A. AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI O‘RGANISH
VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT INSTITUTI
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari
yoki
O‘quvchilar kompetensiyalarini baholash usullari va vositalari
moduli bo‘yicha
“BIOLOGIYA FANINI O‘QITISHDA O‘QUVCHILARNING XXI ASR
KO‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH”
o‘quv kursining
“Biologiya fanini o‘qitishda AKT dan samarali foyhalanish” mavzusidan
ma’ruza matni
Ma’ruzasi: Azimova Dilrabo Ergashevna
Toshkent
1-Mavzu: Biologiya fanini o‘qitishda AKT dan samarali foyhalanish.
Reja:
1. Zamonaviy darsning namunasi qanday bo‘lishi kerak?
2. Uning tuzilishi, shakli, metodologiyasi nimalarni o‘z ichiga oladi?
3. U qanday talablarga javob berishi lozim?
Mamlakatimizda yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga alohida e'tibor qaratilmoqda.
O‘g‘il-qizlarning zamonaviy bilim olishi, yuksak ma’naviyatli bo‘lib ulg‘ayishi
uchun zarur sharoit yaratish borasidagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. Shavkat
Mirziyoyev Toshkentda bo‘lib o‘tgan “Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas
dinimizning sofligini asrash – davr talabi” mavzuidagi anjumanda so‘zlagan nutqida
yosh avlod tarbiyasi haqida alohida to‘xtalib o‘tdi. “Bizni hamisha o‘ylantirib
keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi,
bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan
o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar.
Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda
o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan
da'vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin.
Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan”,
deya ta'kidladi Prezidentimiz.
Bu vazifalar maktab, oila, mahalla, butun jamoatchilikka katta mas'uliyat
yuklaydi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasining barcha bo‘g‘inlari -
maktabgacha ta’lim, maktab, o‘rta maxsus va oliy ta’lim tizimini takomillashtirish,
yangi muassasalar bunyod etish va mavjudlarini qayta ta’mirlash bo‘yicha olib
borilayotgan ishlar yoshlar kamolotida o‘z samarasini beradi. O‘quvchilar biologiya
fanidan bilim ko‘nikmalarini oshirish uchgun darslarni zamonoviy shakllarda o‘tish
kerak. Zamonaviy darsning namunasi nima bo‘lishi kerak? Uning tuzilishi, shakli,
metodologiyasi qanday bo‘lishi kerak? U qanday talablarga javob berishi kerak?
O‘qituvchi ishi natijalari uning o‘quvchilarining mahorati, o‘quvchilarning darsdagi
faolligi, o‘quvchilarning mavzuga, o‘qituvchiga, bir-biriga bo‘lgan munosabati, dars
davomida paydo bo‘lgan shaxsning ta’limiy va rivojlanayotgan harakatchanligi
bo‘yicha baholanadi.
Axborot texnologiyalarini o‘qitish – bu axborot bilan ishlashda maxsus
usullardan, dasturiy va texnik vositalardan (kino, audio va video , kompyuterlar,
telekommunikatsiya tarmoqlari) foydalanadigan pedagogik texnologiya. Barcha
metodlar singari, o‘qitish usullari, o‘quv qo‘llanmalari, didaktik funktsiyalarning
uchligini bajaradi, ular asosan har qanday fanga asoslangan o‘qishda o‘zgarishsiz
qoladi va uch funktsiyani bajaradi: raqamli ta’lim resurslaridan (RTR) foydalanishni
hisobga olgan holda fan bilan bog‘liq faoliyat doirasida o‘qitish, rivojlantirish,
ta’lim. va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT). Biologiya darslarida
AKTdan foydalanish fanni o‘qitish sifatini yaxshilashi mumkin; vizualizatsiya
tamoyilini vizual ravishda aks ettiradigan turli xil ob'ektlarning muhim tomonlarini
aks ettirish; o‘rganilayotgan ob'ektlar va tabiiy hodisalarning eng muhim
xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish.
Maktabda biologiya fanini o‘qitishni doimiy ravishda ko‘rgazmali
eksperiment bilan birga olib borish kerak. Biroq, zamonaviy maktabda fan bo‘yicha
eksperimental mashg‘ulotlar ko‘pincha mashg‘ulot vaqtining etishmasligi va
zamonaviy moddiy-texnik jihozlarning etishmasligi tufayli qiyinlashadi.
