|
Vibrometr doirasi va tebranishni o‘lchash prinsiplarini tahlil qilish
|
| bet | 2/14 | | Sana | 21.09.2024 | | Hajmi | 2,26 Mb. | | #271859 |
Bog'liq Vibrometr doirasi va tebranishni o‘lchash prinsiplariVibrometr doirasi va tebranishni o‘lchash prinsiplarini tahlil qilish
Tebranishlar — muayyan vaqt oraliqlarida takrorlanib turadigan xarakatlar. Masalan, soat mayatnigining tebranishi, cholgʻu asboblari torlarining yoki kamerton oyoqchalarining tebranishi, radiopriyomnik konturidagi kondensator qoplamalari orasidagi kuchlanishning tebranishi va boshqa shunday takrorlanuvchanlik xossasiga egadir. Takrorlanayotgan jarayonning fizik tabiatiga qarab mexanik, elektromagnit, elektromexanik va boshqa tebranishga ajraladi.
Tebranish tabiatda va texnikada keng tarqalgan. Koʻpchilik hollarda ular salbiy taʼsir qiladi. Relslarning qoʻshilish joyidan utayotganda poyezdning gʻildiraklari beradigan turtkilar koʻprikning tebranishiga, suzish vintining aylanishi kema tanasining tebranishiga, samolyot qanotlarining tebranishi halokatga olib kelishi mumkin. Bunday hollarda tebranishni xavfli chegaragacha kutarilishiga yoʻl qoʻymaslik uchun tegishli choratadbir koʻriladi. Shunga qaramasdan tebranish texnikaning turli sohalarida muhim ahamiyatga ega. Mac, radiotexnika tebranma jarayonlarga asoslangan. Tebranayotgan tizimga koʻrsatilayotgan taʼsir xarakteriga koʻra, tebranish erkin tebranish, majburiy tebranish, avto tebranish va parametrik tebranishga boʻlinadi. Muvozanat holatidan chiqarilgandan keyin oʻzicha tebranadigan tizimda yuz beradigan tebranishga erkin tebranish; davriy ravishda oʻzgaruvchi tashqi kuch taʼsiri ostida boʻladigan tebranishga majburiy tebranish deb yuritiladi.
Avtotebranishlar vaqtida majburiy tebranishdagi kabi tebranuvchi tizimga tashki kuchlar taʼsir qiladi, biroq bunday taʼsir koʻrsatilishi zarur boʻlgan vaqt momentlarini tebranuvchi tizimning oʻzi belgilaydi, tashqi taʼsirni tizimning oʻzi boshqaradi. Mac, mayatnikli soatda mayatnik, koʻtarib qoʻyilgan toshning yoki buralgan prujinaning energiyasi hisobiga turtki olib turadi, bunda bu turtkilar mayatnik oʻrta holatdan oʻtayotgan momentlardagina beriladi. Parametrik tebranish vaqtida tashqi taʼsir hisobiga tizimning biror parametri, mas., tebranayotgan sharcha osilib turgan ipning uzunligi davriy ravishda oʻzgarib turadi.
Eng sodda tebranish garmonik tebranishdir. Garmonik tebranishda tebranuvchi kattalik vaqt boʻyicha sinus yoki kosinus qonuni boʻyicha oʻzgaradi. Bu turdagi tebranish quyidagi sabablarga koʻra juda muhimdir: tabiatda va texnikada uchraydigan tebranish oʻz xarakteri boʻyicha garmonik tebranishga juda yaqin; boshqacha koʻrinishdagi davriy tebranishni ustmaust tushgan bir necha garmonik tebranish sifatida tasavvur qilish mumkin. Tebranish jarayonlarining fizik mohiyati turlicha boʻlishiga qarmay, ulardagi tebranishning oʻziga xos xususiyatlari bir xil qonuniyatga boʻysunadi. Garmonik tebranishning oʻzaro qoʻshilishidan turli tebranish, mas., bir xil chastota va turlicha fazalarga ega bulgan oʻzaro perpendikulyar ikkita garmonik tebranish yigʻindisi fazalar ayirmasiga qarab tebranuvchi nuqtaning trayektoriyasi toʻgʻri chiziq, aylana yoki ellipedan iborat bulishi mumkin. Chastotalari turlicha va uzaro perpendikulyar bulgan ikkita garmonik tebranish yigindisini ifodalovchi nuqta harakatining trayektoriyalari gʻoyat murakkab chiziklardan iborat. Bu chiziklar Lissaju figuralari deb yuritiladi. Garmonik tebranishdan iborat turlicha murakkab tebranish mexanika, elektrotexnika, radiotexnika, optika va boshqafan hamda texnika sohalarida koʻp uchraydi.
