TA’LIM MUASSASALARINI BOSHQARISHNING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Inoyatova Xalima Nasirovna
O‘zbekiston Respublikasi Oriental universiteti Ta’lim menejmenti magistranti
Rivojlangan mamlakatlarning ilgʻor ish tajribasini oʻrganish va
umumlashtirish ham Maktabning muhim vazifalaridandir. Maktab xalq taʼlimi
muassasalari hamda maktab xodimlarining amaliy faoliyati va nazariy
xulosalarini boyitishga xizmat qiladi. Kadrlar tayyorlashni takomillashtirish ham
Maktabning muxim masalalaridan biri. Oʻzbekistonda maktabning turli
masalalariga oid tadqiqotlar Oʻzbekiston Ped. fanlari ilmiy tadqiqot instituti,
Toshkent ped. universiteti va boshqa ped. intlarida olib boriladi.
Ta’limni boshqarish nazariyasida uning o’ziga xosligi ma’lum mezonlarga
ko‘ra tasniflangan boshqaruvga turli yondashuvlarda namoyon bo‘ladi. Bu
yondashuvlar boshqaruv jarayonining mohiyatini belgilab beradi va uning
evolyutsiyasini tarixiy-pedagogik tadqiq qilish jarayonida tahlil predmeti boʻlib
xizmat qilishi, ushbu boshqaruvning yetakchi paradigmasini kvalifikatsiya qilish
funksiyasini bajarishi mumkin. Shubhasiz, ularning har biri boshqaruvni
shakllantirish jarayonida u yoki bu tarixiy bosqichda ma’lum foyda keltirgan.
Maktab rahbarining iqtisodiy sohasidagi ishlarni tahlil qilish bunday
boshqaruvning mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishga, “strategiya”
tushunchasining asosiy xususiyatlarini va uning “rivojlanish” va “prognozlash”
tushunchalari bilan bog‘liqligini aniqlashga imkon berdi. Ta’limda “strategiya”,
“strategik menejment (menejment)” tushunchalari operativ boshqaruv va
menejment o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatish uchun kiritildi, bunda asosiy e’tibor
tashqi omillarga qaratiladi. Biroq, mualliflar bu mohiyatni belgilashda turlicha
urg‘u beradilar. Demak, G.Mintzberg, J.Kvinn, S.Goshals strategik menejmentni
“tanlangan maqsadlarni amalga oshirishdan va munosabatlarning istalgan
holatiga erishishga urinishlardan iborat tizim va uning muhiti o‘rtasidagi aloqani
aniqlash va o‘rnatish jarayoni” deb qaraydilar. Resurslarni taqsimlash orqali atrof-
muhit bilan samarali va samarali harakat qilish imkonini beradi. Ta’lim tizimining
o‘ziga xos xususiyatlari bor, ular quyidagilar bilan belgilanadi:
• ta’lim sohasi eng innovatsion sohalardan biri bo‘lib kelgan va shunday
bo‘lib, u asosan samaradorlikni belgilaydi innovatsion faoliyat boshqa sohalarda;
• ta’lim tizimi bu ochiq, moslashuvchan, individuallashtirilgan, ijodiy
bilimlarning, insonning butun umri davomida uzluksiz ta’lim olishining global
tizimi bo‘lib, ta’lim sohasidagi ishlab chiqarish innovatsiyalari (o‘qitish va o‘qitish
texnologiyalari, usullari va usullari) va boshqaruv innovatsiyalari (yangi) birligini
ifodalaydi. Ta’lim sohasidagi iqtisodiy mexanizmlar , yangi tashkiliy tuzilmalar,
institutsional shakllar);
• ta’lim tizimini rivojlantirishni boshqarish texnologik, pedagogik, tashkiliy
innovatsiyalarni joriy etish bo‘yicha ta’sirlar tizimini kerakli tendentsiyalarni
ta’minlaydigan, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan inqiroz va qarama-qarshiliklarni
oldindan ko‘ra oladigan va bartaraf etadigan, tizimning yaxlitligini ta’minlaydigan
tarzda tashkil etishni nazarda tutadi;
• ta’lim tizimini iqtisodiy boshqarish innovatsion xarakterga ega bo‘lib,
strategik xatarlarni, shu jumladan turli siyosiy hodisalar, kutilmagan davlat
qonunlari va qoidalari, ta’lim tizimiga qo‘yiladigan ijtimoiy talablar va uning real
resurslari o‘rtasidagi nomuvofiqlik bilan bog‘liq xavflarni boshqarishni o‘z ichiga
oladi. Ta’lim tizimini boshqarishni rivojlantirishni o‘rganishda strategik
paradigmadan foydalanish, bizning fikrimizcha, nafaqat ushbu rivojlanishning
etakchi tendentsiyalarini, balki eng muhim tendentsiyalarni ham saralash
imkonini beradi. Ta’limni strategik boshqarish paradigmasi kontekstida L.S.
