UZLIKSIZ TA‘LIM PEDAGOGIKASI
24
Bilimlarni tizimli va izchil o‘zlashtirish qoidasi ta‘limning ilmiyligi va tushunarliligi qoidalari bilan uzviy bog‘liq.
Tizimlilik (sistemalilik) didaktik kategoriya sifatida Ya.A.Komenskiyning asarlarida asoslab berilgan edi. U tabiatda bir
narsa ikkinchi narsa bilan bog‘liq bo‘lganidek, ta‘limda har bir narsa ikkinchisi bilan aloqada bo‘lmog‘i, har bir
mashg‘ulotda o‘rganilgan bilim keyingi o‘rganiladigan bilimlarga yo‘l ochishi lozim, deb hisoblaydi.
Professor O.Roziqov tizimlilikni ta‘lim qoidasi sifatida quyidagi belgilarga ega ekanligini ta‘kidlaydi: tartibga
solinganlik, tashkiliylik, yaxlitlik, rejalilik, davomiylik, vorisiylik, istiqbolga yo‘nalganlik
1
Ta‘limning tizimli bulishi uning izchil bo‘lishi bilan bogliqdir. Izchillikka asoslangan ta‘limning xarakterli belgisi
shundaki, u o‘quvchilarning oldindan o‘zlashtirgan bilim va malakalari zamirida yangi bilim, ko‘nikma va malakalar
hosil qilish, ularning o‘zaro bog‘lanishlarini takomillashtirish va aksincha, yangi bilimlarni bayon qilish jarayonida
oldindan o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni yanada chuqurlashtirish, kengaytirish va mustahkamlashni
ta‘minlashga qaratilgandir.
Tizimlilik va izchillik o‘quv fanlarining bir-biri bilan bog‘liq bo‘lishini ham nazarda tutadi.
Nazariy bilimlarning amaliyot bilan turmush tajribalari bilan bog‘lab olib borish ta‘limning yetakchi qoidalaridan
hisoblanadi. Ta‘lim - tarbiya sohasidagi yutuqlar, eng avvalo nazariya bilan amaliyotning o‘zaro bog‘liqligiga
asoslanadi. Shundagina o‘quvchi - talaba o‘rganayotgan o‘quv materiallarining tub mohiyatini tushunib yetadi va
amaliyotda ulardan foydalana oladi. Buning uchun o‘qituvchi ta‘lim jarayonida o‘quvchilarning faol ishtirok etishlariga
erishmog‘i lozim. Faol ishtirok esa bilimlarni ongli tushunib o‘zlashtirishga olib keladi.
Ta‘limdagi onglilik va faollik, o‘quvchidagi ko‘tarinki kayfiyat, ko‘proq bilishga intilish, mustaqil fikrlash va
xulosalar chiqarishga undaydi. Bilimlarni ongli va faol o‘zlashtirish o‘qitish jarayonining psixologik tomonlarida o‘z
ifodasini topadi. O‘qitishda nazariy bilimlar qanchalik qat‘iy bayon etilsa, o‘kuvchi talabaning fikr yuritishi shunchalik
aniq va ravshan bo‘ladi va o‘quv materiallarini ongli o‘zlashtirish darajasi ham oshadi.
Ta‘lim tizimi isloh qilinayotgan hozirgi jarayonda yoshlarning mustaqil fikr yuritishi, mustaqil suratda bilim
olishga intilishi talab qilinadi. Buning natijasida bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni ijodiy tus oladi. Bunday jarayonda
o‘qituvchi o‘kuvchining mashg‘ulotlarga munosabati va bu jarayonda o‘zini qanday tutishga e‘tibor bermog‘i lozim.
Shunday ekan, ta‘limning samaradorligi o‘qituvchining o‘quvchilarni o‘qishga izchil va muntazam qiziqtirib borishga
bog‘liqdir. Buning uchun o‘qituvchi ularni o‘qishga ijodiy munosabatda bo‘lishga, mustaqillikka, ishchanlikka
odatlantirishi lozim.
Ta‘lim jarayoni, uning mazmuni, unda ko‘tarilgan hayotiy masalalar yoshlar tarbiyasiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi.
