5
Nanotexnologiyaning rivojlanishi.
Hozirgi davrdayoq nanotexnologiya sohasidagi izlanishlarning yuksak
natijalari tibbiyotda: dermatologiya, pulmonologiya va ftiziatriya sohalarida
ishlatiladigan inson vujudiga beziyon shifo vositalarini yaratishda ham yaxshi
samara bermoqda. Nanotexnologiyalardan tibbiyot sohasida foydalanish muhim
kashfiyotlarga yo‘l ochmoqda. Shu kunlarda jahondagi yetakchi ilm-fan mar-
kazlarida bu yo‘nalishda yaratilgan dori kapsulalari va shpritslar sinovdan o‘tmoqda.
Dori nanokapsulalarining afzalligi shundaki, ular tananing sog‘lom qismiga salbiy
ta’sir ko‘rsatmay, faqat kasallangan hujayraga yetib boradi. Nanotexnologik
ishlanmalar ishlab chiqarishning ko‘plab sohalariga keng tatbiq etilmoqda. Ko‘pgina
rivojlangan davlatlarda mahsulot sifatini yaxshilash uchun nanomateriallar
qo‘llanilmoqda. Masalan, mikrobga qarshi vositalarda o‘z-o‘zidan tozalanadigan
matolar aynan nanomateriallar asosida yaratilmoqda yoki protezlar tayyorlashda
uning birikish joylarini nanoo‘lchamli kumush zarralar bilan qoplash yo‘lga
qo‘yilmoqda.
Bu
bakteriyalardan
himoya
qilishda
yordam
beradi.
Nanotexnologiyalarning rivojlanishi kelgusida tibbiyotni yanada taraqqiy ettirishga
xizmat qiladi. Natijada kasalliklarning klinik alomatlarini yuzaga chiqishidan oldin
aniqlash va uni ilk bosqichlardayoq bezarar usullar vositasida davolash imkoniyati
vujudga keladi.
6
Nanotexnologiyalarning rivojlanishi muqobil energiyadan foydalanish
istiqboli uchun ham muhim asos bo‘ladi. Chunki nanomateriallar asosida yaratilgan
elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi uskunalarning samaradorligi amaldagilaridan
bir necha barobar o‘sadi. Nanotexnologiya sohasida mamlakatimiz olimlari va
mutaxassislarining olib borayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari ham yuksak natijalar
bermoqda. Jahon ilm-fanida bunday ixtirolarning yutuqlarini chuqur o‘rganish va
uni hayotga tatbiq etishda mamlakatimiz ilm-fan markazlarida ham qator loyihalar
amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Issiqlik fizikasi
bo‘limida o‘tgan asrning 90-yillarida nanofizika sohasida dastlabki ilmiy-
tadqiqotlar boshlangan edi. Bu jabhada olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida
nanomateriallar yordamida nurlanuvchi diodlar yaratildi.
Ayni paytda olimlarimiz nanofizikaning qator dolzarb masalalari yuzasidan
keng ko‘lamli ilmiy izlanishlarni hayotga tatbiq etmoqda. Vodorod energetikasining
oldida turgan dolzarb muammolar, vodorod moddasini suv yoki boshqa suyuqlik
molekulalari orasida yuzaga keluvchi nanoqopqonlarda saqlash, nanotarmoqlardan
foydalanishga asoslangan termoelektrik nanomateriallar yaratish, axborot yetkazish
samaradorligi o‘ta yuqori nanoo‘lchamli mezoskopik tizimlarga asoslangan tar-
7
moqlar yaratishga oid ilmiy loyihalar shular jumlasidandir. Bu yo‘nalishda olib
borilayotgan ilmiy izlanishlar qisqa davrda amaliy natija berayotgani quvonarlidir.
Nanotuzilishli suyuqlik asosida yaratilgan issiqlik uzatkich, qishloq xo‘jaligi
zararkunandalariga qarshi kurashish vositasi, sintez qilingan nurlanuvchi diodlar ana
shunday muhim kashfiyotlar sirasiga kiradi. Mamlakatimizda qattiq jismlar, atom
va molekulyar fizika, nochiziqli dinamika kabi ilm-fan maktablarining an’analarini
rivojlantirish, ilm-fan faoliyatini izchil takomillashtirish uchun yaratilgan keng
ko‘lamli sharoit zamonaviy nanofizika sohasida ana shunday muhim natijalarga
erishishga xizmat qilmoqda. Yurtimizda nanotexnologiyalarni rivojlantirish, ilmiy-
intellektual salohiyatni rivojlantirish, ilmiy-texnika bazasini takomillashtirish va
xalqaro aloqalarni kengaytirish borasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar
mamlakatimizning yanada rivojlanishiga xizmat qiladi.