asarlarida keltirilgan faoliyatning umumiy nazariyasiga asoslanadi. Vygotskiy,
V.V. Davydova, E.V. Ilyenkova, A.N. Leontiev, S.L. Rubinshteyn, G.P.
Shchedrovitskiy va boshqalar, biz mintaqadagi ta’limni boshqarish tizimining
genezasiga eng mos keladigan maxsus shaklni – “topshiriqlar bo‘yicha
boshqarish” ni ajratib ko‘rsatdik. “Vazifalar” deganda biz kelajakdagi natija
(maqsad) modeli shartlarini, natijaga erishish vositalarini, mablag‘lardan
foydalanish usullarini, faoliyatni amalga oshirish shartlarini va kelajakdagi
natijani baholash mezonlarini tushunamiz. Shu ma’noda “vazifa”ni
“strategiya”ning sinonimi sifatida ko‘rish mumkin. Ehtiyoj qondirilmaguncha
yoki boshqa muqobil variantga o‘tish zarurati tug‘ilmaguncha (strategiyani
o‘zgartirish) o‘zgarmaydi. Vazifani shakllantirishni yakunlash harakat mavzusini
strategiyani amalga oshirishga olib keladi, ya’ni “ijro etuvchi” bosqichiga. Aynan
shu paytdan boshlab u tanlangan vosita va usullardan haqiqiy foydalanishga
o‘tish, ya’ni “ichki” tayyorgarlik jarayonidan haqiqiy “tashqi” faoliyatga o‘tish,
qondirishning haqiqiy amaliyotiga o‘tish imkoniyatini oladi. dastlabki ehtiyoj.
Maqsadning asosiy maqsadi maktab o‘qituvchilarini rag‘batlantirish, ularni
belgilangan vazifani amalga oshirish zarurligiga ishontirish va ta’lim
muassasasining rivojlanish strategiyasiga yo‘naltirishdir. Strategiyani amalga
oshirish o‘zaro bog‘liq ikkita vazifani hal qiladi:
1. Strategiya - bu ta’lim muassasasining sheriklar va raqobatchilar bilan
munosabatlarini o‘zgartirish vositasi, buning natijasida ta’lim muassasasi
raqobatdosh ustunliklarga ega bo‘ladi.
2. Ta’lim tizimini boshqarish: ichki o‘zgarishlar (majmui moddiy-texnikaviy,
moliyaviy-iqtisodiy, uslubiy jihozlar muassasalar, tashkiliy tuzilmadagi
o‘zgarishlar va professional mukammallik uning rahbarlari va xodimlari). Bu sizga
tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga munosib munosabatda bo’lish, ularga moslashish
va ulardan o‘z maqsadlarida foydalanish imkonini beradi. Strategiyani ishlab
chiqish quyidagi savollarga batafsil javob berishdan boshlanadi: Bugungi kunda
ta’lim tizimi, ta’lim muassasasi va ularning faoliyati qanday? Bizning xizmatlar va
mahsulotlarimiz, vazifalari, ta’lim bozoridagi o‘rni qanday? Ertaga, 5-10 yildan
keyin ular qanday bo‘lishi kerak? Maqsadlarimizga erishish uchun nima qilishimiz
kerak? Usullar Strategiyani ishlab chiqishda ta’lim muassasasi faoliyatining ko‘p
bosqichli xususiyatini hisobga olish kerak. Korporativ daraja manfaatlarni hisobga
olgan holda butun ta’lim muassasasi bilan bog‘liq shahar tizimi ta’lim.
