1.3. Ishonchlilikning iqtisodiy jihati Ishonchlilik muammosining falsafiy
jihati ikki savolga javob berishni talab etadi
:
1) Vaqt o’tishi bilan transport vositasining dastlabki xarakteristikalarini
yo’qotishi majburiy jarayonmi?
2) Uslubiyat nuqtai nazaridan qaraganda ishonchlilik muammosini kanday
falsafiy tushuncha va qonuniyatlar belgilaydi?
Transport vositasi atrof-muhit, inson, ob’ekt va h.k. lar bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi.
Bunda har xil sabab va oqibat bog’lanishlari yuzaga keladi. Transport vositasiga ta’sir
etuvchi omillar sonin ing ko’payishi uning sifat ko’rsatkichlarini tadrijiy
(evolyutsion) o’zgartiradi va dialektika qonunlariga asosan boshqa sifat holatiga olib
keladi. SHuning uchun ekspluatatsiya jarayonida transport vositasida kechayotgan
o’zgarishlar, falsafa nuqtai nazaridan, hamma moddiy ob’ektlarning eng muhim
sifati- harakatning qonuniy namoyon bo’lishidir, chunki tabiatda o’zgarmaydigan
hech narsa yo’q. Noxush o’zgarishlarni sekinlatish mumkin, lekin ularni butunlay
yo’q qilish mumkin emas.
SHuning uchun quyidagilarni o’rganish maqsadga muvofiq:
- transport vositasiga o’tkaziladigan zarar ta’sirlar manbai va sabablari;
- transport vositasining ishlash qobiliyatini pasaytiruvchi jarayonlar fizik mohiyati;
- transport vositasining har xil ta’sirlarga qarshi aks ta’siri;
- yuqorida keltirilgan omillar asosida kerakli vaqt davomida berilgan
vazifalarni bajara oladigan tizimlarni yaratish.
Buyumning ishonchliligi uning asosiy sifat ko’rsatkichlaridan biridir.
Falsafa nuqtai nazaridan olib qaralganda sifat – bu ob’ektning o’ziga xosligi va
boshqa ob’ekt va hodisalardan farqini ifodalovchi belgilar majmuidir. Vaqt davomida
sifat ko’rsatkichlari o’zgarishini o’rganuvchi ishonchlilikni "sifat dinamikasi" deyish
mumkin.
Ishonchlilikning erishilgan darajasini baholash va uni oshirish zarurligi
iqtisodiyot nuqtai-nazaridan xal qilinishi kerak, chunki iqtisodiyot ishonchlilik
masalalarini yechishda asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi.
Ishonchlilikning talab etilgan darajasiga erishish uchun har xil variantlarni
taqqoslayotganda transport vositalarini ishlab chiqarish va uning ekspluatatsiyasi
sarf-xarajatlarini hamda ulardan foydalanishda olinadigan samaradorlikni hisobga
olgan holda eng ko’p majmuiy iqtisodiy samara olish shartining bajarilishini
ta’minlamoq kerak.
Transport vositalari ekspluatatsiyasi jarayonida majmui iqtisodiy samaraning
vaqt o’tishi bilan o’zgarishi quyidagi omillarga bog’liq
7
:
1. Yangi transport vositasiga ketgan sarf-xarajatlar (loyihalash, ishlab-chiqarish,
sinash, sozlash, tashish va h.k.) – Q
I
; va ekspluatatsiya sarf xarajatlari (texnik xizmat
ko’rsatish, joriy ta’mirlash) – Q
E
(L).
Q
I
va Q
E
– samaradorlik balansida hamma vaqt manfiy son.
2. Transport vositasidan foydalanish iqtisodiy samara-foyda beradi Q
P
(L).
Vaqt o’tishi bilan Q
E
(L) o’sa boshlaydi, chunki transport vositasi eskiradi va u
yo’qotgan ish qobiliyatini tiklash uchun sarf-xarajatlar ko’payadi (1-rasm).
L
T.k.
– transport vositasining tannarxini qoplash masofasi, ming km;
L
ox
– transport vositasining chegaraviy holatigacha ishlash masofasi, ming km;
L
max
– eng yuqori samaradorlikka erishiladigan masofa, ming km;
Le – transport vositasidan foydalanish iqtisodiy maqbul masofasi, ming km.
Ikkinchi tomondan, vaqt o’tishi bilan Q
R
(L)ning o’sish sur’ati pasayadi, chunki
transport vositasining texnik xizmat ko’rsatish va joriy ta’mirlashlarda turib qolishi
uning unumdorligini pasaytiradi. SHuning uchun ham majmuiy samaradorlik egri
chizig’i
Q(L)
Q
P
(L) - (Q
I
Q
E
(L)),
(1)
eng yuqori nuqtaga ega va ikki marta abstsissa o’qini kesib o’tadi. Q(L) ning o’sishi
bilan L
L
Tk
ga teng bo’lgan vaqtdan boshlab
Q
I
Q
E
(L)
Q
P
(L),
(2)
tenglamasiga ega bo’lamiz (L
Tk
- sarf-xarajatlarning qoplanish muddati, ming km).
ya’ni transport vositasini ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar qoplangan bo’ladi va
L
L
Tk
dan boshlab transport vositasi foyda keltirishni boshlaydi. Lekin olinadigan
foydaning o’sishi ekspluatatsiya xarajatlarining L
L
OX
gacha bo’lgan vaqtida
kamayadi. (L
OX
-transport vositasi ishlashining chegaraviy muddati).
Bunda yana Q
I
Q
E
(L)
Qr(L) holatiga ega bo’lamiz. L>L
OX
bo’lsa,
ekspluatatsiya xarajatlari olinadigan iqtisodiy samaradan katta. Transport
vositasining iqtisodiy maqbul ekspluatatsiya muddati L
MAX
E
OX
chegarada
yotadi. Demak, transport vositasi variantini ishonchlilik nuqtai nazaridan
tanlayotganda uning ishlab-chiqarish va ekspluatatsiya xarajatlarini olinadigan
iqtisodiy samara bilan taqqoslash kerak. Transport vositasi ishonchliligini
baholayotganda iqtisodiy ko’rsatkich asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi.
Qaytarish uchun savollar
1. Ishonchlilik fani nimani o’rganadi?
2. Falsafa nuqtai nazaridan sifat nima?
3. Ishonchlilikning erishilgan darajasi birinchi navbatda qanday baholanadi?
4. Transport vositasining majmuiy samaradorligi qanday aniqlanadi?
5. Kaysi vaqtlarda transport vositasi ishlab chiqarish va ekspluatatsiyasi uchun
ketadigan sarf-xarajatlar yig’indisi uning olib keladigan daromadiga teng bo’ladi?
|
