|
Xalqaro mehnat taqsimoti: tushunchasi, afzalliklari, kamchiliklari
|
| Sana | 25.01.2024 | | Hajmi | 21,01 Kb. | | #146080 |
Bog'liq Xalqaro mehnat taqsimoti tushunchasi, afzalliklari, kamchilikla(1)
Xalqaro mehnat taqsimoti: tushunchasi, afzalliklari, kamchiliklari
Xalqaro mehnat taqsimoti - bu ishning unumdorligini oshirishga qaratilgan aniq va chegaralangan vazifalarda ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining eng yuqori shakli. Mamlakatlar ayirboshlash uchun foydalanadigan ma'lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasi xalqaro mehnat taqsimoti va uni kengaytirish zarurligini belgilab berdi.
Tarixiy jihatdan tobora murakkablashib borayotgan xalqaro mehnat taqsimotining o'sishi ishlab chiqarish va savdoning global o'sishi, kapitalizmning ko'tarilishi va sanoatlashtirish jarayonlarining murakkabligi bilan chambarchas bog'liqdir.
Xalqaro mehnat taqsimotining, shuningdek, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning boshqa shakllarining vakolatxonasiga, asosan, o'sha xalqlarda hukmron bo'lgan ishlab chiqarish munosabatlari ta'sir ko'rsatadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti har xil mamlakatlar o'rtasidagi savdo-sotiq kengayib, jahon bozorini rivojlantirish uchun ob'ektiv platformani tashkil etishi uchun juda muhimdir.
Xalqaro mehnat taqsimoti ma'lum bir mamlakatlarni ishlab chiqarishning turli sohalarida, xususan mahsulotlarda yoki ishlab chiqarish jarayonining tanlangan qismlarida ixtisoslashuvini anglatadi. Kontseptsiya bozorlarning dunyo bo'ylab tarqalishi iqtisodiy faoliyatning progressiv differentsiatsiyasini vujudga keltirishni taklif qiladi.
Bu kompaniyadagi mavjud mehnat taqsimotiga o'xshaydi, ammo buning o'rniga xalqaro miqyosda. Shu tarzda, ba'zi bir ishchilar ma'lum vazifalarni bajarishga ixtisoslashgani kabi, xalqaro miqyosda ham millatlar ma'lum ishlab chiqarish faoliyatiga ixtisoslashganligi kuzatilmoqda.
Masalan, Shveytsariya moliyaviy xizmatlar sohasida ixtisoslashgan deb hisoblanganidek, Braziliya kofe yoki tovuq go'shti ishlab chiqarishga ko'proq ixtisoslashgani kuzatilmoqda.
Katta sanoatning yuksalishi ishlab chiqarishda katta farqlanishlarga va milliy chegaralardan oshib ketadigan ixtisoslashuvning rivojlanishiga olib keldi.
Xalqaro mehnat taqsimotiga iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlatlar tomonidan etkazib beriladigan ko'p miqdordagi qishloq xo'jaligi mahsulotlari va xom ashyolarga sanoat mamlakatlarining katta talabi yordam berdi.
Xalqaro mehnat taqsimotiga iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlatlar tomonidan etkazib beriladigan ko'p miqdordagi qishloq xo'jaligi mahsulotlari va xom ashyolarga sanoat mamlakatlarining katta talabi yordam berdi.
Qiyosiy ustunlik
Qiyosiy ustunlik nazariyasi, ehtimol xalqaro savdo nazariyasidagi eng muhim tushuncha. Iqtisodiy ustunlik - bu bir mamlakat berilgan natijani boshqasiga qaraganda ko'proq iqtisodiy ishlab chiqarishi. O'zaro qiyosiy ustunlikdagi mamlakatlar o'rtasidagi farqlar ixtisoslashuv modellarini belgilaydi.
Xalqaro mehnat taqsimoti tabiiy ravishda yuzaga chiqadi, qiymat qonuni uning rivojlanishini tartibga soluvchi omil hisoblanadi. Jahon bozorida kuchli raqobat kurashini olib boradigan turli mamlakatlar o'rtasida turli xil ishlab chiqarish haqiqatlari taqqoslanmoqda.
Eng muhim omil bu texnologiya darajasi, chunki u ishlab chiqarish xarajatlariga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Jahon bozorida ba'zi mahsulotlarning raqobatbardoshligini aniqlashda tabiiy sharoitlar ham muhimdir.
