Ydhifddfcğf, ''şlşdş ıeftvfke'' mü eüküyyştşt udğş-euçtşlş ğunfkdfkg

Sivilizasiya və texniki-iqtisadi inkişaf

Elmi və texniki nailiyéətlər, onların istehsalata tət­biqi cəmiyyətdə iqtisadi tərəqqinin başlıca amilləri sıra­sına dixildir. Əslində kapitalizm cəmiyéəti özü texniki tərəqqi sayəsində, istehsal vasitələrinin işçi qüvvəsinə nisbətən daha həlledici rol oynaması sayəsində meydana gəl­mişdir. Bütün sonrakı dövrdə də sahibkarların gəli­rinin artmasının mühüm vasitələrindən biri məhz texniêi rekon­struksiya, yeni, daha səmərəli texniki vasitələrdən isti­fadə edilməsi olmuşdur. Nə qədər ki, yeni texnikanın qu­raşdı­rıl­ma­sı əsasən praktik biliklər hesabına həyata ke­çirilirdi və böyük miqyaslı fəaliyyət tələb etmirdi, ölkə miqyasında vahid texniki siyasətə də ehtiyac yox idi. Ona görə də texniki tərəqqi ayrı-ayrı sahibkarların imkan və səylərinə müvafiq olaraq, pərakəndə su­rətdə həyata keçirè­ëèðdi. Belə şəraitdə texniki yenidənqurmanın sosial nəti­cələri də tənzim olunmur və kortəbii xarakter daşıyûrdı. Texniki tərÿqqi sahəsində vahid dövlət siyasətinin olma­ìàsı, sahibkarların istənilən texniki yeniliyi tətbiq et­məkdə azad olması, bir tərəfdən texniki yaradıcılığın in­kişafına meydan açırdısa, digər tərəfdən, onun doğurdu­ğu kütləvi işsizliyin, ekoloji problemlərin və s. qarşısını almaq məqsədi ilə hər bir sistemli tədbir görülməsini is­tisna edirdi.

Özlüyündə müsbət hadisə olan texniki tərəqqinin sosial tə­nəz­zülə, kütlələrin daha çox təbəqələşməsinə, işsizliyə və mənəvi deq­radasiyaya səbəb olması kapita­lizm cəmiyyəti­nin başlıca zid­diy_­yətlərindən biri idi. Mən­tiqi olaraq belə çıxır ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə bu zid­diyyət də kəskinləşməli idi.

Texniki tərəqqinin böyük vüsət aldığı və klassik ka­pitalizm cəmiyyətinin daxili zidäiyyətlərinin üzə çıxdığı bir dövrdə texniki naèliyyətlərin sənayeyə və ümumiyyətlə ictimai-iqtisadi həyata təsirè zəhmətkeşlərin həyat şə­raitini daha da pisləşdirir, mənəvi tənəzzül doğururdu. Texniki tərəqqinin insanın maddi və mənəvi həyatına bu cür mənfi təsir imkanları çox vaxt texnikanın öz tə­biətindən irəli gələn zəruri nəticələr kimi qələmə veri­lir. Texniki tərəqqiyə belə bədbin münasibət elm və texni­kanı xoşbəxt gələcəyin açarı kimi qiymətləndirən sientist və texnisist baxışların əksinə çıxır. Halbuki istər texnoloji determinizm, itərsə də tex­noloji pessimizm texniki tərəq­qinin doğurduğu nəticələrin əslində onun hansı ictimai-iqtisadi şəraitdə həyata keçməsindən asılı olduğunu nə­zərə almır. Texniki tərəqqinin insana mənfi təsir imkan­larını aradan qaldırmaq üçün özlüyündə mütə­rəqqi olan bu hadisənin qarşısını almaq, məhdudlaşdırmaq deyil, onu elə istiqamətləndirmək, elə tətbiq etmək lazım­dır ki, bütün mənfi təsir imkanları minimuna endiril­sin. Bunun üçün isə elmin, texnikanın inkişafı yalnız iqtisadi səmə­rəyə deyil, həm də sosial-mənəvi mə­na­feyə uyğunlaş­dırûëmalı, mümkün ola biləcək demoqrafik, eko­loji, so­sial və mənəvi nəticələr nəzərə alınmalıdır. La­kin texniki tərəq­qinin sosial nəticələrinin bu və ya digər istiqamətə yönəldə bilmək üçün əvvəlcÿ bu tərəqqiyə nail ol­maq lazımdır. Hansı ictimai-iqtisadi quruluşda texniki tərəq­qinin nə kimi nəticələr doğurması probleminə toxun­mazdan əvvəl hansı qóruluşun texniki tərəqqi üçün daha yaxşı imkan açmasına diqqət yetirèëməlidir.

