Mexanik parametrlarni nazorat qilish. Siljishni o’lchash
Mexanik parametrlarni (o‘lchamlarni, siljishlarni, kuchlarni, tezliklarni va hokazolarni) nazorat qilish asboblari turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda keng qo‘llanilmoqda, bu yerda, qalinlikni, chiziqli va burchakli siljishlarni, burchak tezliklarni (mashina va mexanizmlarning aylanishlar sonini), kuchlanishlarni, deformatsiyalarni, tebranishlarni va boshqalarni o‘lchash talab qilinadi.
Chiziqli o‘lchamlarni o‘lchashning elektr usullarini kichik va katta o‘lchamlarni o‘lchash usullariga ajratish mumkin.
Juda ham kichik o‘lchamlarni (mikrometrning ulushlaridan bir necha mikrometrgacha) o‘lchash usullaridan detallarning g‘adir-budurligini o‘lchashda, ularga ishlov berish sifatini baholashda foydalaniladi. Bir necha mikrometrdan 100—200 mm gacha bo‘lgan o‘lchamlarni o‘lchovchi asboblar mikrometrlar yoki qalinlik o‘lchagich (tolщinomer) deb ataladi va sanoatda avtomatik nazorat qilishning juda turli-tuman sohalarida qo‘llaniladi.
Katta o‘lchamlarni (bir necha metrgacha) o‘lchash usullari suyuqliklar va sochiluvchan moddalarning sathni aniqlash uchun sath o‘lchagichlar yasashda foydalaniladi
G‘adir-budurlikni (notekislikni) o‘lchashning elektr usullari odatda paypaslash (ushlab ko‘rish) usuliga asoslangan bo‘lib, profilometrlar yoki profilograflar deyiladi. Profilometrlar g‘adir-budurlikning faqat ko‘rinma balandligini baholashga imkon beradi, profilograflar esa sirtning profilogrammasini olishga imkon beradi. Profilometrlar pezoelektrik, induktiv va induksion o‘zgartkichlar bilan quriladi.
Mikrometrlarda induktiv, fotozlektrik va sig‘imli o‘zgartkichlar juda tez-tez qo‘llaniladi. Qalinlik o‘lchagichlarda magnit zanjirlarning xossalaridan foydalanishga asoslangan o‘zgartkichlar va ionli o‘zgartkichlar keng tarqalgan. Qalinlik o‘lchagichlarga ko‘pincha bunday talab qo‘yiladi: ob'ektning qalinligi faqat bir tomonidan borib o‘lchanishi kerak. Shuning uchun qalinlik o‘lchagichlarni yasash usullari, masalan, o‘zgarmas magnitning yoki elektromagnitning tortish kuchlanishini buyumning qalinligiga yoki ustqoplamaning qalinligiga yoki o‘lchanayotgan materialning (induktiv asboblarning) qalinligiga bog‘liq holda magnit zanjiri qarshiligining o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘lchashga asoslanadi. Ionli qalinlik o‘lchagichlarda tekshirilayotgan qalinlik β, j yoki rentgen nurlarini yutish jadalligiga ko‘ra (ikki tomondan borish mumkin bo‘lganda), yoki bu nurlarning tarqalish jadalligiga ko‘ra (bir tomondan borish mumkin bo‘lganda) aniqlanadi.
Mexanik harakatning asosiy parametrlari — siljish, tezlik va tezlanish o‘zaro oddiy differensial bog‘lanishlar bilan bog‘langanligi ma'lum. Harakat parametrlarining bu xossasi ularni o‘lchash asboblarini yasashda foydalaniladi.
Harakat parametrlarini o‘lchash usullari ikki asosiy guruhga ajratilishi mumkin. Birinchi guruhga harakatdagi ob'ekt bilan harakatsiz deb qabul qilingan tizim o‘rtasidagi bevosita kontaktni amalga oshirishga asoslangan usullar kiradi. Kontakt (tegish) albatta mexanik bo‘lishi shart emas, u optik, akustik, radio va boshqa usullar bilan vujudga kelishi mumkin. Bunday asboblarning tabiiy kirish kattaligi siljish hisoblanadi. Bu usullarning ikkinchi guruhi hisob boshi deb qabul qilingan qo‘zg‘almas tizim bilan bevosita kontaktni amalga oshirishni talab qilmaydi. Bu guruhdagi asboblar inersial deyiladi va ularning tabiiy kirish kattaligi tezlanish hisoblanadi.
Tezliklarni va tezlanishlarni o‘lchovchi asboblar velosimetr va akselometrlar deyiladi; vibratsion siljishlarni o‘lchovchi asboblar esa vibrometrlar deyiladi.
Harakat parametrlari o‘zgarish xarakteriga ko‘ra ikki asosiy sinfga ajratilishi mumkin: ilgarilanma (yoki aylanma) harakat parametrlari va tebranma harakat parametrlari, u vibratsiya deb ataladi.
Deformatsiyalar va mexanik kuchlanishlarni o‘lchash uchun ko‘pincha tenzoqarshiliklar va induktiv tenzometrlardan foydalaniladi.
Kuch, bosim va aylanuvchi (buraluvchi) momentlarni elektrik o‘lchash usullari bir-biriga ancha o‘xshash va ikki xil turga ajratilishi mumkin: tabiiy kirish kattaligi o‘lchanayotgan kattalikning o‘zi bo‘lgan o‘zgartirgichlardan foydalanishga asoslangan usullar va o‘lchanayotgan kuchlarning ta'sirida bo‘ladigan elastik elementlarning materialidagi mexanik kuchlanishlarni o‘lchashga asoslangan usullar.
Mexanik parametrlarni nazorat qilish uchun elektrik o‘zgartkichlar ishlash prinsipiga ko‘ra potensiometrik, tenzometrik, sig‘imli, induktiv va boshqa turlardagi datchiklarga bo‘linadi. Shularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.
|