Afzalligi va kamchiliklari.
Klassik iqtisodiyotda xalqaro mehnat taqsimoti ixtisoslashgan faoliyat uchun foyda keltiradi deb hisoblansa-da, ushbu bo'linma yaratadigan tengsizliklar va tuzilgan ierarxiyalarga ko'proq e'tibor beradigan boshqa tahlillar mavjud.
Afzalligi
- Resurslardan yanada samarali foydalanish, chunki har bir mamlakat o'zi uchun eng maqbul bo'lgan vazifalarda o'z salohiyati va boyligidan foydalanishi mumkin. Bu mamlakatga iqtisodiy resurslaridan to'liq foydalanishga imkon beradi.
- Xarajatlarni ikki yo'l bilan pasaytirish: narxlarni pasayishiga olib keladigan ishlab chiqarish ko'lamini tejash va qiyosiy ustunliklardan foydalanish.
- Tijorat almashinuvi orqali xalqlarning samarali rivojlanishi ta'minlanadi. Ortiqcha eksport qilinishi mumkin, bu esa daromadning aylanma oqimiga ta'sir qiladi.
Kamchiliklari
Ba'zi iqtisodiy tahlilchilar xalqaro mehnat taqsimoti ta'sirini obro'sizlantirishdi va bu bo'linish faqat tovar ishlab chiqaradigan mamlakatlarda qashshoqlik va tengsizlikni keltirib chiqardi deb ta'kidladilar.
Darhaqiqat, 1980 yillarda BMTning Lotin Amerikasi bo'yicha iqtisodiy komissiyasining a'zosi, iqtisodchi Raul Prebish xalqaro mehnat taqsimoti dunyoni ikki guruhga bo'linishini keltirib chiqardi: biri xom ashyo ishlab chiqaradigan, ikkinchisi xomashyo ishlab chiqaradigan. sanoatlashgan mahsulotlar.
Birinchi guruh o'zlarining tovarlari qiymatining tobora pasayib ketishi sababli ularning xarid qobiliyatini yo'qotganini ko'rgan bo'lsa, ikkinchi guruhga ularning mahsulotlarining mos yozuvlar narxlarining ko'tarilishi foyda keltirdi.
Xom ashyoning qadrsizlanishi paytida sanoat mahsulotlari nisbiy qiymatini oshirgan ushbu hodisa tijorat almashinuvi jarayonlarining yomonlashuvi deb nomlangan.
Ushbu yomonlashuv, tengsizlikning ko'payishi bilan bir qatorda, eng ta'sirlangan mamlakatlarning eng boylarga ko'proq bog'liqligiga olib keladi.
Xalqaro mehnat taqsimoti
Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT)–ayrim mamlakatlarning tabiiy sharoit va
resurslari, aholining mehnat malakalarining ko’nikmalari asosida ayrim
mahsulotlari yoki ularning turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va boshqa
mamlakatlar bilan ayrboshlashuvidir. XMT mamlakatlarning iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlanishi darajasi ijtimoiy–siyosiy tizimining harakteridan qat’iy nazar tovarlar
xizmat va bilimlarning xalqaro ayrboshlanishi, ishlab chiqarishning rivojlanishi,
ilmiy savdo soliq sohalarida boshqa hamkorlarining ob’ektiv asosidir. XMT
mamlakatlar ichidagi va ular o’rtasidagi munosabatlar rivojlanishining qonuniy
natijasi
ijtimoiy
mehnat
taqsimotining
mantiqiy
davomidir.
XMT
xarakatlantiruvchi kuch va uni rag’batlantiruvchi omil. Mamlakatlarning unda
ishtirok etishidan ko’zlangan maqsadi, manfaatlari, vazifalari iqtisodiy foyda
olishga qaratilgandir. XMT da har bir mamlakat milliy iqtisodiyotning tutgan o’rni
quyidagilarga bog’liq bo’ladi.
A) Iqtisodiy geografik holati.
B) Agroiqlimiy sharoitlari
V) Tabiiy resurslari foydali qazilmalar bilan ta’minlangan darajasi
G) Xalqning, millatning mehnat an’analari ma’lum ishlab chiqarish turlari
xizmatlari ko’nikmalariga egaligi.