İdeoloji konfrantasiya şəraitində sovet tədqiqatçı­ları kapita­list dünyasında elmi-texnikè tərəqqinin ancaq sosial, mənəvi və ekoloji nəticələrèídən bəhs etmiş, mövcud siyasi, ictimai-iqtisadi sist­emin, dövlət proqramla­rının elmi-texniki tÿrəqqinin özü üçün, onun intensivli­yinin yüksəldilməsi və səmərəli təşkili üçün nə dərəcədə əlverişli olması məsələsi isə kölgədə qalmışdır.

Məsələ burasındadır ki, kapitalizm dünyasında məhz xüsusi müəssisələr arasındakı rəqabət texniki tə­rəq­qinin başlıca hərəkət­ve­rici qüvvələrindən biri olmuş­dur. De­məli, yeni bir amil neqativ so­sial nəticələri şərtlən­dir­məklə yanaşı texniki tərəqqinin intensiv­li­yiíè də şərt­ləndirir. Burada həm vahid mərkəzdən planlaşdırılan, həm də daxili rəqabətə və müəssisələrin nisbi müstəqil­liyinə əsasla­nan təsərrüfat sistemlərinin üstün və zəif cəhətləri ortaya çıxır. Belə güman etmək olardı ki, planlı iqtisa­diyyat eyni zamanda tex­niki tərəqqinin də planlaş­dırılma­sına imkan açdığından onun so­sial nəticələrini də qabaq­cadan nəzərə almaq mümkündür. Lakin texniki tərəqqinin həmin dövrdə proqnozlaşdırıla bilməyən və yalnız tətbiq olunduqdan xeyli sonra özünü büruzə verən neqativ nəticələri də vardır ki, bunlardan yaxa qurtarmaq planëı təsərrüfat sistemi şəraitində də mümkün deyil. Belə neqativ halların qarşı­sının alınması ancaq elmi və texniki biliklərin daha yüksək inkişaf səviyyəsində həyata keçirilə bilər. Çünki texniki tərəqqinin sosial, demoqrafik, ekoloji və mənəvi nəticələrinin proqnozlaşdırılması işi yüksək elmi əsaslar üzərində qurulmasà və ən mükəm­məl texnolo­ýi­­yaya istinad edilməsə, problem ictimai-iqtisadi sistemin xarakte­rin­dən asılı olaraq öz-özünə həll edilə bilməz.