Assortiment darajasi iste’molchilarning barcha toifalari uchun ta’lim xizmatlarini
amalga oshirish bo‘yicha faoliyat yo‘nalishlarini belgilaydi. Funktsional daraja
oldingi darajalarda qo‘yilgan vazifalarni hal qilishni ta’minlaydi. Strategiyani
ishlab chiqishda ta’lim tizimi atrofida yuzaga kelgan shartsharoitlar tahlil qilinadi:
Ta’lim tizimi, ta’lim muassasasi xizmatlariga budjet va tijorat talabining
rivojlanish imkoniyatlari va tendentsiyalari;
Boshqa ta’lim tizimlari, ta’lim muassasalari bilan integratsiya qilish
imkoniyatlari; Ta’limning tashqi ishlab chiquvchilar, mijozlar, vositachilar va
xizmatlar iste’molchilari bilan vertikal integratsiyalashuvi imkoniyatlari;
Strategiyani ishlab chiqish strategik maqsadlarga erishish yo‘llarini aniqroq
aniqlash imkonini beruvchi bir qator tamoyillarga asoslanadi. Asta-sekin o‘sish
nazariyasi – ta’lim muassasasi tizimini tashqi muhit sharoitlariga bosqichma-
bosqich moslashtirish. Moslashuvchan yondashuv – joriy sharoitga qarab tezkor
o‘zgarishlar va rejalashtirish tadbirlari. Ijodkorlik – hozirgi va kelajakda yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilishda oldindan ko‘ra bilishga urg‘u
berish. Strategiyani ishlab chiqishda quyidagilarni hisobga oling:
-ta’lim tizimi, ta’lim muassasasi faoliyatining barcha sohalarini qamrab olish;
-tashqi sharoitlar bilan muvofiqlik;
-resurs imkoniyatlariga muvofiqligi;
-ta’lim tizimini, ta’lim muassasasini rivojlantirishning uzoq muddatli
yo‘nalishlari bilan aloqa qilish;
-ta’lim muassasasi tomonidan qabul qilingan maqsad va vazifalarda
ustuvorliklarni hisobga olish;
-ta’lim muassasasining rivojlanish strategiyasi strategik reja shaklida taqdim
etilishi mumkin. Strategik reja - bu ta’lim muassasasining raqobatbardoshligini
oshirish uchun asosiy narsaga qaratilgan qisqa hujjat. Strategik rejada ma’muriyat
va xodimlar, potentsial investorlar, hokimiyat va jamoatchilik uchun kelajakni
ko‘rishni hisobga olgan holda tezkor qarorlar qabul qilishda yo‘l-yo‘riq
ko‘rsatadigan g‘oyalar mavjud. Strategik reja boshqa turdagi rejalarni bekor
qilmaydi yoki almashtirmaydi, u faqat ta’lim muassasasi uchun eng muhim,
ustuvor yo‘nalishlarda rivojlanishni belgilaydi. Strategik reja ochiq, davlat-xususiy
sheriklik asosida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Strategik reja ta’lim
muassasasini 10 yilgacha rivojlantirishning umumiy yo‘nalishini (strategiyasini)
belgilaydi.
Ta’lim muassasasini iqtisodiy boshqarishni tartibga solish tizimining asosiy
elementlaridan biri bo‘lgan rivojlanish dasturi o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Uning tarkibiga quyidagilar kiradi:
ta’lim muassasasining ta’lim tizimining holati va o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi
omillarni tahlil qilish; kuchli va zaif tomonlarini, imkoniyatlar va cheklovlarni
tahlil qilish; ta’lim muassasasi ta’lim tizimining holatini muammoli tahlil qilish;
ta’lim muassasasini rivojlantirish dasturining maqsadlari va kutilayotgan
natijalari; maqsadlarga erishish uchun harakatlar;
rivojlanish dasturini amalga oshirish bo‘yicha reja-jadval;
harajatlar smetasi loyihasi, rejalashtirilgan natijalarga erishish monitoringi.
