1-MAVZU.
TRASPORT VOSITA DETALLARINING ISHLASH SHAROITLARI VA
ULARNI ISHLASH QOBILIYATINI BELGILOVCHI
KO‘RSATKICHLAR.
Reja.
1. Dеtallarning turlanishi, ishlash sharoitlari va ta’mirligi.
2. Dеtallarning ishlashida sodir bo‘layotgan jarayonlar.
3. Detal va uning ish qobiliyatini belgilovchi ko‘rsatkichlar o‘lcham, yuza
shakl va joylanish aniqligi.
Tayanch so‘z va iboralar.
avtomobilsozlik, detal, ishqalanish, kengayish, torayish, to‘g‘rilash, moylash,
ta’mirlash, yeyilish, abraziv yeyilish, dumalab ishqalanish, sirpanib ishqalanish,
yeyilish turi, oksidlanib yeyilish, molekulyar-mexanik yeyilish, forrozion mexanik
yeyilish, bazis detallar, joriy ta’mirlash
1. Dеtallarning turlanishi, ishlash sharoitlari va ta’mirligi.
Dunyo mamlakatlarida transport vositalarini detallarini qayta tiklab ishlab
chiqarish sanoati qiyosiy tahlili. Avtomobillar ekspluatatsiya jarayonida eskirib
o‘zining birlamchi ekspluatatsiyaviy ko‘rsatgichlarini yo‘qotib boradi. Bunda
mashina qismlarining har bir detalining holati eskiradi va ish qobilyatini yo‘qotadi.
Ularni ish qobilyatini qayta tiklash avtomobilni uzoq vaqt davomida ekspluatatsiya
qilish imkoniyatini beradi va bu bilan yuqori darajadagi iqtisodiy samaradorlikka
erishish mumkin.
Rivojlangan davlatlarda eng muhim sanoat tarmoqlaridan hisoblangan
transport vositasi detallarini ish qobilyatini qayta tiklash sanoati yuqori darajada
rivojlantirish eng asosiy maqsadlardan bo‘lib qolmoqda.
Bugungi kunda dunyoda ishlab ishlab chiqarish tovar va mahsulotlarning
narxi doimiy ravishda o‘sib borishi, iste’molchilar uchun yangi avtomobil
qismlarini sotib olish ortiqcha iqtisodiy zarar hisoblanadi. buning oldini olishning
samarali yo‘li mavjud detallarining ish qobilyatini qayta tiklash hisoblanadi.
Detallarni qayta tiklash sanoatini mamlakatimizda yuqori darajada
rivolanmagan.
Ushbu sanoat rivojlangan davlatlar Yevropa Ittifoqi davlatlari va AQShda ishlab
chiqarish sanoatining eng rivojlangan sanoatlaridan hisoblanadi. Avtomobil ehtiyot
qismlarini qayta tiklab ishlab chiqarish bir qator afzalliklarga ega. Eng muhimi
iqtisodiy samaradorlikdir, ortiqcha xarajatlarni tejash ba’zi hollarda bu umumiy
xarajatlarning 70% ni tejaydi. Qayta tiklanadigan qismlarni sotib olishning quydagi
afzalliklari mavjud:
- sotib olingan mahsulot har tomonlama ishonchli hisoblanadi;
- yangi ehtiyot qismlarni ishlab chiqarish bilan taqqoslaganda atrofmuhitga
salbiy ta’sirning sezilarli darajada kamligi;
- xom ashyoni tejash va atmosferaga karbonat angidrid chiqindilarini
kamligi;
- detalni qayta tiklash konveyer ishlab chiqarishdan farqli o‘laroq, keraklicha
ehtiyot qismlar donalab ishlab chiqarish mumkin.
- qayta tiklangan ehtiyot qismlarining sifati yangisidan kam emas va
zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi tufayli ba’zan ulardan ustun turadi;
Hozirda dunyoda transport vositalarini detallarini qayta tiklash sanoati
yetakchilari avtomobil foydalanuvchilariga sifatli xizmat ko‘rsatish maqsadida
birlashgan va bir nechta yirik birlashmalarni tashkil etgan, bular quydagilar:
- MERA (Motor & Equipment Remanufacturers Association) -Dvigatellar
va ehtiyot qismlar ishlab chiqaruvchilar uyushmasi 1904-yilda tashkil topgan va
TV detallarini qayta tiklash sanoatining manfaatlarini himoya qiladi;
-ANRAP (Automotive Parts Remanufacturers National Association)-
Braziliyaning avtomobil ehtiyot qismlari ishlab chiqaruvchilari milliy uyushmasi,
WABCO, Garrett, Schaeffler Braziliya singari taniqli tashkilotlar bilan
hamkorlik
qiladi;
- CLEPA (European Association of Automotive Suppliers) – Yevropa
avtomobil yetkazib beruvchilar assotsiatsiyasi, 5 milliondan ortiq ishchilariga ega
3000 dan ortiq kompaniyalarni o‘z ichiga oladi. Avtomobil ta’minoti tarmog‘idagi
barcha mahsulotlar va xizmatlarni qamrab oladi. Bosh qarorgohi Belgiyada
joylashgan;
- APRA (Avtomobil ehtiyot qismlari qayta ishlab chiqaruvchilar uyushmasi)
- bu yiliga 35 milliard dollarga to‘liq tiklangan qismlarni ishlab chiqaradigan 1000
dan ortiq kompaniyalarga xizmat ko‘rsatadigan xalqaro savdo uyushmasi.