Nanotexnologiya rivojlanishi ustida dunyoda ko‘plab olimlar ish olib
bormoqda. Ular XXI asr davomida nanotexnologiyaning rivojlanishida bir qator
natijalarni ko‘zlamoqdalar. Jumladan, tibbiyot sohasida odamning tanasida paydo
bo‘ladigan barcha kasalliklarning oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar
nanorobotlarni yaratish, gerontologiya sohasida insonlarning jismoniy boqiyligiga,
odam tanasidagi hujayralar qirilishining oldini oluvchi, odam organizmi
to‘qimalarining ishlashini yaxshilash va qayta qurish uchun molekulyar robotlarni
kiritishga erishish, sanoat sohasida iste’mol mollarini ishlab chiqarishda an’anaviy
usullardan foydalanishdan bevosita atom va molekulalardan yig‘ishga o‘tish,
qishloq xo‘jaligi sohasida oziq-ovqatni tabiiy ishlab chiqaruvchilarni (masalan,
o‘simliklar va hayvonlar) molekulyar robotlardan tuzilgan funksional o‘xshash-
lariga almashtirish, ya’ni tirik organizmda sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlarni
qisqaroq va samaraliroq yo‘l bilan amalga oshirishga erishish (bunda qishloq
xo‘jaligi samaradorligi ob-havo va og‘ir mehnat sharoitiga bog‘liq bo‘lmaydi, uning
ishlab chiqarish hajmi oziq-ovqat mahsulotlari yaratilishga ta’sir etadi), biologiya
sohasida tirik organizmga atomlar darajasidagi nanoelementlarni kiritish (buning
oqibatlari turlicha bo‘lib, yo‘qolib ketgan turlarni tiklashdan tortib, yangi turdagi
8
jonzotlar biorobotlarini yaratishga olib kelishi mumkin), ekologiya sohasida inson
faoliyatining atrof-muhitga ta’sirini to‘liq bartaraf qilish (bunga birinchidan,
ekosferani inson faoliyati chiqindilarini boshlang‘ich xom-ashyoga aylantiruvchi
molekulyar robot-sanitarlar bilan to‘ldirish, ikkinchidan esa, sanoat va qishloq
xo‘jaligini chiqindisiz nanotexnologik usulga o‘tkazish bilan amalga oshirish
mumkin), koinotni o‘zlashtirish sohasida koinot «odatiy» yo‘l bilan emas, balki
nanorobotlar orqali o‘zlashtirilishiga erishish, ya’ni robot-molekulalarning ulkan
armiyasi Yer atrofidagi fazoga chiqariladi va to‘liq o‘rganishga erishiladi hamda Oy,
asteroidlar va yaqin planetalarda inson uchun kosmik stansiyalar quriladi (bu hozir-
da mavjud bo‘lgan usullardan arzon va xavfsiz bo‘ladi), kibernetika sohasida
hozirda mavjud bo‘lgan planar strukturalardan o‘lchamlari molekular o‘lchamiga
teng bo‘lgan hajmiy mikrosxemalariga o‘tish sodir bo‘lishi (kompyuterlarning
ishchi chastotasi teragers qiymatga yetadi, neyronga o‘xshash elementlardan
tuzilgan sxemalar paydo bo‘ladi, oqsil molekulalaridan tuzilgan xotira hajmi
terabaytlarda o‘lchanadigan, saqlash davri uzoq bo‘lgan xotira elementlari paydo
bo‘ladi, inson aqlini kompyuterga «ko‘chirish» mumkin bo‘lib qoladi), aqlli yashash
muhitini yaratish, ya’ni barcha tashkiliy qismlarga mantiq elementlarini kiritish
hisobiga biz yashayotgan atrof-muhit «aqlli» va inson yashashi uchun to‘la qulay
bo‘lib qolishiga erishish mumkin. Ushbu kutilayotgan natijalar nanotexnologiyaning
hozirgacha bo‘lgan istiqbollari va kelajakdagi imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda
sanab o‘tildi.
| 