Laboratoriya laboratoriyasi zarur asbob va materiallar bilan to‘liq ta’minlangangan
bo‘lsa ham, haqiqiy tajriba tayyorlash va o‘tkazish uchun ham, ish natijalarini tahlil
qilish uchun ham ko‘proq vaqt talab etadi. Bundan tashqari, o‘ziga xosligi sababli,
haqiqiy tajriba ko‘pincha o‘zining asosiy maqsadini – bilim manbai bo‘lib xizmat
qilishni amalga oshirmaydi. Ko‘pgina biologik jarayonlar murakkabdir. Tasavvurli
fikrlash qobiliyatiga ega bolalar mavhum umumlashtirishni o‘zlashtirishda
qiynaladilar, rasmsiz ular jarayonni tushunishga, hodisani o‘rganishga qodir
emaslar. Ularning mavhum tafakkuri rivojlanishi tasvirlar orqali sodir bo‘ladi.
Multimediya animatsion modellari talaba ongida biologik jarayonning ajralmas
manzarasini shakllantirishga imkon beradi, interfaol modellar esa jarayonni mustaqil
ravishda "qurish", xatolarini tuzatish va mustaqil ishlashga imkon beradi.Ta’lim
jarayonida multimedia texnologiyalaridan foydalanishning afzalliklaridan biri bu
faoliyatning yangiligi, kompyuter bilan ishlashga qiziqish tufayli o‘quv sifatini
oshirishdir. Darslarda kompyuterdan foydalanish o‘quvchilarning faol va mazmunli
ishlarini tashkil etishning yangi usuliga aylanib, darslarni yanada foydali va qiziqarli
qiladi. Biologiya darsining turli bosqichlarida AKT texnologiyalarini qo‘llash:
I. Yangi materialni tushuntirishda (rangli rasmlar va fotosuratlar, slayd-
shoular, videokliplar, 3D-rasmlar va modellar, qisqa animatsiyalar, syujet
animatsiyalari, interfaol modellar, interfaol chizmalar, yordamchi materiallar)
multimediya proektori yordamida namoyish etilgan interfaol rasm sifatida.
II. O‘quv materiallarini mustaqil ravishda o‘rganish paytida talabalar dars
davomida kompyuter tajribasini o‘tkazish paytida o‘qituvchi tomonidan belgilangan
shartlarga muvofiq (ish varaqasi yoki kompyuter sinovi shaklida), natijada
o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha xulosa;
III. Kompyuter va haqiqiy eksperiment bilan birgalikda laboratoriya ishlari
shaklida ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etishda. Shuni ta'kidlash kerakki,
kompyuterdan foydalanganda talaba eksperimentlarni o‘z-o‘zini rejalashtirish,
ularni amalga oshirish va natijalarni haqiqiy laboratoriya ishlari bilan taqqoslash
uchun ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘ladi;
IV. Takrorlash, tuzatish paytida (javobni tanlash bilan vazifalar, klaviaturadan
raqamli yoki og‘zaki javobni kiritish zaruriyati bo‘lgan vazifalar, tematik to‘plamlar,
fotosuratlar, videolar va animatsiyalardan foydalangan holda topshiriqlar, javobga
reaktsiya bo‘lgan vazifalar, interfaol topshiriqlar, yordamchi materiallar) va
boshqarish tanib olish, tushunish va qo‘llash darajasidagi bilimlar (avtomatik
tekshirish, diagnostik testlar bilan test topshiriqlarining tematik to‘plamlari).
Darsning ushbu bosqichlarida talabalar virtual laboratoriya ishlari va
eksperimentlarni amalga oshirganda, o‘quvchilarning motivatsiyasi kuchayadi - ular
haqiqiy hayotda olingan bilimlar qanday yordam berishini ko‘rishadi;
Biologiya fanini o‘qitish jarayonida quyidagi AKT dasturlari foydalanish
mumkin. Raqamli ta’lim manbalari:Raqamli ta’lim resurslaridan (RTR) tayyor
elektron mahsulotlar sifatida foydalanish bizga o‘qituvchilar va talabalar faoliyatini
faollashtirishga imkon beradi, mavzuni o‘qitish sifatini oshirishga, vizualizatsiya
printsipini vizual ravishda o‘z ichiga olgan biologik ob'ektlarning muhim jihatlarini
aks ettirishga imkon beradi.