Shu sababli ta‘lim shaxsni shakllantirishning asosiy manbaidir.
O‘qitib tarbiya berish deganda ta‘lim va tarbiyaning bir - biridan ajralmasligini tushunamiz. Xar bir o‘quv fani
hatto, ayrim mavzu va mavzuchalari ham shubhasiz, tarbiyalovchilik xarakteriga ega.
Tabiiy fanlar- matematika, kimyo, biologiya, astronomiya va boshqalarni o‘zlashtirish orqali o‘quvchilarda ilmiy
e‘tiqod, dunyoqarash shakllana boradi. Ular dunyoni o‘rganish mumkinligini ilmiy asosda anglab oladilar. Har bir narsa
yuzasidan haqqoniy hukm chiqarishga o‘rganadilar.
Gumanitar fanlarning tarbiyaviy ahamiyati yanada kengroq bo‘lib, ular komil insonning axloqiy sifatlarini
shakllantirishga har tomonlama yordam beradi.
O‘quvchi-talaba ilmiy bilimlarni o‘zlashtirar ekan, uning dunyoqarashi, iymon- e‘tiqodi va qobiliyati o‘sib
rivojlanib boradi. Ta‘limning tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanish o‘qituvchining, avvalo, ta‘limni uslubiy jihatdan
to‘g‘ri tashkil etishiga, o‘quv materiallarining mazmuni bilan bog‘liq tarbiyaviy maqsadlarni aniq belgilashiga va
o‘quvchilarning bilim olishga qiziqtira olishiga bog‘liqdir. Shu bilan birga o‘qituvchining o‘quvchilar oldidagi obro‘ -
e‘tibori muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Ta‘limning ko‘rsatmalilik qoidasi- ta‘lim jarayoni sifatini oshiradi, o‘quvchilarning bilim olishlarini
osonlashtiradi. Bu qoida o‘qitish jarayonida ko‘rish, eshitish, hid, ta‘m, maza bilish, teri-muskul harakat kabi sezgi
organlarining bir yo‘la ob‘ekt ustida safarbar qilinishini talab etadi.
Ta‘lim jarayonida ko‘rsatma materiallar o‘quv predmetlarining xarakteri va mazmuniga qarab turli - tuman
bo‘lishi mumkin.
Jumladan:
a) buyum va narsalarni aslini tabiiy holda ko‘rsatish;
b) tasviriy ko‘rsatmali materiallarni namoyish qilish;
v) narsa va buyumlarni shartli belgilar orqali ko‘rsatish;
g) ovozli ko‘rsatmali materiallarni ko‘rsatish.
Ta‘limda ko‘rsatmalilikning samarali natijalar berishi uchun uning quyidagi tomonlariga ham e‘tibor berish
kerak.
Birinchidan, ishlatiladigan ko‘rsatmali qurollar u yoki bu sinf o‘quvchilarining yoshi va o‘ziga xos xarakter
xususiyatlari, umumiy tayyorgarligi- saviyasiga mos keladigan bo‘lishi lozim.
Ikkinchidan, foydalaniladigan ko‘rsatmali qurollar o‘tilayotgan dars mavzusining mazmunini ochib berishga
yordam beradigan materiallar bo‘lishi lozim.
Uchinchidan, dars jarayonida foydalanish uchun belgilangan ko‘rsatmali materiallardan unumli foydalanmoq uchun
zarur bo‘lgan ta‘lim usullari to‘g‘ri tanlangan bo‘lishi lozim.
Ta‘lim jarayonida muvaffaqiyatlarga faqat
bilim berishda o‘quvchi - talabaning o‘ziga xos shaxsiy xususiyatlarini hisobga olganda erishish mumkin. Shuning
uchun o‘qituvchilarda bolalar psixologiyasiga oid bilimlar yetarli bo‘lishi lozim. Sinf o‘quvchilar jamoasiga xos
umumiy xususiyatlar va har qaysi o‘quvchiga tegishli xususiyatlar ta‘limning har bir bosqichida e‘tiborga olinishi
kerak. Bunga erishish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarni kuzatishi va ularning ruhiy olamini o‘rganishi lozim. Faqat