Rivojlanish dasturining maqsadlarini amalga oshirish bo‘yicha loyiha faoliyati
natijasi umuman ta’lim jarayonida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lishi kerak - bu
maqsadlar, tuzilma, texnologiyalar, xodimlar, sharoitlar va boshqalardagi
o‘zgarishlar. Shunday qilib, ta’lim muassasasini zamonaviy sharoitlarda
rivojlantirish dasturi - bu ta’lim muassasasiga o‘z ta’lim faoliyatini ta’lim faoliyati
natijalariga qo‘yiladigan davlat, mintaqaviy va shahar talablariga muvofiq
modernizatsiya qilishga yordam beradigan innovatsion mexanizm. Bizning
fikrimizcha, ta’lim muassasasida ikkita hujjat mazmunini ajratishga yana bir bor
e’tibor qaratish juda muhim: ta’lim dasturi va rivojlantirish dasturlari. Ta’lim
faoliyati mazmuni tartibga solinadi ta’lim dasturi- o‘quv faoliyati jarayonida talaba
va o‘quvchining maqsadlari, mazmuni, texnologiyalari, o‘zgarishlari natijalarini
belgilaydigan hujjat. Ushbu hujjat mazmunining davlat ta’lim standartiga, asosiy
umumiy ta’lim dasturining tuzilishiga qo‘yiladigan davlat talablari muvofiqligini
litsenziyalash va davlat akkreditatsiyasi ta’lim muassasasi kiradi. Xulosa Qisqa
qilib aytganda, Rivojlanish dasturi ta’lim dasturini amalga oshirishni ta’minlovchi
ta’lim muassasasi infratuzilmasidagi o‘zgarishlarni tavsiflaydi. Ta’lim dasturi
ta’lim maqsadlarining dolzarbligi, mazmunning innovatsionligi, qo‘llanilayotgan
ta’lim texnologiyalari va o‘quv-uslubiy majmualarning zamonaviyligi, ya’ni
ta’limning dolzarbligi va zamonaviyligini asoslaydigan barcha jihatlarni ochib
berish mumkin. Rivojlanish dasturida ta’lim jarayonini sifat, qulaylik va
samaradorlikni oshirish yo‘nalishida ta’minlashning huquqiy, tashkiliy,
moliyaviy, boshqaruv va moddiy sharoitlarini o‘zgartirishga e’tibor qaratish zarur.
Aholining moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga bo‘lgan talab
quyidagi omillar bilan belgilanadi:
- turli shaklli xususiy tadbirkorlarni paydo bo‘lishi. Bunday tadbirkorlar
kundalik ish faoliyatida turli boshqaruv masalalarini yechadilar: moliyaviy
oqimlarni va moddiy aktivlarni boshqarish, moliyaviy hisobga olish, daromad va
xarajatlarni rejalashtirish, sug‘urta fondlarini shakllantirish, moddiy resurslarni
sotib olishni optimallashtirish, bank xizmatidan foydalanish, jamg‘armalarni
investitsiyalash, kreditlar olish, qarzni boshqarish kabilar shular jumlasidandir.
- aholining daromad manbalari tarkibining o‘zgarishi. Aholi daromadlari
tarkibida turli mulk shakllridan, kichik biznes, oilaviy va individual
tadbirkorlikdan olinadigan daromadlar ulushini ortib borishi jamg‘arma va
investitsiyalarni samarali boshqarish va xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish kiradi.
- shaxsiy jamg‘armalarni tashkil qilish va ularni turli foyda keltiruvchi
sohalarga investitsiyalash. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi jamg‘armalari va
investitsiyalashini amalga oshirishning turli muqobil usullari vujudga keladi. -
aholining moddiy aktivlarini boshqarish imkoniyatlarini paydo bo‘lishi. Banklar
va boshqa moliya institutlari tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlardan unumli
foydalanish uchun kreditlarni boshqarish, bank operatsiyalarini tushunish va
ulardan foydalanish.
- aholini uzoq muddatli depozitlarga va kredit olishga bo‘lgan ehtiyojini
keskin ortishi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi tomonidan turli xil kreditlarga
ehtiyoj oshib bormoqda jumladan, iste’mol krediti, ipoteka krediti, talabalarni
o‘qishi uchun ajratilan kredit, tadbirkorlik kreditlari va h.z. Bu o‘z navbatida
aholining moliyaviy savodxonligini talab qiladi.
- aholining mehnat migratsiyasi sifatida namoyon bo‘lishi. Xorijda ishlovchi
mehnat migrantlari mehnat faoliyati jarayonida pul o‘tkazmalari, xorij
mamlakatlardagi bank xizmati, sug‘urta tizimi to‘g‘risidagi savodxonligini
oshirish lozim.