Biroq, fizik miqdor qiymatlarining ortib borishidan kamayishgacha yoki aksincha, faqat bir marta o‘tishi bilan tavsiflanadigan tebranma jarayonlar mavjud. Bunday jarayonlar impuls jarayonlari deyiladi.
Ba’zan ko‘rilayotgan hodisaning vaqt o‘tishi va uni xarakterlovchi asosiy fizik miqdorning o‘zgarishi ko‘p jihatdan boshqa har qanday fizik miqdorlarga bog‘liq bo‘ladi. Bu fizik miqdorlarning ba’zi qiymatlari uchun bunday jarayon o‘sishdan pastga va orqaga o‘tishlarning takror o‘zgarishi bilan tebranishi va boshqalar uchun-o‘sishdan pastga yoki aksincha o‘sishdan bir marta o‘tish bilan tebranishi mumkin.
1-rasm. Mayatnikning erkin tebranishlari
Ba’zi fizik kattaliklarni hisobga olganda tebranma jarayon belgilari paydo bo‘lib, boshqa fizik kattaliklarni hisobga olganda paydo bo‘lmagan holatlar ham mavjud. Bunday holatlar juda tez-tez sodir bo‘ladi.
S ning qiymati t vaqtning funksiyasi bo‘lib, (2, A) rasmda ko‘rinib turibdiki, faqat pastga tushmasdan ortadi. SHuning uchun, bu jarayon tebranish emas, deb tuyulishi mumkin. Biroq s (DS/dt) qiymatning vaqtli hosilasiga o‘sak tebranma jarayonning belgilari paydo bo‘ladi.
2-rasm. Tebranma jarayon
Mexanik sistemalarda sodir bo‘ladigan ko‘pgina tebranma jarayonlarga tebranish deyiladi. Tebranish va boshqa mexanik tebranishlarni ajratuvchi umumiy qabul qilingan tushuncha yo‘q, shuning uchun ko‘pincha "tebranish" va "mexanik tebranishlar" atamalari ma’no jihatdan tenglashadi.
Ba’zan adabiyotlarda tebranishning kichik va tez-tez tebranishi va haqiqiy tebranishlar katta va kam bo‘lishiga ko‘ra ta’rif mavjud. Lekin bu ta’rif to‘g‘ri emas. Kichik, tez-tez tebranadigan elektron haqida atomni modellashtirishda tebranmas, tebranmas deb aytiladi va samolyot qanoti yoki kema korpusining katta va juda kam tebranishlari bilan bu tebranishlarni tebranish deb atash odat tusiga kiradi.
Muhandislikda tebranish odatda mexanizm va elementlarda, shuningdek, barcha tuzilmalarda faqat zararli tebranishlar deb ataladi, ular o‘z vazifalarini bajarishning ajralmas sharti emas, balki nomukammal tuzilmalar natijasida paydo bo‘ladi.
Masalan, bunga aylanuvchi qismlarning muvozanati etarli emasligi, aerodinamik kelib chiqish kuchlari ta’sirida yuzaga keladigan samolyot elementlarining tebranishi va ko‘priklar va binolarning konsistensiya yoki shamoldan tebranishi tufayli sodir bo‘ladigan mashinalarning tebranishini kiritish mumkin.
Yaqinda texnologiya turli materiallarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan qurilmalar va mashinalarda yaratilgan tebranma harakatdan foydalana boshladi. Foydali funksiyalarga ega tebranishning bu turi tebranish deb ham ataladi.
|
| |
