6 - MAVZU: SEZGI VA IDROK
REJA:
1. Sezgi va idrok haqida tushuncha.
2. Sezgining umumiy xususiyatlari.
3. Sezgini klassifikatsiya qilish printsiplari va turlari.
4. Idrokning turlari va xususiyatlari.
1. Bizni o`rab turgan va mavjud bo`lgan barcha narsa va hodisalar o`zga xos xususiyatlarga ega. Xususiyatlar bu predmetlarning belgilaridir. Belgi bu predmetni boshqalardan ajratadigan omilidir. Xususiyatlar bevosita bizning ongimizda aks etib, bunda sezgi organlari ko`rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, teri tuyushni roli katta. Bu eng oddiy psixik jarayon bo`lib, narsa va hodisalarning xususiyatlari fizik jarayonlarni sezgi organlariga bevosita ta’sir etishi natijasida ularning xususiyatlarini alohida-alohida namoyon bo`lishi sezgi deb ataladi. Sezgi paydo bo`lishi uchun nima zarur? 1. Buning uchun biror sezgi organiga ta’sir etuvchi predmet zarur. 2. Sezuvchi apparat zarur.
Aks etish xususiyatiga va retseptorlarining joylashgan urniga qarab sezgilar odatda 3-guruhga ajratiladi. 1. Tashki muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bo`lgan eksterotseptiv sezgilar. 2. Tananing ichki a’zolarida va to`qimalarida joylashgan hamda ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptoralarga ega bo`lgan interotseptiv sezgilar. 3. Retseptorlari mushaklarda va paytlarda o`rnashgan propriotseptiv sezgilar: ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi. Ba’zi sezgi turlarida adaptatsiya hodisasi mavjud bo`lib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning o`zgarishlariga va taassurotlariga moslashish ko`nikish imkoniyatini beradi. Sezgilar doimo ta’sirning kuchiga bog`liq bo`ladi, shuning uchun sezgilar ma’lum chegara ichida hosil bo`ladi. Sezgilar doimo bir-biriga ta’sir etadi va o`zaro munosabatda bo`ladi. Analizatorning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadi va takomillashadi.
Sezgining paydo bo`lish sxemasini quyidagicha ko`rsatish mumkin:
Fiziologik
Bosh miyaning
Katta yarim sharlar po`stlog`i
(po`stloq bo`limi)
jarayon
Fizik jarayon (qo`zg`alish) Psixik
Jarayon – tashqi
Markazga qo`zg`alish
intiluvchi energiyasini
nervlar ongning
Markazdan mas’ulligiga
qochuvchi aylanadi
nervlar
Qayta aloqa kanali
Sezgi jarayoni ob’ektiv olamni to`g`ri aks etishini ta’minlovchi tashqi qo`zg`atuvchilarni tanlash va energiyani qayta ishlovchi sensor harakatlar tizimidan iboratdir.
Sezgilarni o`ta miqdorda ko`pligi, hamda tashqi olam energiyasini ong hodisasiga aylanishi haqida aniq fikrlarni I.M.Sechenov bergan. Agar insonni uyg`oq vaqtini o`rta hisobda 12 soat deb olinadigan bo`lsa va har bir faza bo`yicha o`rta sonni oladigan bo`lsak, ko`rish sezgisini 5 qismchalarga bo`lsak, ko`z orqali 8 ming sezgi, quloqdan undan kam emas, muskullar harakatida esa undan ham sezgi yuzaga kelar ekan. Bir haftada u 56 ming, 1 oyda 204 mingni, 1 yilda 2 millionga yoqin sezgi hosil bo`ladi.
Idrokda esa doimo idrok etuvchi shaxsning hislatlari uning idrok etayotgan narsalariga munosabati, kishining extiyojlari, qiziqishlari, intilishlari, istaklari va his – tuyg`ulari u yoki bu tarzda aks etadi.
Idrok - bu narsa va hodisalarni bizni sezgi organlarimizga ta’sir etishi asosida ularni yaxlit obrazlarining yuzaga kelish jarayonlaridir. Idrok qiziqishlarimiz va irodamiz bilan qanday darajada bog`liqligiga ko`ra ixtiyoriy va ixtiyorsiz idrokka ajratilishi mumkin. Ixtiyoriy idrok kuzatishda yaqqol namayon bo`ladi. Kuzatish bu ma’lum anik anglashgan maqsad bilan qilinadigan hamda ixtiyoriy diqqat yordamida amalga oshiriladigan ixtiyoriy rejali idrokdir.
Psixologlarning fikricha inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, ko`rish, eshitish va tuyush mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bo`lib, aniq ob’ektni ajratishga yordam beradi. Masalan: gavjum bozorda ketayotgan taqdirda ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov o`sha tarafga qaraymiz. Ism – figura bo`lsa, bozordagi shovqin-suron – fon rolini o`ynaydi. Idrok sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bo`lib, unda shaxsning u yoki bu ob’ektga shaxsiy munosabati va idrokdagi faolligi aks ettiriladi.
2. Sezgilar uchun quyidagi xususiyatlar xos – adaptatsiya, sensibilizatsiya, senesteziya.
| 