|
“Uzbekistan-China: development ofBog'liq xitoy-tilida-leksik-sinonimlarning-ba-zi-xususiyatlari“Uzbekistan-China: development of
cultural, historical, scientific and
economic relations”
VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26
ISSN 2181-1784
SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7
918
w
www.oriens.uz
November
2022
Ko`rinib turibdiki, bunday so`zlar so`z yasalishidagi o`zgarishlar bilan munosabatda
bo`lmaydi, misol tariqasida quyidagi so`zlarni misol qilib ko`rsatish mumkin:
手指
shouzhi -
手指
头
shouzhitou “barmoq”,
数子
shuzi -
数目子
shumuzi “raqam”.
Semantik munosabatlar nuqtai nazaridan, bu aynan xitoy tilida uchraydigan tur hisoblanadi.
Bitta umumiy komponentli so`zlarni sinonim bo`lib kelishini aniqlash uchun ularning izohlarini
taqqoslab chiqish lozim.
Sinonimlarga tegishli ikkita yoki undan ko`p so`zlarning izohlarini taqqoslab chiqish
natijasida, quyidagi uch holat kelib chiqdi: 1. izohlangan ma’nolar umumiy qismga ega; 2.
izohlangan ma’nolar to`liq mos keladi; 3. bitta so`z sinonimlarga kiritilgan boshqa so`zlarning
ma’nosini izohlab keladi.
Yuqoridagi birinchi xolatda taqqoslanadigan birliklar kvazisinonimlarga tegishlidirlar,
ikkinchi va uchinchi xolatdagilari esa aniq sinonimlarga tegishlidirlar. Quyida ularga tegishli
misollarni ko`rib chiqamiz:
冷僻
lengpi so`zi 2ta o`zaro bog`langan ma’noga ega: 1. xilvat (joy); 2. kam ishlatiladigan,
kamdan – kam foydalaniladigan. Birinchi ma’nosida u
冷落
lengluo – xilvat so`zi bilan sinonimik
juftlikni tashkil etadi va bir – birini o`rnida kela oladi, masalan:
这个地方十分冷僻（冷落）很少
有人来。
Zhege difang shifen lengpi (lengluo) hen shao youren lai. “Bu joy juda xilvat, odamlar
kamdan – kam xollarda kelishadi”. Lekin
冷僻的词语
. Lengpide ciyu “Kam ishlatiladigan gaplar”
jumlasida
冷僻
lengpi so`zining ikkinchi ma’nosi berilgan, uni
冷落
lengluo so`zi bilan almashtirib
bo`lmaydi, uni
生僻
shengpi – kam foydalaniladigan so`zi bilan almashtirish mumkin.
Sinonimlarga tegishli so`zlar doimo ham kontekstlarda o`z farqlarini betaraflashtira olmaydi.
Masalan:
新 鲜
xinxian – “yangi” va
新 颖
xinying – “yangi”, “original”. Ularning smantik
xususiyatida umumiy belgilari mavjud: “avval bo`lmagan”, “yangi”, “yaqinda paydo bo`lgan”.
新
鲜
xinxian bunday ma’noda quyidagi kontekstlarda qo`llaniladi:
新鲜蔬菜
xinxian shucai – yangi sabzavotlar
新鲜牛奶
xinxian niunai – yangi sut
新鲜鸡蛋
xinxian jidan – yangi tuhum
Lekin
新颖
xinying so`zi mazkur kontekstda
新鲜
xinxian so`zining o`rnini bosa olmaydi,
sababi uning ma’nosi aniq bir predmetning boshqalarga o`xshamasligi, oddiylaridan farqlanib
turishini anglatadi. Shuning uchun u quyidagi kontekstlarda qo`llanilishi mumkin:
这件衣服的式样
很新颖。
Zhejian yifude shiyang hen xinying “Bu kiyimning modellari juda yangi”,
这篇文章没有
什么新颖独创之处。
Zhepian wenzhang meiyou shenme xinying duchuang zhi chu “Bu maqolada
hech qanday original mustaqil qarashlar yo`q”.
Farqlanib turuvchi komponentlarning ma’nosi tahlil qilinsa, ifodalanayotgan harakatdagi
asosiy omilni chuqur ko`rsatib bera oladi.
注视
zhushi “ko`z uzmay qarab turish”, “diqqat bilan kuzatish” va
凝视
ningshi “qarab
turmoq”, “bor diqqat e’tibori bilan qaramoq” fe’llarining birga qo`shilib kelgan farqlarini ko`rib
chiqamiz. Ular ko`rish qobiliyatini anglatuvchi umumiy ma’noga ega.
Xitoy tili leksik sinonimlarini shakliy xususiyatiga ko`ra bir nechta tiplarga bo`lish mumkin.
So`zlardagi bo`g`inlarning soni, shuningdek komponentlarning umumiy va farqliligini bor bo`lishi
e’tiborga olinadi. Xitoy lingvistlarining belgilashlaricha bir tarafdan umumiy komponentlarning
mavjudligi va bo`g`inli xususiyat o`rtasida aniq tobelik mavjud, boshqa tarafdan esa semantik
belgilarida
2
.
2
Семенас А. Л. «Лексикология современного китайского языка». М.: Наука, 1992. c. 56.
|
| |
