Tayanish da’stu’rida balalar so’ylewi ha’m tafakkurini rawajlandiriw islerine u’lken
Xa’r qanday ja’miyet o’z perzentlerin ha’r ta’repleme jetik , ka’mil insan bolipjetilisiwi,
mu’na’sip puqaralar bolip, ma’mleket
rawajlaniwina, gu’llep jasnawina o‘z u’leslerin
qo‘siwlarina ha’reket qiladi dep u’mit etedi.
Biraq, dunyanin’ ko‘p g’ana ma’mleketlerinde balalar ele de huqiqlarinan mahrum
etilgenlar, yag’niy olardin’ sow-salamat ha’mme qatari toliq rawajlaniwi ha’m ja’miyet
turmisinda aktiv qatnasiwlari ushin kerekli imkaniyatlar jaratilmag’an.
Mektepke qabil etilgen ayrim balalar oni to‘liq pitkere almayatir, fizikaliq yamasa ruwxiy
rawajlaniwinda nuqsani bar balalar u’yde o‘tiripti ta’lim aliwdan mahrum, ayrimlarinin’ ta’lim
aliwi shegaralang’an.
Keselliktin’ aldin aliw mu’mkin bolg’an jerlerde ele de ju’da’ ko‘p balalar nawqasliqlardan
nabit bolmaqta, toyip awqat jew, taza ishimlik suwinan tamiyinleniw ko‘p ma’mleketlerde ele
de to‘liq sho’lkemlestirilmegen.
Bunnan tisqari, dunyanin’ ayrim jerlerinde Mektep jasindag’i balalar da quralli ku’shlar
qatarina shaqirilmaqta, olar zo‘bir tegisliklerge, qiynaqlarg’a dus bo‘lmoqda,
fizikaliq
jazalanbaqta, kerek bolsa, azatliqtan, kepillengen huqiqlarinan mahrum qilinbaqtalar.
Tiykarg’i zaru’rlikleri ha’m huqiqlari qopal buzilg’an balalar hesh qashan basqalardin’
huqiqlarin hu’rmet qila almaydi ha’mde a’dil ha’m g‘amhor bo‘la almaydi. Huqiqtin’ buziliwi
tek shaxstin’ azab-uqu’betleniwini ju’zege keltiriwige sebep bolip g’ana qalmastan, al olardin’
an’inda siyasiy barqararliq uriqlarinin’ egiliwine ha’m quralli nizalarg’a sebep bo‘lmoqta.
Huqiq kemshilikleri ha’r bir insang’a tuwridan-turi yamasa tikkeley tiyisli.
1 dekabr 1993 jilda 153 ma’mleket bala huqiqlari haqindag’i konvensiyani ratifikatsiya
qiliw joli menen, o‘zlerinin’ balalar keleshegini qorg’awg’a tayar ekenligini ko’rsetti. Bala
huqiqlari haqqindag’i Konvensiya – bul pu’tkil dunya balalarina ta’n bolg’an balalar huqiqlari
haqqindag’i Birlesken Milletler Sho’lkeminin’ shartnomasi.
Konvensiya - bala huqiqlari
haqqindag’i universal su’wretlewshi Kodeks bolip eseplanadi. Konvensiyada balalar huqiqlari
to‘rt toparg’a ajiratip berilgen bolip, olar 54 moddani o‘z ishine qamrab alga’n.
1.
jasaw huqiqi: bala talaplarin qandiriw ha’m turmisliq huqulardi o‘zinde
ja’mlegew siyaqli tiykarg’i sha’rtlardi ha’mde medistina hizmetinen paydalaniw, awqatlaniw,
baspanag’a iye boliw siyaqli a’dalatli, turmisliq da’rejelerdi o‘z ishine aladi.
2.
rawajlana aliw huqiqi: balardin’ o‘z qa’biletlerinin ken’irek rawajlandiriwg’a
erisiwleri ushin za’ru’r. Buga’n misal retinde, bilim aliw, oyin, dem aliw, ma’deniy iskerlikler,
informastiya aliw ha’m hujdani tazaliq siyaqli huqiqlarin aliw mu’mkin .