D) Mamlakatni iqtisodiy tarixiy rivojlashi xususiyatlari
E) Ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyot darajasi
J) Mehnat resurslari sifat tarkibi kasbiy va intelektual darajasi yangi kasb
hunarlarning o’zlashtirish imkoniyatlari kabi bir qator iqtisodiy ijtimoiy
ko’rsatkichlar.
XMTning mamlakatlar uchun manfaatli tomonlari.
1. Xalqaro ayirboshlashning qulay sharoitlarida eksport qilinayotgan tovarlar va
xizmatlar baynalminal va milliy qiymatlari o’rtasidagi ijtimoiy farqiga erishish
2. Arzon import tovarlar va xizmatlar evaziga milliy tovarlar ishlab chiqarish va
xizmatlardan voz kechish.
Iqtisodiy integratsiya ikki va undan ortiq milliy xo’jaliklarining yagona
mexanizmini yaratish maqsadidagi yaqinlashuvi va uyg’unlashuvidir. Iqtisodiy
integratsiya jarayoni rivojlanish darajasiga ko’ra quyidagi beshta guruhga
ajratiladi:
1.Erkin savdo mintaqasi;
2.Bojxona ittifoqi;
3.Umumiy bozor;
4.Valyutaviy iqtisodiy ittifoq;
5.Siyosiy;
Dunyodagi eng yirik integratsion ittifoq neft eksport qiluvchi mamlakatlar
tashkiloti (OPEK) hisoblanadi. U 1960 yilda tashkil topgan bo’lib, asosiy neft
qazib oluvchi davlatlar qiziqishlarini himoya qiladi. Uning tarkibiga 13 ta davlat
kiradi, bular Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA, Qatar, Eron, Iroq, Indoneziya;
Afrikada — Liviya, Jazoir, Nigeriya, Gabon; Lotin Amerikasida — Venesuela,
Ekvador.
AQSH, Kanada, Meksika iqtisodiy ittifoqi hududlari erkin savdo zonasiga
(NAFTA) aylandi. Mintaqalar doirasidagi ittifoqqa Lotin Amerikasi assotsiatsiyasi
integratsiyasi (LAII), Osiyo-Tinch okean iqtisodiy hamkorligi (ATES), Afrika
birligi tashkiloti (OAE) va boshqalar kiradi.
MEHNAT TAQSIMOTINING
Biror korxonaga borib mahsulot yaratish jarayonini kuzatgan bo‘lsan-
giz, xom ashyoga ishlov berish jarayoni ishchilar orasida taqsimlab
olingan bo‘lib, har bir ishchi o‘ziga ajratilgan ishnigina bajaradi. Ishni
ishchilarga bunday taqsimlab berishga, o‘z nomi bilan mehnat taqsimoti
deb ataladi. Mehnat taqsimotining asosida — ishni tezroq bajarish, kamroq
resurs sarflab, ko‘proq yaxshi, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, ya’ni
mahsuldorlikni oshirish yotadi. Mehnat taqsimoti natijasida, odamlar turli
xil kasblar bo‘yicha ixtisoslashadi. Bularning hammasi birgina maqsad
— mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan bo‘ladi.
Mahsuldorlik
— resurslarning muayyan miqdoridan ishlab chiqarilgan
mahsulot miqdori.
Texnologiya
— mahsulot ishlab chiqarishda qaysi resurslardan
foydalanish, qanday usul va ketma-ketlikda ishlov be rish yo‘l-yo‘rig‘i.
Mehnat unumdorligi
— vaqt birligi ichida bir birlik resursdan
foydalanib ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar miqdori.
Mehnat taqsimoti
— mahsulot ishlab chiqarish jarayonining ish-
chilar o‘rta sida ishni taqsimlash aso sida tashkil qilinishi.
Ishlab chiqarish taraqqiyoti natijasida ba’zi bir mahsulot turlarini
yaratish jarayoni murakkablashib boradi. Bitta korxona miqyosida bun-
day mahsulotlarni ishlab chiqarishning iloji bo‘lmay qoladi. Shu sabab,
korxonalar o‘rtasida bu mahsulotni yaratish jarayoni, ya’ni ish o‘zaro
taqsimlab olinadi. Natijada, korxonalar o‘rtasida mehnat taqsimoti yuz
berib, ular bir butun mahsulotni emas, balki uning ma’lum bir qismini
ishlab chiqarishga moslashadi, ya’ni ixtisoslashadi.
