi.Buning sababi shundaki, ishlab chiqarishni industrializatsiya qilish va sanoat va armiyani texnik qayta jihozlash ushbu faoliyat bilan shug'ullanadigan shaxslarning malakasini oshirish va ta'limning umumiy darajasini rivojlanishni talab qildi. Shu sababli, o'sha davrdagi rivojlangan mamlakatlarda (Germaniya,Angliya va Fransiya) umumiy boshlang'ich ta'lim joriy etildi.Bu esa, o'z navbatida, qobiliyatli va iqtidorli bolalarni psixologik tanlash, qobiliyatsizlik muammolari va umuman olganda qobiliyatlarning rivojlanganligini o'rganish eksperimental psixologlar tomonidan qator tajribalarda o’rganila boshlandi. Ya'ni, o'sha paytda g'arbda differentsial psixofizyologiya yo'nalishi ko'proq rivojlana boshladi. Bu yo'nalish Galton, Bine,Simon, Spearman, Kettel, Shtern, Munsterberg kabi taniqli olimlar tomonidan taqdim etildi.
Ushbu yo'nalishning umume'tirof etilgan asoschisi nemis shifokori, faylasufi Vundt hisoblanadi. Vundt (1832-1920). Psixologiya va tabiatshunoslikni birlashtirishda hal qiluvchi rol o'ynagan kishi edi. Tibbiy ta'limni tugatandan so'ng u tibbiy amaliyotdan voz kechdi, mashhur fiziolog I. Myuller (1801-1858) bilan o'qidi va 1856-da doktorlik dissertatsiyasini himoya qilinganidan so'ng, Geydelberg universitetida Gelmgoltz (shifokor, fiziolog, fizika, faylasuf) yordamchisi sifatida fiziologiyani o'rgandi. Bu erda Gelmgoltz bilan ishlaydigan V. Vundt 1832da eksperimentlar asosida P. Buger (Frantsiya), nemis tadqiqotchilari E. G. Veber va T. Fexnerning asarlari bilan tanishdi va asosiy psixofizyologik qonunyatlarni shakllantirildi, bu stimulyator parametrlar va inson hissiyotlari intensivligi o'rtasidagi aniq miqdoriy bog'liqlikni belgilalashga yo’l ochdi.
V.Vundt (1832 - 1920) nemis psixologi, fiziologi, faylasufi va tilshunosi bo`lgan. V.Vundt inson ongini turli qismlarga ajratib, bu qismlar o`rtasidagi aloqa va bog`lanishlarni laboratoriya eksperimenti orqali o`rganadigan fiziologik psixologiya fanini tashkil etish haqidagi g`oyalarni o`zining “Fiziologik psixologiya asoslari” (1880-1881) nomli kitobida ilgari suradi.
V.Vundt tomonidan 1879 yili Leyptsig shahrida tashkil etilgan psixologik laboratoriya butun dunyoda eksperimental psixologiyaning markaziga aylandi. Bu laboratoriyada sezgi, idrok, turli qo`zg`atuvchilarga javob berish vaqti assotsiatsiya (bog`lanish) lar, diqqat va oddiy his-tuyg`ular o`rganilgan.
Psixofizyologiyaning jadal rivojlanishi olimlar tomonidan sanoat va xizmat ko'rsatish sohasidagi kadrlarga bo’lan ehtiyoj tufayli kun tartibidagi asosiy muammoga aylanishi natijasida,ingliz, nemis va amerikalik olimlarning sa'yharakatlari psixotexnikani rivojlantirdi va insonning fiziologik xususiyatlarini texnikani boshqarishdagi masalalarini hal qilinishiga yo’l ochdi.
mashina (qurilma, masofadan boshqarish va boshqalar) bilan ishlash uchun shaxsning imkoniyatlari.)
mashinaning dizayni va shaklini inson xususiyatlariga moslashtirish qonunlari.
1891-da nemis olimi Myunsterberg bir qator psixofizyologik testlarni taklif qildi va ba'zi mutaxassisliklar bo'yicha ta'lim olish uchun nomzodlarni tanlashda amaliyotga joriy qildi. Ushbu tadbirlar natijasida mashina va uskunalarni ishlatish bilan bog'liq baxtsiz hodisalar soni bir necha marta kamaydi. 1910-da Hugo Munsterberg texnik tizimni boshqaruvchi shaxsning qobiliyatliligi, uning psixofizyologik fazilatlari va boshqalardan farqlovchi "shaxsiy (shaxsiy) omil" tushunchasini ishlab chiqdi.