Klassik kapitalizm cəmiyyəti şəraitində texniki tə­rəqqi ilə onun müxtəlif ictimai həyat sahələrindəki nəti­cələri arasındakı qarşılıqlı əlaqə hələ nəzərə alına bilmir­di. Sonrakı mərhələdə isteh­salın təmərküzləşməsi, iri inhisarların əmələ gəlməsi bir tərəfdən kapitalizì cəmiy­yətinin ziddiyyətələrini daha da kəskinləşdirsə də, digər tərəfdən daha böyük texniki yenidÿnqurma planları­nın həya­ta keçirilməsinə imkan açdı. İri burúuaziyanın təzyiqi ilə xırda is­teh­sal müəssisələrinin inteqrasiyası texniki tərəqqinin naliyyət­lə­rin­dən daha məqsədyönlü şə­kildə istifadə etməyə imkan verirdi. Lakin ilk vaxtlarda iri burúuaziya bu imkanlardan yalnız öz məna­feyi naminə istifadə etməyə çalışırdı. Bu isÿ zəùmətkeş kütlələrin texniki tərəqqini öz mənafelərinə zidd bir hadisə kimi mənimsənil­mə­sinə səbəb olurdu. Nəticÿdə texnikadan bila­vasitə istifadə edən âə onun əyərəksiyini yaxşı bilən us­talar, fəhlələr nəinki texniki tərəqqinin iştirakçısı olmadılar, əksinə, yeni texnikaya, maşınlara düş­mən kə­sildilər. İmperializm mərhələsində kapitalizm cəmiyyəti “olóm ya ölüm” dilemması ilə üzləşir. Bir tərəfdən tex­niki tərəq­qini məhdudlaşdırmaq olmazdı, çünki bu, bütöv­lükdə məhsuldar qüv­vələrin inkişafının qarşısını kəsmək olardı. Digər tərəfdən də tex­nikanın sürətli in­kişafı idarə oluna bilèíməyən, hər cür qarşısı alın­mayan neqativ nəticələr törədərdi. İmperializm mərhələsində ka­pi­talizm cəmiyyətinin böhranı, çürüməsi, süqutu haqqında müla­hi­zələri şərtləndirən ən ciddi ziddiyyətlərdən biri məhz bundan èbarət idi.

Lakin bundan sonra baş verən hadisələr yaranmış və­ziyyətií xeyli dəyişməsinə səbəb oldu. Bu hadisələrdən biri sosialist təli­mi­nin və sosialist sisteminin yaranması idi. Sosialist ölkələrinin təc­rü­bəsindən istifadə olun­ması və daha çox dərəcədə onunla rəqabət zə­rurəti kapita­list ölkələrində daxili rəqabətin arxa plana keçmə­sinə, bütün ölkənin mənafeyini nəzərə alan proqramların həyata ke­çiril­məsinə səbəb oldu.

Digər hadisə texniki tərəqqidən elmi-texniki tərəqqiyə keçid idi. Əgər texniki tərəqqi texnikanın yalnız əməli biliklər hesabına nisbi müstəqil inkişafı ilə məh-dudla­şırsa, elmi-texniki tərəqqi həm də elmi biliklərin texni­kanın yenidən qurulması işinə tətbiqini nəzərdə tutur. Yeni elmi biliklərin əldə edilməsi və tətbiqi isə bir sı­ra spesifik cəhətlərə malikdir və elmin iqtisadè həyatda rolu art­dıq­ca bu cəhətlər özünü daha çox biruzə verməyə başlayır. XX əsrdə nəinki təkcə məhsóldar qüvvələr, həm də istehsal münasibətləri, cəmiyyətin sosial strukturu və s. elmin get­dikcə artan təsirinə məruz qalır.

Elmin spesifik cəhətlərindən biri də budur ki, ayrıca bir müəs­si­sə, şirkət, firma miqyasında onun inkişafıíû təmin etmək mümkün de­yil. Əgər müəssisələrin rəqabəti xırda texniki yeniliklərin həyata keçirilməsinə imkan ve­rirdisə, elmin inkişafı üçün, əksinə, buxova çevrilirdi. Texnikanı yeni keyfiyyət mərhələsinə qaldırmağın yeganə çarəsini éeni biliklərin tətbiqində görən işgözar dairə­lər istər-istəməz elmin inkişafına şərait yaratmağa ça­lışır­dılar. Onlar elmin mənafeyi naminə, bötövlökdə öl­kənin elmi-texniki potensia­lını inkişaf etdirmək na­minə bəzən öz aralarındakı rəqabətdən geri çəkilərək bir­gə tədbirlərdə iştirak etməli olurdular.