Shu tariqa bir necha korxonalardan iborat, muayyan mahsulotni ishlab
chiqaruvchi tarmoq vujudga keladi. Misol tariqasida avtomobil ishlab
chiqarishni olaylik. Ma’lumki, avtomobil yuzdan ortiq katta-kichik detal-
lar, qismlardan tashkil topgan. Uning bitta detali, masalan, g‘ildiraklari
bitta korxonada ishlab chiqarilsa, oynasi ikkinchi korxonada, motori
esa uchinchi korxonada ishlab chiqariladi va hokazo. Xullas, avtomobil
qismlarini ishlab chiqarish bilan o‘nlab korxonalar shug‘ullanadi. Oxiri
yig‘uv korxonasida bu qismlardan avtomobil yig‘iladi. Shu tariqa bu kor-
xonalar birgalikda avtomobil ishlab chiqarish tarmog‘ini tashkil qiladi
va har biri ma’lum detalni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Korxonalar-
ning ma’lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarish bo‘yicha bitta tarmoqqa
birlashishi ham mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan bo‘ladi.
O‘z navbatida, bir-biriga yaqin turdagi mahsulot ishlab chiqarayotgan
tarmoqlar birlashib, ishlab chiqarishning yirikroq tarmoqlarini, ular ham
birlashib, ishlab chiqarish sohalarini tashkil qiladi.
An’analar, mahalliy zarurat tufayli bir butun hudud, hatto mamlakatlar
ham ko‘proq mahsulotlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisosla-
shadi. Masalan: Braziliya – qahva, Hindiston – choy ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan. Bunday ixtisoslashuv hududiy ixtisoslashuv deyiladi.
Ixtisoslashuvning bir qator afzalliklari bo‘lsa-da, quyidagi omillar
ixtisoslashuvni amalga oshirishga yo‘l qo‘ymaydi:
1. Har qanday ishlab chiqarishni mayda qismlarga qanchalik ko‘p
bo‘lmang muayyan sondagi bo‘linishdan keyin bu qismlarni yanada may-
daroq qismlarga yoki jarayonlarga bo‘lishning iloji yo‘q bo‘lib qoladi.
2. Mahsulotni ayirboshlash ham ixtisoslashuvga ta’sir qiladi. Ma-
salan, fermer xo‘jaligi kartoshka yetishtirishga ixtisoslashgan bo‘lsa va
Ixtisoslashuv
— biror mahsulot turini yoki mahsulotning bir qismini
ishlab chiqarish bo‘yi cha korxonalar o‘rta sidagi mehnat taqsi moti.
Hududiy ixtisoslashuv
— sharoit, an’analar, mahalliy imkoniyatlar
tufayli butun bir hu dud mahsulotning bi ror turini ishlab chiqa rishga
moslashuvi.
Iqtisodiy rivojlanish zamirida mehnat unumdorligini oshirish
yotadi.
•
Mehnat unumdorligiga mehnat taqsimoti, ishchi xodimlar
malakasi, texnologiya va asbob-uskunalarning holati ta’sir ko‘rsatadi.
•
Mehnat taqsimotining bir qator ijobiy va salbiy tomonlari mavjud.
•
Ixtisoslashuvning asosiy maqsadi ishlab chiqarish unumdorligini
oshirish va ishlab chiqaruvchilar imkoniyatlarini kengaytirishdir.
kartoshkaning bahosi bir necha yil surunkasiga arzon bo‘laversa, fermer
o‘z yerida boshqa ekin ekishga o‘tishi mumkin.
3. Ixtisoslashuvga bozordagi talab ham ta’sir qiladi. Masalan, mam-
lakatimiz avtomobil sanoati “Malibu” avtomobilini “Spark” avtomobiliga
qaraganda ancha kam ishlab chiqaradi. Chunki “Spark” tejamkor va
arzonligi uchun uni olishni xohlovchilar soni ko‘proq.
4. Mahsulotni katta hajmda bir joyda ishlab chiqarilganda uni
iste’molchilarga yetkazish ko‘p xarajat va vaqtni talab qiladi.