Psixofizyologik testlardan maktab ta'lim tizimida foydalanishning tadbiq etilishi o’sha davrdagi maktablar uzoq vaqtdan beri bolalarni bilim,ko'nikma, qobiliyat, aqliy zaif va iqtidorli bolalarni aniqlash, o'quvchilarni kasb-hunar va maxsus maktablarga yo’naltirish va boshqalar bo'yicha ob'ektiv ravishda ajratish uchun psixofiziologik tadqiqot usullariga ehtiyoj sezar edi. Ushbu muammolarga o'sha paytda taniqli psixologlar jalb qilindi Alfred Bine,Teodor Simon. Olimlar aqliy rivojlanish darajasi (aql darajasi) bo'yicha bolalarni farqlash uchun 30 ta topshiriqdan iborat psixodiagnostik testlar to'plamini ishlab chiqdilar.Vazifalar qiyinchiliklarga ko'ra taqsimlandi va aqliy rivojlanishning aniq holatlarini normadan ajratishga imkon berdi. Bine-Simon shkalasining ikkinchi eng mukammal nashri 1908 da chop etildi va allaqachon 55 vazifasidan iborat edi va muvofiqlikni ta'minladi.Yosh testlarininig natijalariga asolanib Bine va Simonlar
"aqliy yosh" tushunchasi fanga olib kirdi.Nemis psixologi Shtern esa IQ koeffissentini tushunchasini fanga kiritdi. IQ Aqliy yosh\passport yoshi*100%. IQ me’yorlari ya'ni, aqliy qobiliyatlarni miqdoriy baholash usuli ishlab chiqilgan bo'lib, keyinchalik intellekt koeffitsienti-IQ (inglizcha IQ) ta'rifi sifatida tanilgan. Intelligence quotient). Keyinchalik, aql darajasini o'lchaydigan ko'plab boshqa testlar va "sinov batareyalari" paydo bo'ldi. Odatda, odatiy" to'siq " mantiqiy muammolarni hal qilish, so'zlarni harflarni manipulyatsiya qilish, mavhum fikrlash qobiliyatini aniqlaydigan testlarni o'z ichiga oladi.
1905- dan beri, bu aqliy qobiliyatlarni miqdoriy baholash usuli frantsuz maktablarida keng qo'llanila boshlandi. Shu bilan birga, IQ o'rtacha 100 uchun qabul qilindi. O'shandan beri, 70 -85 ball o'rtacha aql bilan odamlar tomonidan qabul qilinadi, va 120 -150 ball etarlicha iqtidorli hisoblanadi. Yillar mobaynida dunyoning ko'plab mamlakatlari aholisining aql-zakovati darajasi haqida ko'plab ma'lumotlar to'plandi.
Psixologlar dunyo aholisining taxminan 75% o'rtacha intellekt darajasiga ega, 24,5% - o'rtacha bir oz past va faqat 0,5% - intellektual koeffitsientning juda yuqori qiymatiga ega, degan xulosaga kelishdi-jamiyatning intellektual elitasi. Barcha yangi testlarni ishlab chiqishga o'n millionlab dollar sarflandi. Biroq, 1990yillar o'rtalarida bunday usullarda asta-sekin shubha paydo bo'ldi. Mashq qilish tartibi yordamida siz natijangizni sezilarli darajada kamaytirishingiz mumkinligi aniq bo'ldi. Va har doim ham yuqori IQ bo'lgan odamlar eng aqlli edi. Misol uchun, 228ga teng bo'lgan eng yuqori IQ (!), 1989-da 10-yoshli amerikalik Marilyn Savantda ro'yxatdan o'tgan, Eynshteyn IQ esa 200ga teng edi, va J.Bush Jr 100 atrofida.
Fransiyadan tashqari, Bean-Simon tizimi AQShda eng keng tarqalgan, bu yerda amerikalik psixolog S. Xollning sa'y-harakatlari o'quv samaradorligi va pedagogik amaliyotning o'quvchilarning eksperimental tadqiqotlari natijalariga bevosita bog'liqligi haqida qat'iy fikr yuritdi. 1894 da AQShda bolalarning qobiliyatlarini o'rganish uchun 27 laboratoriyalari mavjud bo'lib, 4 ixtisoslashgan jurnallari chop etildi.
Taniqli psixologlardan biri Charlz Murray, quyidagi ma'lumotlarni keltiradi: -IQ past bo'lgan bolalar aqlli odamlarga qaraganda 15 marta tez-tez kambag'al bo'lib qoladilar, chunki ular tez-tez maktabdan chiqib ketishadi;
-bundan tashqari, IQ past bo'lgan shaxslar orasida ish topa olmaydiganlar va istamaganlar ancha ko'p;
- qonunni buzgan shaxslarda o'rtacha IQ odatda o'rtacha 1- darajasidan (80 bal) past bo'ladi va jinoyatchilarning retsidivistlari ham past bo'ladi;
Bundan tashqari, bu bo'linish demografiyaga ham ta'sir qiladi: bolalarning aqlzakovati yuqori bo'lgan ayollar IQ past bo'lgan ayollardan kamroq va keyinroq tug'ilishadi.
|
| |