- aholini pensiya jamg‘arish, ijtimoiy va tibbiiy sug‘urta masalalarini bilishi
ham moliyaviy savodxonlikning muhim vazifalari jumlasiga kiradi. Iqtisodiy
nuqtai nazardan qaraganda, aholining moliyaviy bilim darajasini yetarli emasligi
davlat uchun jiddiy kamchiliklardan biri hisoblanadi. Aholining keng qatlamlarini
iste’mol jarayoniga past darajada jalb etilganligini bildiradi va iqtisodiy o‘sish
salohiyatini belgilovchi jamg‘arish, investitsiyalar darajasi va sifatini cheklaydi.
Aholining to‘lov qobiliyatini rivojlantirishga to‘siqning mavjudligi moliya
bozorlar imkoniyatini cheklaydi va tartibga solish samaradorligini pasaytiradi,
shaxsiy qatnashuvga asoslangan jamg‘ariladigan pensiya tizimiga o‘tishga yo‘l
qo‘ymaydi. Aholi uchun xos bo‘lgan jamg‘arishni kengaytirish va uni samarali
ishlatish
mamlakatdagi
ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikni
ta’minlaydi,
makroiqtisodiy muvozanatga erishish va moliya tizimining mustahkamlanishiga
asos bo‘ladi. Jahon amaliyoti ko‘rsatishicha moliyaviy jihatdan savodxon kishi
quyidagi afzalliklarga ega bo‘ladi:
-pul va narxlar borasida to‘g‘ri qarorlar qa’bul qila olish;
-o‘zining oilaviy budjetini oqilona boshqarish qobiliyatiga ega bo‘lish;
-moliyaviy aktivlar va xarajatlarini samarali boshqarish ko’nikmalariga ega
bo‘lish;
-o‘z moliyaviy majburiyatlarini ko‘rsatilgan muddatda bajarish;
-moliyaviy xizmatlardan keng foydalanish asosida shaxsiy jamg‘arma va
investitsiyalarini amalga oshirishda qo‘llaniladigan dastaklar sonini ortishi;
-turmush darajasidagi o‘zgarishlarga egiluvchan yondashish.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda aholi savodxonligini rivojlantirishni ustuvor
sohalari quyidagilardan iborat:
- pensiya sug‘urtasi;
- kreditlash (iste’mol va ipoteka);
- aholi jamg‘armasi va investitsiyalari. Moliyaviy ta’lim dasturlari aholini
moliyaviy savodxonligini oshirishdan bevosita manfaatdor bo‘ladigan davlat,
xususiy sektor, notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlarni hamkorligida ishlab
chiqilishi va amalga oshirilishi kerak. 2021-yil 13-aprelda Prezidentimiz
Sh.Mirziyoyev “Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-6207- sonli farmonni imzoladilar. Farmonga Moliya vazirligi,
Markaziy bank, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda Xalq ta’limi
vazirligining «Moliya va investitsiya savodxonligi» dasturini amalga oshirish
tamoyillari belgilab qo‘yilgan. Dasturga ko‘ra, ilg‘or xorijiy o‘quv muassasalari va
tadqiqot institutlari, moliya tashkilotlaridan yetakchi mutaxassislarni moliyaviy
savodxonlik darajasini oshirishga oid ta’lim tadbirlariga keng jalb qilish ko‘zda
tutilgan. Shuningdek, umumta’lim maktablari o‘quvchilari hamda noiqtisodiy
yo‘nalishdagi OTM talabalari uchun “Moliyaviy savodxonlik” o‘quv kursini fan
sifatida joriy etish belgilangan. Hozirgi vaqtda bu masala yuzasidan ko‘plab qaror
va buyruqlar qabul qilindi va respublika miqyosida keng targ‘ibot ishlari amalga
oshirilmoqda. Jumladan, “Qishloq joylarda ayol-tadbirkorlarni moliyaviy
savodxonligini oshirish” loyihasi, “Mening moliyaviy savodxonligim” kitobchasi
banklar tomonidan yaratildi, “Moliyaviy savodxonlik olimpiadalari” joylarda
tashkil qilindi.
| 