Vahid, bütöv elm sisteminin iqtisadiyyat, təsərrüfat meyda­nı­na daxil îlması vahid iqtisadi siyasət üçün də mey­dan açdı. Be­lə­lik­lə, bir tÿrəfdən sosialist dünyası ilə rəqabət digər tərÿfdən də el­min sürətli inkişafı və so­sial-iqtisadi siyasətə təsiri kapitalizm cə­miy­yətinin im­perializm mərhələsi kimi qiymətləndirilən yeni key­fiyyət halını tədricən dəyişdirdi. XIX əsrin axırları və XX əsrin əv­vəl­lərində getdikcə şiddətlənən və labüd olaraq süquta aparmalı olan ziddiyyətlər iki sistemin qarşıdur­ması və elmin bilavasitə məh­sul­­dar qüvvəyə çevrilməsi şə­raitində tədricən öz xarakterini də­yiş­məyə başladı. Elmin məhsul­dar qüvvələrin inkişafına təsiri XIX əsrdə nəzərə çarpacaq bir hadisə idi. XX əsrdə bu prosesin sü­rət­lən­­məsi nəinki elm ilə istehsalat arasın­dakı əlaqənin xarak­terində və ya məhsuldar qüvvələrin in­kèşafında, həm də bütöv­lük­də elmi-texniki və sosial-iqti­sadi siyasətin xarak­terində ciddi key­fiy­yət də­yi­şikliklə­rinə səbəb oldu. Məhz bu dəyişik­liklərin nəticə­si­dir ki, XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində dünya im­peria­lizmini təmsil edən ölkələr indi inkişaf etmiş ka­pitalist ölkələri adlandırılırlar.

XX əsrin ortalarında daha yalnız təbiətşünaslıq deyil, həm də bir sıra ictimai elmlər tətbiqi funksiya kəsb etməklə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin sosial-iq­tisadi həyatında mühüm rol oynama­ğa başladılar. İstehsal tex­nikasının təkminləşdirilməsi və elmi tutu­mu böyük olan yeni texnika nþvlərinin yaradılması ilə yanaşı bü­töv­lükdə təsərðüfatın elmi əsaslàrla idarə olunması üçün şərait ya­ran­dı.

Nə qədər ki, istehsalın texniki təchizat səviyyəsi aşağı idi və məhsuldarlığın artırılması əsasən fəhlənin ağır fiziki əməyi hesa­bı­na başa gəlirdi, onda bir fəhlə­nin başqasından heç bir xüsusi fərqi yox idi və lazım gəl­dikdə onu başqaları ilə əvəz etmək çətinlik törət­mirdi. Onda sahibkarın öz fəhlələrinin sağlamlığı, həyat şə­raiti, təhsil və mədəni səviyyəsi ilə maraqlanmasına da xüsusi ehtiyac yox idi. Lakin elə ki, sahibkar fəhlənin mütəxəs­sis kimi, texniki avadanlığın xüsusiyyətlərini bi­lən və peşəkar əməli vərdiş­lə­rə malik olan usta kimi ye­tişməsi üçün xərc çəkir, onda ən qiymətli sər­vət texnika yox, mü­təxəssis-fəhlə olur. Beləliklə elmi-texniki tərəq­qi­nin təsiri ilə müasir kapitalizm cəmiyyətində dəyərlər dəyi­şir. Sinfi mənafelər arasında ziddiyyət saxlansa da, elmi-texniki tərəqqi bu ziddiyyətin kəskinləøməsini zəiflədir.

Beləliklə, inkişaf etmiş kapitalizm mərhələsi bir sıra özünə­məxsus cəhətlər kəsb edir. Bu yeni mərhələ-nin klassik kapitalizm və imperializm mərhələlərindən key­fiyyətcə fərqləndiyini nəzərə çarp­dır­maq üçün D.Bell onu “sənayedən sonrakı cəmiyyət” (“post­­industrial cəmiy­yət”), C.Qelbreyt isə “yeni sənaye cəmiy­yəti” adlandırır.