3.
balalar zo‘bir tegislik ha’m ekspulatatsiya qiliniwden ximayalang’an bo‘liwlari
sha’rt. Bul barada to’mendegi kemshiliklerg’a yag’niy: qashaq balalar kemshiligi, adliya
sistemesindag’i zo‘bir tegisliklar, balalardi qurolli nizalarg’a qaratiw kemshiliklerina, balalalar
miynetine; kamalat jasina jetpeytug’inlardi seksual ekspluatatsiya qiliw ha’m o‘smirlerdin’
na’shebentlikke beriliwi kemshiliklerina ayriqsha itibar boliwi kerek.
4.
Qatnasiw huqiqi: balani ja’miyet ha’m ma’mleket turmisinda aktiv
qatnasiwg’a shaqiradi. Bul topar balalardin’ turmisina tiyisli bolg’an kemshilikler boyinsha
dunya ju’zlik jiynalis ha’m ta’dbirlerde qatnasiw huqiqini ha’m o‘z
pikir-oylarin aytiwda
erkin boliw siyaqli huqiqlardi belgileydi. Balalar u’lkeyip bariwlari dawamnida ja’miyet
turmisinda aktiv qatnasiwlari ushin barliq payda boliwshi imkaniyatlardin’ barlig’ina iye bolip
bariwlari , ha’mde turmisliq ahmiyetli sheshimlerdin’ juwapkershiligin sezingen halda olardi
o‘z minnetlerine aliwg’a tayar boliwlari kerek.
Pu’tkil dunya balalarina ta’n bolg’an balalar huqiqi haqqindag’i Konvensiya, O‘zbekstan
Respublikasi “Ta’lim haqqinda”g’i nizami, “O‘zbekstanda kadrlardi tayarlaw milliy da’sturi”
siyaqli ha’m basqa normaiy hu’jjetlerdi ko‘rsatiwine, barliq balalar, sonnan, fizikaliq yamasa
ruwxiy rawajlaniwinda nuqsani bar balalar ham miynet etiw, ta’lim aliw, turmista o‘z ornin
tawip ketiw huqiqlarina iye. Bala huqiqlari haqqindag’i Konvensiyanin’ 19 moddasiga ko‘ra
“ Bala ata-ana yamasa ha’r qanday basqa shaxs ta’repinen haqaratlaniwi, qopal qatnasta
boliwdan qorg’aliwi huqiqina
iye ekenligin inabatqa alip, ayrim ma’mleketlerde aldinlari
isletiletug’in atamalardan “Pedagogikaliq korreksiya”, “anomal balalar ”, “aqliy zayip” siyaqli
ha’m basqalardan bas keshpekte. XIX a’sirdin’ 20 jillarinan berli Defektologiya pa’ni –
fizikaliq yamasa ruwxiy rawajlaniwinda nuqsani bar balalar ta’lim ta’rbiyasi menen
shug‘ullanatug’in pa’n sipatinda u’yrenilip kelinbekte. Xa’zirgi ku’nde bul pa’n
«Pedagogikaliq korreksiya» dep te ju’ritilmekte. Insan xuquqlari dekloratsiyasi, balalar
konvensiyasi talaplarinan kelip shiqqan halda fizikaliq yamasa ruwxiy rawajlaniwinda nuqsani
bar adamlardi kemsitpew,
masqaralamaw ushin misali, Moskva qalasindag’i Defektologiya
ilimiy izertlew instituti “Korreksiyaliq pedogogika ilimiy izertlew instituti” dep atalmaqta.
Defektologiya pa’ni ko‘p ma’mleketlerde Pedagogikaliq korreksiya dep ju’ritilmekte.
Pedagogikaliq korreksiya pa’ninin’ predmeti - anomal balalar , yag’iniy fizikaliq yamasa
ruwxiy rawajlaniwinda nuqsani bar balalar ( yunonsha anomalos - a’detten tisqari ), norasao
degen ma’nisti bildiriwshi so‘zi menen ju’ritiledi. Xa’zirgi ku’nde O‘zbekstanda