Multimedia taqdimotlari: Multimediya prezentatsiyalaridan foydalanish
o‘quv materialini algoritmik tartibda to‘liq struktura ma’lumotlari bilan to‘ldirilgan
yorqin namunali tasvirlar tizimi sifatida taqdim etish imkonini beradi. Bunday holda,
idrok qilishning turli xil kanallari jalb qilinadi, bu sizga ma’lumotni nafaqat faktik,
balki assotsiativ shaklda o‘quvchilarning uzoq muddatli xotirasida joylashtirishga
imkon beradi. Taqdimot – slaydlar ko‘rinishidagi materiallarni taqdim etish shakli,
unda jadvallar, diagrammalar, rasmlar, rasmlar, audio va video materiallar taqdim
etilishi mumkin. Taqdimot xususiyatlari:
• filmlar, animatsiyalar namoyishi;
• tanlash (kerakli maydon);
• giperhavolalar
• qadamlar ketma-ketligi;
• interaktivlik;
• ob'ektlarning harakati;
• modellashtirish.
Taqdimotni yaratish uchun dars mavzusi va tushunchasini shakllantirish
kerak. Internet manbalari:Internet ta’lim xizmatlarining ulkan imkoniyatlariga ega
(elektron pochta, qidiruv tizimlari, elektron konferentsiyalar) va zamonaviy
ta’limning ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Tarmoqdan ta’limga oid muhim
ma’lumotlarni olgandan so‘ng, talabalar quyidagi ko‘nikmalarni egallaydilar:
• belgilangan belgilar bo‘yicha ma’lumotni maqsadli ravishda topish va
tizimlashtirish;
• ma’lumotni umuman emas, balki umuman ko‘ring, axborot xabaridagi
asosiy narsani ta'kidlang.
Darsda Internet manbalaridan foydalanish yangi materialni o‘rganishda darsni
yanada qiziqarli qiladi, talabaning bilim olishga bo‘lgan qiziqishi ortadi. Internetda
siz maktab kurslarining barcha mavzularidagi tematik saytlarni, batafsil echimlar
bilan topshiriq kitoblarini, testlar, insholar, turli xil eksperimentlar modellarini
topishingiz mumkin.
Zamonaviy maktab o‘quvchilarining aksariyati adabiy manbalardan emas,
balki Internet manbalaridan ma’lumot manbai sifatida foydalanishlari hech kimga
sir emas. Bu katta afzalliklarga ega, hech bo‘lmaganda, bolalar shaxsiy vaqtni
tejashadi. O‘qituvchining vazifasi talabalarni topilgan ma’lumot bilan to‘g‘ri
ishlashga o‘rgatish, uni tuza olish, mantiqiy doiralarni tuzish, savollar berish va
asosiy narsani ajratib ko‘rsatishdir. Masalan, “Tirik mavjudotning kelib chiqishi”
mavzusini o‘rganayotganda, bolalar Internetda ma’lumot qidirish uchun dastlabki
topshiriq oladilar. Vazifalar tabiatda ham individual, ham guruh bo‘lishi
mumkin.Agar vaqt eng yaxshi ishlashga imkon bersa, siz bolalarga o‘zlarining
mavzulari bo‘yicha xabarlarni etkazishga e'tibor berishingiz va ularni taklif
qilishingiz mumkin, shubhasiz, ushbu shakl talabalar bilan uzoq vaqt ishlaydigan
ma’lumotlarning yo‘naltirilgan ishining natijasidir.Tadqiqot faoliyatini tashkil
qilishda Internet-resurslar nazariy ma’lumotlarni qidirishda, boshqa tadqiqot
loyihalari bilan tanishishda ajralmas bo‘lib qoladi va nihoyat Internetda siz tanlovlar
haqida ma’lumot topib, unda qatnashishingiz mumkin.
Elektron entsiklopediyalar: Elektron entsiklopediyalar – oddiy
ma’lumotnomalar va axborot nashrlarining analoglari – entsiklopediyalar, lug‘atlar,
ma’lumotnomalar va boshqalar. Bunday entsiklopediyalarni yaratish uchun
gipertekst tizimlari va HTML kabi gipermatnli belgilash tillaridan foydalaniladi.
