Ученый XXI века • 2022 • № 6 (87)
67
TEXNOLOGIK JARAYONLAR BOSHQARUVINING O'ZIGA
XOS JIHATLARI
S.B. Yuldashev
1
Ushbu maqolada texnologik jarayonlar boshqaruvining o'ziga
xos jihatlarini
o'rganish va tahlil etishga doir fikr-mulohazalar keltirib o'tilgan. Mavzuga doir
ma'lumotlar va tadqiqotlar o'rganilib, bir qator xulosalar natijalari keltirib o'tilgan.
Kalit so'zlar: Texnologik jarayon, texnologiya, korxonalar, tizim,
mexanizatsiyalash,
avtomatlashtirish, xomashyo, mehnat xarajatlari, energetik resurslar, yarimtayyor
mahsulotlar, iqtisodiy baholash, ekstrapolatsiyalash, masshtablash.
Iqtisodiy korxonalar ichidagi innovatsion faoliyat
tashkilotning asosiy
rag'batlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Texnologik jarayonlarni boshqarish, nazorat
qilish va avtomatlashtirish – uzluksiz rivojlanuvchi tizim bo‘lib, u ishlab chiqarishning
o‘ziga xos xususiyatlari va fan-texnikaning ko‘pchilik boshqa sohalari bilan
chambarchas bog‘langandir. Ishlab chiqarishni boshqarishning eng asosiy yo'li -
avtomatlashtirishdir. Avtomatlashtirishda yuqori samaradorlikka erishishning
bevosita sharti – asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash
hisoblanadi. Avtomatlashtirishni rivojlantirish jarayoniga quyidagi ko‘p sonli qonuniy
va tasodifiy omillar ta’sir ko‘rsatadi: texnologiya
va qurilmaning holati hamda
avtomatlashtirishga tayyorgarligi, xomashyo, yarimtayyor mahsulotlar va energetik
resurslarning sifati hamda barqarorligi, xodimlarning malakasi, ishchi va mutaxassislar
faoliyatini tashkil etish va hokazo.
Aytib o'tish joizki, texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish
faqat ishlab chiqarish texnikasini takomillashtirish
hamda mehnat sharoitlarini
yaxshilash bilangina emas, balki ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, birlik
mahsulotga ketadigan moddiy va mehnat xarajatlarini pasaytirib,
uning texnik-
iqtisodiy ko‘rsatkichlarini orttirish bilan bog‘liq. Qolaversa, iqtisodiy omillar
avtomatlashtirish obyektini tanlab olishda asosiy omil hisoblanadi. Sanoatda
avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligini orttirish omillari juda ko‘p. Hozirgi
sharoitda avtomatlashtirishning iqtisodiy samaradorligiga xizmat ko‘rsatuvchi
xodimlar sonini kamaytirish hisobigagina erishishga ko‘p hollarda imkon bo‘lmaydi.
Chunki
zamonaviy zavodlar, korxonalar, bo‘linmalarga nisbatan kam miqdordagi
odamlar bilan xizmat ko‘rsatiladi. Shuning uchun iqtisodiy samaradorlikni oshirish
omillariga quyidagilarni kiritish mumkin: mahsulot sifatini oshirish, xomashyo va turli
xil energiya sarfini, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytirish, ishlab chiqarish ritmini
oshirish, mehnat unumdorligini va chiqarilayotgan mahsulot hajmini oshirish, xizmat
ko‘rsatuvchi xodimlarning mehnat sharoitini ishlab chiqarishning kishilar hayoti va
sog‘ligi uchun xavfli bo‘lgan hududlardagi zararli ishlarni yo‘qotish hisobiga yaxshilash.
Binobarin, loyihalanayotgan va qurilayotgan yangi ishlab
chiqarish korxonalarida
avtomatlashtirish texnologiya bilan uzviy ravishda bog‘lanishi kerak. Jadal texnik
taraqqiyot tufayli,,yosh“ ishlab chiqarish ma’lum davrdan so‘ng eskiradi va yangilashni
talab qiladi, shu jumladan, amaldagi texnologik jarayonlarni nazorat qilish va
avtomatlashtirish tizimlarini yanada zamonaviy hamda takomillashganlari bilan
almashtirishni talab qiladi.
Amaldagi ishlab chiqarish korxonalaridagi avtomatlashtirish
tizimlarini
takomillashtirishda, shuningdek, texnologiya va jihozlarni yangilashda mustaqil
iqtisodiy baholashlar bo‘lishi mumkin.Texnologik jarayonlarning murakkablashuvi va
jadallashuvi tufayli zamonaviy ishlab chiqarish korxonalarini boshqarish ularni
mikroprotsessor texnikasi va boshqaruvchi hisoblash texnikasini qo‘llab, keng
avtomatlashtirish asosidagina samarali bo‘lishiga erishiladi. Avtomatlashtirish talablari
texnologik jarayonlar loyihalanayotgan bosqichdayoq hisobga olinganda –
avtomatlashtirish katta samara beradi.Yuqorida aytilganlardan,
texnologik
1