- FIRM (European Organization for the Engine Remanufacture) -
Dvigatellarni qayta tiklash bo‘yicha Yevropa tashkiloti, 1958 yilda Vena shahrida
tashkil etilgan, qarorgohi Bryusselda joylashgan. Federatsiya a’zolari 10 ta milliy
savdo uyushmalaridan iborat, 1000 dan ortiq kompaniya dvigatellarni ta’mirlash va
tiklash bilan shug‘ullanadi.
- CPRA (Remanufacture Committee of China Association of Automobile
Manufactures) - Xitoy avtomobil ishlab chiqaruvchilar uyushmasining tiklash
bo‘yicha qo‘mitasi, 2010 yil aprel oyida Pekinda Xitoy Xalq Respublikasi
Fuqarolik ishlari vazirligining roziligi bilan tashkil etilgan.
1.1-rasm. Dunyo transport vositalarini detallarini qayta tiklash sanoati
birlashmalar taniqlilik belgilari.
Yevropa statistik ma’lumotlariga ko‘ra, eskirgan avtomobil qismlarning
yarmidan ko‘pi qayta ishlov berish yoki qayta tiklash uchun jo‘natiladi. Yevropada
avtomobil eskirgan qismlarini tiklash bilan shug‘ullanadigan bir necha ming
tashkilotlar mavjud. Shunday tadqiqotlardan biri avtomobil detallarini tiklash
bozorining yillik o‘sishini hisobga olgan holda, keyingi 10-yillikda o‘sishi prognoz
qilingan (1.2-rasm).
1.2-rasm. Transport vositalarini detallarini qayta tiklash sanoatining
rivojlanish pragnozi.
Bizda esa bunday tashkilotlar sanoqli hisoblanadi. Bu avtomobil
foydalanuvchining tiklangan qismlarga ishonchsizligi bilan bog‘liq. Ushbu sohada
muntazam ravishda iqtisodiy tadqiqotlar olib borilib, iqtisodiy foyda va bozorni
rivojlantirish istiqbollari rivojlanmoqda.
Agar 2016-yilda transport vositalari detallarini qayta tiklash ishlab chiqarish
hajmi 86 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, tadqiqotchilar prognozlariga ko‘ra,
2025 yilga kelib u 157 milliard dollarga ko‘tarilishi aniqlandi. Ishlab chiqarishni
ko‘payishi yangi ish o‘rinlarini yaratadi va butun dunyo iqtisodiyotining o‘sishiga
ta’sir qiladi.
BOSCH va WABCO kabi yirik avtomobil texnologiyalari ishlab
chiqaruvchilari, avtomobil detallarini qayta tiklash uchun o‘zlarining ishlab
chiqarish quvvatiga ega. Yevropa va AQShda ham ko‘plab avtomobil ishlab
chiqaruvchilarining
o‘z tarkibda avtomobil detallarini qayta tiklash
texnologiyalariga ega. Ularga Robert Bosch GmbH, DelcoRemi, Cardone
Industries, TRW, Delfi misol bo‘ladi.
Amerika Qo‘shma Shtatlardagi eng katta foyda keltiruvchi kompaniya
Cardone Industries hisoblanadi. U global bozor ulushining 30 foizini egallaydi va
1970 yilda tashkil etilgan xususiy mustaqil tashkilotdir. Cardone Industries yuqori
texnologiyali uskunalardan foydalangan holda 70 dan ortiq liniyalarda mashhur
avtomobil markalarining eskirgan detallarini qayta tiklab ishlab chiqaradi.
Korxonada 5000 dan ortiq kishi ishlaydi.
Shunga o‘xshash kompaniyaning Yevropa namunasi ZF konserni bo‘lib, u
50 yildan ortiq vaqtdan beri faoliyat yuritib kelmoqda, u 1968 yilda tashkil etilgan
va avtomobil ilashish muftasining ish qobilyatini yo‘qotgan detallarini qayta
tiklash bo‘yicha ishlab chiqarish tashkiloti hisoblanadi. Hozirda u turli xil
rusumdagi avtomobillar uchun uzatmalar qutisi ehtiyot qismlarini ishlab
chiqarmoqda.
Eng muhimi TV detallarini qayta tiklash ishlab chiqarishda, yangi ehtiyot
qismni ishlab chiqarishdan ko‘ra 85% kamroq material sarflanadi va 55% kamroq
vaqt sarflanadi. Bu har yili 20000 tonna xom ashyoni tejaladi va buning natijasida
sezilarli iqtisodiy samaradorlikka erishish mumkin.
| 