5. Iste’molchilar katta zavod va fabrikalarda ishlab chiqarilgan mah-
sulotga nisbatan hunarmandlar tomonidan mahalliy mahsulotlarni xush
ko‘rgan hollar ham ko‘p. Masalan, ayollar ayrim hollarda fabrikalarda
tikilgan kiyimlarga qaraganda kichik tikuv atelyesida maxsus buyurtma
asosida tikilgan kiyimlarni afzal ko‘radilar.
6. Turizm yoki sartaroshlik kabi xizmat turlarini yirik korxonalardan
ko‘ra kichik shaxobchalar amalga oshirgani qulayroq.
http:eduportal.uz
Klaster.Iqtisodiy klaster
— muayyan hududda to‘plangan, mahsulot,
butlovchi qismlar, ma’lum xizmatlar, infratuzilma bilan o‘zaro
ta’minlovchi tashkilotlar (korxonalar, ilmiy va ta’lim muassasalari va
h.k) guruhi bo‘lib, guruh ishtirokchilari bir-birlarining va klasterning
raqobatbardoshliligini oshiradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda ham iqtisodiy klasterlar keng tarqal-
moqda. Tashkil qilinayotgan paxta-to‘qimachilik, baliqchilik, oziq-ovqat
klasterlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Iqtisodiy klasterning xususiyatlari quyidagilardan iborat: geografik
jihatdan o‘zaro yaqinlik; texnologiyalarning turdoshligi; xom ashyo ba-
zasining umumiyligi; innovatsion faoliyatning mavjudligi.
1. Yuqoridagi rasmlar asosida paxtada n har xil tayyor mahsulotlar ishlab
chiqarish bilan bog‘liq korxonalar ro‘yxatini tuzing.
2. Ro‘yxatga yana qanday korxonalarni qo‘shish mumkin?
3. Chigit ekishdan boshlab toki tayyor mahsulotning iste’molchiga borib
yetishigacha bo‘lgan ishlab chiqarish jarayonining zanjirini mantiqiy
ketma-ketlikda quring.
4. Birgina erkaklar ko‘ylagini ishlab chiqarishda qanday: a) tabiiy;
b) kapital; d) mehnat resurslari ishlatilishini aniqlang.
5. Agar rasmlardagi korxonalarni umumiy tizimga birlashtirilsa, bu
qanday afzalliklar berishi mumkinligi bo‘yicha o‘z fikringizni bildiring.
3 – E. Sariqov, B. Haydarov
Masala1: Ikkita ishchi birinchi 5 kunlikda 500 ta, ikkinchi 5 kunlikda
750 ta mahsulot tayyorladi. Bitta ishchining birinchi va ikkinchi besh
kunlikdagi bir kunlik mehnat unumdorligini toping va o‘zaro taqqoslang.
Yechimi: Sarflangan umumiy vaqt = Ishchilar soni . Har bir ishchi
sarflagan vaqt = 2 ishchi . 5 kun = 10 kun
Bitta ishchining birinchi besh kunlikdagi mehnat unumdorligi:
U=Q:T=500:10=50 taga,
Bitta ishchining ikkinchi besh kunlikdagi mehnat unumdorligi esa:
750:10=75 taga teng.
Endi ularni taqqoslaymiz: 75:50=1,5, ya’ni, bitta ishchining ikkin-
chi besh kunlikdagi mehnat unumdorligi birinchidagiga qaraganda 1,5
baravar ko‘p bo‘lgan.
Masala 2 (mustaqil yechish uchun): Tikuvchilik fabrikasida 120 nafar
ishchi xaftasiga 5 kundan ishlaydi. Fabrika 2019- yilning 1- martidan
31- mayigacha 95040 ta ko‘ylak tikdi. Ishlab chiqarish jarayoni 1- iyundan
ixtisoslashtirildi, 1- sentabrdan boshlab esa klaster tizimiga o‘tildi. Agar
1- iyundan 31- avgustgacha 117000 ta, 1- sentabrdan 30- noyabrgacha
140400 ta ko‘ylak tikilgan bo‘lsa, bir ishchining ixtisoslashmagan, ix-
tisoslashgan va klaster tizimi sharoitlaridagi mehnat unumdorliklarini
toping va o‘zaro taqqoslang. Masalani yechishda taqvim (kalendar)dan
foydalaning. Ba’zi sonlarni yaxlitlashga to‘g‘ri kelishi ham mumkin.
|
| |