Qog‘oz hamkasblaridan farqli o‘laroq, ular qo‘shimcha xususiyat va imkoniyatlarga
ega:
• odatda kalit so‘zlar va tushunchalar uchun qulay qidiruv tizimini qo‘llab-
quvvatlaydi;
• giperhavola asoslangan qulay navigatsiya tizimi;
• audio va videokliplarni qo‘shish imkoniyati.
Yaqinda Kiril va Metyus axborot mahsulotlari keng ommalashdi. Ularning
katalogida biologiya va ekologiya darslarida, shuningdek uyda individual ishlashda,
shu jumladan talabalar va o‘qituvchilar uchun foydalanish mumkin bo‘lgan
ishlanmalarning keng to‘plami mavjud. Buning yorqin namunasi Buyuk
Entsiklopediya. Dars uchun siz: ma’lumot jadvallari va diagrammalar, turli xil
interfaol dasturlar , jumladan tirik mavjudotlar va o‘simliklar tasnifi, multimedia
panoramalari (“hayot evolyutsiyasi”, “Yer ekotizimi”), video ilovalar (“yovvoyi
hayvonlar hayoti”) va musiqa kutubxonasi (“hayvonlarning ovozlari”), foto
albomlar, Qizil kitobi va boshqalar.
Didaktik materiallar: Didaktik materiallar - topshiriqlar, diktantlar, mashqlar
to‘plamlari, shuningdek, elektron formatda taqdim etilgan insholar va insholar
namunalari, odatda formatdagi matnli fayllarning oddiy to‘plami shaklida.Deyarli
an'anaviy bo‘lgan bilimlarni nazorat qilishning noqulayligi shundaki, siz hali ham
talabaning qo‘l yozuvi bilan ishlashini, ular uchun bahoni mustaqil ravishda
tekshirishingiz kerak. Ushbu ish avtomatlashtirilishi mumkin. O‘qituvchi matn
tahrirlovchisiga murojaat qilmasdan, o‘zi uchun didaktik materialni o‘zi tuzishi,
buning uchun ixtisoslashgan dasturdan foydalanishi mumkin. Bunday dastur “Test
dizayneri” dir.
“Test Designer” bu bilimlarni universal sinov tizimi. Dastur quyidagi
xususiyatlarga ega:
• Cheksiz miqdordagi mavzular, savollar va javoblardan foydalanish;
• savollarga musiqa, tovushlar (mp3, wav , o‘rta fayllar), rasmlar ( jpg , bmp
, ico- fayllar), videolar ( avi fayllar ), cheklanmagan uzunlikdagi formatlangan matn
( qalin , nishab, kursiv, rang va hk) kirishi mumkin. ;
• besh turdagi savollarni qo‘llab-quvvatlash: yagona to‘g‘ri javobni tanlash,
bir nechta mumkin bo‘lgan to‘g‘ri javoblarni tanlash, to‘g‘ri javoblar ketma-
ketligini belgilash, javoblarga moslashish, javobni klaviaturadan qo‘lda kiritish;
• printerda chop etish va fayllar mavzulariga, savol-javoblarga, test
natijalariga saqlash;
• bitta kompyuterda bir nechta foydalanuvchilar tomonidan sinab ko‘rish
imkoniyati (har bir foydalanuvchi uchun shaxsiy foydalanuvchi kartasi yaratiladi);
• tasodifiy tartibda savol berish qobiliyati; ball bo‘yicha har bir savol va javob
uchun narx belgilang; psixologik test o‘tkazish; sinov vaqtini cheklash; testni
to‘xtatish va boshqa vaqtda davom ettirish; savollarni o‘tkazib yuborish va
o‘tkazib yuborilgan savollarga qaytish;
• sinov oxirida baho berish imkoniyati;
• lokal tarmoq orqali turli xil kompyuterlarda sinovdan o‘tkazgandan so‘ng
olingan natijalarni to‘plash va markazlashtirilgan tahlil qilish;
• ma’lumotlar bazasini zaxiralash va sinxronizatsiya qilish (ushbu
funktsiyadan foydalanib siz boshqa foydalanuvchilar bilan osongina ma’lumotlar
almashishingiz va ma’lumotlarni kompyuterdan kompyuterga uzatishingiz
mumkin); mavzular va savollardan nusxa ko‘chirish (ushbu funktsiyadan
foydalanib, siz butun mavzuni nusxalashingiz yoki savollarni bir mavzudan
boshqasiga tanlab nusxalashingiz mumkin);
• imlo tekshiruvi;
• ma’lumotlar bazasini qidirish.
