Ishonchlilikning iqtisodiy jihati Ishonchlilik muammosining falsafiy

1.3. Ishonchlilikning iqtisodiy jihati Ishonchlilik muammosining falsafiy 
jihati ikki savolga javob berishni talab etadi
: 
1) Vaqt o’tishi bilan transport vositasining dastlabki xarakteristikalarini 
yo’qotishi majburiy jarayonmi? 
2) Uslubiyat nuqtai nazaridan qaraganda ishonchlilik muammosini kanday 
falsafiy tushuncha va qonuniyatlar belgilaydi? 
Transport vositasi atrof-muhit, inson, ob’ekt va h.k. lar bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. 
Bunda har xil sabab va oqibat bog’lanishlari yuzaga keladi. Transport vositasiga ta’sir 
etuvchi omillar sonin ing ko’payishi uning sifat ko’rsatkichlarini tadrijiy 
(evolyutsion) o’zgartiradi va dialektika qonunlariga asosan boshqa sifat holatiga olib 
keladi. SHuning uchun ekspluatatsiya jarayonida transport vositasida kechayotgan 
o’zgarishlar, falsafa nuqtai nazaridan, hamma moddiy ob’ektlarning eng muhim 
sifati- harakatning qonuniy namoyon bo’lishidir, chunki tabiatda o’zgarmaydigan 

hech narsa yo’q. Noxush o’zgarishlarni sekinlatish mumkin, lekin ularni butunlay 
yo’q qilish mumkin emas. 
SHuning uchun quyidagilarni o’rganish maqsadga muvofiq: 
- transport vositasiga o’tkaziladigan zarar ta’sirlar manbai va sabablari; 
- transport vositasining ishlash qobiliyatini pasaytiruvchi jarayonlar fizik mohiyati; 
- transport vositasining har xil ta’sirlarga qarshi aks ta’siri; 
- yuqorida keltirilgan omillar asosida kerakli vaqt davomida berilgan 
vazifalarni bajara oladigan tizimlarni yaratish. 
Buyumning ishonchliligi uning asosiy sifat ko’rsatkichlaridan biridir. 
Falsafa nuqtai nazaridan olib qaralganda sifat – bu ob’ektning o’ziga xosligi va 
boshqa ob’ekt va hodisalardan farqini ifodalovchi belgilar majmuidir. Vaqt davomida 
sifat ko’rsatkichlari o’zgarishini o’rganuvchi ishonchlilikni "sifat dinamikasi" deyish 
mumkin. 
Ishonchlilikning erishilgan darajasini baholash va uni oshirish zarurligi 
iqtisodiyot nuqtai-nazaridan xal qilinishi kerak, chunki iqtisodiyot ishonchlilik 
masalalarini yechishda asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi. 
Ishonchlilikning talab etilgan darajasiga erishish uchun har xil variantlarni 
taqqoslayotganda transport vositalarini ishlab chiqarish va uning ekspluatatsiyasi 
sarf-xarajatlarini hamda ulardan foydalanishda olinadigan samaradorlikni hisobga 
olgan holda eng ko’p majmuiy iqtisodiy samara olish shartining bajarilishini 
ta’minlamoq kerak. 
Transport vositalari ekspluatatsiyasi jarayonida majmui iqtisodiy samaraning 
vaqt o’tishi bilan o’zgarishi quyidagi omillarga bog’liq 

7

: 
1. Yangi transport vositasiga ketgan sarf-xarajatlar (loyihalash, ishlab-chiqarish, 
sinash, sozlash, tashish va h.k.) – Q
I
; va ekspluatatsiya sarf xarajatlari (texnik xizmat 
ko’rsatish, joriy ta’mirlash) – Q
E
(L).
Q
I
va Q
E
– samaradorlik balansida hamma vaqt manfiy son. 
2. Transport vositasidan foydalanish iqtisodiy samara-foyda beradi Q
P
(L). 
Vaqt o’tishi bilan Q
E
(L) o’sa boshlaydi, chunki transport vositasi eskiradi va u 
yo’qotgan ish qobiliyatini tiklash uchun sarf-xarajatlar ko’payadi (1-rasm). 

L
T.k.
– transport vositasining tannarxini qoplash masofasi, ming km; 
L
ox 
– transport vositasining chegaraviy holatigacha ishlash masofasi, ming km; 
L
max
– eng yuqori samaradorlikka erishiladigan masofa, ming km; 
Le – transport vositasidan foydalanish iqtisodiy maqbul masofasi, ming km. 
Ikkinchi tomondan, vaqt o’tishi bilan Q
R
(L)ning o’sish sur’ati pasayadi, chunki 
transport vositasining texnik xizmat ko’rsatish va joriy ta’mirlashlarda turib qolishi 
uning unumdorligini pasaytiradi. SHuning uchun ham majmuiy samaradorlik egri 
chizig’i
Q(L) 

Q
P
(L) - (Q
I

Q
E
(L)), 
(1) 
eng yuqori nuqtaga ega va ikki marta abstsissa o’qini kesib o’tadi. Q(L) ning o’sishi 
bilan L

L
Tk
ga teng bo’lgan vaqtdan boshlab 
Q
I

Q
E
(L) 

Q
P
(L), 
(2) 
tenglamasiga ega bo’lamiz (L
Tk
- sarf-xarajatlarning qoplanish muddati, ming km). 
ya’ni transport vositasini ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar qoplangan bo’ladi va 
L

L
Tk
dan boshlab transport vositasi foyda keltirishni boshlaydi. Lekin olinadigan 
foydaning o’sishi ekspluatatsiya xarajatlarining L

L
OX
gacha bo’lgan vaqtida 
kamayadi. (L
OX
-transport vositasi ishlashining chegaraviy muddati). 
Bunda yana Q
I

Q
E
(L)

Qr(L) holatiga ega bo’lamiz. L>L
OX
bo’lsa, 
ekspluatatsiya xarajatlari olinadigan iqtisodiy samaradan katta. Transport 
vositasining iqtisodiy maqbul ekspluatatsiya muddati L
MAX
E
OX
chegarada 
yotadi. Demak, transport vositasi variantini ishonchlilik nuqtai nazaridan 
tanlayotganda uning ishlab-chiqarish va ekspluatatsiya xarajatlarini olinadigan 
iqtisodiy samara bilan taqqoslash kerak. Transport vositasi ishonchliligini 
baholayotganda iqtisodiy ko’rsatkich asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi. 
Qaytarish uchun savollar

1. Ishonchlilik fani nimani o’rganadi?
2. Falsafa nuqtai nazaridan sifat nima? 
3. Ishonchlilikning erishilgan darajasi birinchi navbatda qanday baholanadi? 
4. Transport vositasining majmuiy samaradorligi qanday aniqlanadi? 
5. Kaysi vaqtlarda transport vositasi ishlab chiqarish va ekspluatatsiyasi uchun 
ketadigan sarf-xarajatlar yig’indisi uning olib keladigan daromadiga teng bo’ladi?