O‘quv dasturlari:O‘quv dasturlari didaktik materiallar sifatida xizmat qiladi
va muammolarni echish va xatolar haqida xabar berish jarayonini kuzatishi mumkin.
Kompyuter texnologiyasidan foydalanishning muhim jihati imtihonga tayyorgarlik
ko‘rishdir. O‘qitish uchun juda ko‘p elektron o‘qituvchilar mavjud.Biologiya
fanidan imtihon topshirishga qaror qilgan o‘quvchilar bilan men “Yangi maktab:
Express imtihoniga tayyorgarlik” simulyator dasturidan foydalalanish
mumkin.Ushbu simulyatorlarning qulayligi shundaki, ular imtihonni iloji boricha
taqlid qilishadi: barcha qismlarning vazifalari bor va hisob-kitob qilinmoqda.
Talabalar to‘g‘ri va noto‘g‘ri javoblarning qanchasini, shuningdek, qancha ball
olganlarini bilib olishlari mumkin. Noto‘g‘ri javoblar darhol nazariy materiallar va
qisqa referatlar yordamida tuzatilishi mumkin. Bunday simulyatorlarda, qoida
tariqasida, o‘quvchining bilimlari nazorat qilinadigan kundalik mavjud.
Virtual tajriba tizimlari:Virtual tajriba tizimlari talabalarga “virtual
laboratoriya” da tajriba o‘tkazishga imkon beradigan dasturiy tizimlardir . Ularning
asosiy afzalligi shundaki, ular o‘quvchiga xavfsizlik nuqtai nazaridan, vaqt
xususiyatlari va hokazolar tufayli haqiqatan ham mumkin bo‘lmagan tajribalarni
o‘tkazishga imkon berishadi. Bunday dasturlarning asosiy kamchiligi shundaki,
ularda o‘rnatilgan modelning tabiiy cheklanishi bo‘lib, undan tashqarida tinglovchi
virtual eksperiment doirasiga kira olmaydi.
Maktab ta’limi rivojlanishining hozirgi bosqichida sinfda kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish muammosi juda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Axborot texnologiyalari nafaqat talaba uchun, balki o‘qituvchi uchun ham noyob
imkoniyatni beradi. Kompyuter o‘qituvchining jonli so‘zining o‘rnini bosa olmaydi,
ammo yangi manbalar zamonaviy o‘qituvchining ishini osonlashtiradi, uni yanada
qiziqarli, samarali qiladi va talabalarning biologiyani o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi. Ilg‘or video texnologiyalari va maxsus ishlab chiqilgan
kompyuter grafikalaridan foydalanish organizmlarning ishini xuddi ichkaridan
kuzatib borishga, ularning xususiyatlari va jumboqlarini topishga imkon beradi. Bu
juda katta hissiyotni qo‘zg‘atadi va materialni o‘zlashtirish darajasini oshiradi,
tashabbuskorlik va ijodiy fikrlashni rag‘batlantiradi.
Shunday qilib, AKTni biologiyani o‘qitish jarayonida qo‘llash uning
samaradorligini oshiradi, uni yanada vizual, boy qiladi (o‘quv jarayonining
intensivligi oshadi), maktab o‘quvchilarida turli xil umumiy ta’lim ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi, dars sifatini yaxshilaydi va darsda ishlashni
osonlashtiradi.
Biologiya darslarida AKTdan foydalanish o‘qituvchilarni pedagogik fanning
rivojlanish tendentsiyalari haqida xabardor bo‘lishimga imkon beradi. Kasbiy
darajani ko‘tarish, bilimlarni kengaytirish, eng muhimi o‘quvchini muvaffaqiyatga
yo‘naltirish orqali o‘quvchi va kompyuter o‘rtasidagi faol muloqot orqali o‘rganish
motivatsiyasini kuchaytirishga imkon beradi; biologiyada asosiy bilimlarni
o‘rganish, ularni tizimlashtirish; darslik va qo‘shimcha adabiyotlar bilan mustaqil
ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish. AKTdan foydalangan holda ma’lumot manbai
nafaqat o‘qituvchi, balki o‘quvchilarning o‘zi hamdir.
| 