D.Bell hesab edir ki, cəmiyyətin marksist sxem əsasında icti­mai-iqtisadi formasiyalara bölünməsi mül-kiyyət müna­sibətlərinin yeganə meyar kimi götürülmə­sinə əsaslanır. Lakin da­ha bir meyar da var ki, bu da istifadə olunan bi­lik növlərinin də­yiş­­məsi, isteh­sa­lın bir texnikè səviyyə­dən yeni texniki səviyyəéə keç­­məsidir. Bu ba­xım­dan D.Bell cəmiyyətin inkişafını üç mərhə­lə­yə ayırır: “sə­na­ye­dən əv­vəlki cəmiyyət”, “sənaye cəmiyyəti”, “sə­na­­­­ye­dən sonrakı cə­miyyət”. O, “sənayedən sonrakı cəmiyyətin” 5 əla­­­mətini qeyd edir: 1) xidmət iqtisadiy­ya­tının üstünlük təşkil et­mə­si; 2) “mütəxəssislər və tex­niklər sinfinin” roulunun getdikcə art­­ması; 3) texnikanın yenidən qurulması və siyasətin for­malaş­ma­sın­­da nəzəri biliyin həlledici rolu; 4) texnolo­giyaya nəzarət edil­mə­si; 5) qərarların yeni “intellektual texnologiya” bazasında qəbul edilməsi.

Göründüyü kimi, bu əlamətlərin əksəriyyəti məhz elmi bilik­lə­rin yeni texnika və texnologiya vasitəsilə istehsal və xidmət sahə­lə­ri­nə sirayət etməsi ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, C.Furastye kapita­lizmin bu yeni inkişaf mərhə­ləsini “bilik sivilizasiyası” adlandırır.

Fransız iqtisadçısı C.Elqozi istehsalın avtomatlaş­dırılmasının və ümumiyyətlə elmi-texniki tərəqqinin do­ğur­duğu nəticələri təhlil edərək ”inqiëabçılarsız inqi­lab”ın mümkünlüyü qənaətinə gəlir.

Lakin elmi-texniki inqilabın guya sosial inqilabı əvəz etməsi haq­qında fikirlər müəyyən faktiki əsasa malik olsa da, real vəziy­yə­­ti heç də tam düzgün əks etdirmir. Mə­sələ burasındadır ki, sinfi zid­diyyətin aradan qalxması və həyat səviyyəsinií yüksəlməsi əsa­sən mühəndis – texniki iş­çilərə aiddir. Kvalifikasiya dərəcəsi aşağı olan və yalnız əl əməyinə arxalanan fəhlə kütləsi yenə də hər cür qay­ğı və təminatdan məhrum olaraq qalır. Bu, xüsusən üçüncü dün­ya ölkələrindən iş axtarmaq üçün gələn “ucuz işçi qüvvəsinə” aiddir.

Digər tərəfdən də inkişaf etmiş kapitalist ölkələri imperializm mərhələsi üçün səciyyəvi olan bir sıra köklü ziddiyyətlərdən hələ də azad îëà bilməmişdir. Obyektiv təh­lil göstərir ki, müasir dövrdə kapitalist ölkələrinin elmi-texniiki tərəqqi sahəsində yeritdiyi ñèéà­ñÿò heç də yalnız daxili problemlərin həll olunmasına yönəldil­mə­­mişdir. Müharibədən sonrakı dövrdə imperializm mərhə­lə­sinə xas olan militarizm əhval-ruhiyyəsi yenidən üstünlük təşkil etmişdir və bu, daha çox dərəcədə kütləvi qırğın silahlarının kəşfi ilə əlaqədar­dır. İnkişaf etmiş böyük ölkələr, ilk növbədə ABŞ və SSRİ, öz texnoloji nailiyyətlərindən hərbi texnikanın modernləşdi­rilməsi, ən yeni elmi-texniki kəşflərin məhz hərbi sahəyə tətbiq olun­ması üçün istifadə etmişlər. ABŞ-ın Xirosima və Naqasa­kiyə atom bombası atması ilə başlanan iki dünya sistemi arasındakı soyuq müharibə əslində elmi-texniki rəqa­bətin ağırlıq mərkəzinin hərbi sənayeyə keçməsi ilə nəticələndi.

Son illərin təcrübəsi sübut edir ki, hazırlanmış si­lah istifadə­siz qalmır. İnkişaf etmiş ölkələr məhz hərbi texnika üstünlüyünə arxa­lanaraq öz siyasi mövqelərini başqa ölkələrə də qəbul etdir­məyə çalışırlar. Ən səciyyəvi olan isə budur ki, inkişaf etmiş ölkələr hərbi texnikanı təkmilləşdirdikcə “köhnəlmiş texnikanı” üçüncü dün­ya ölkələrinə ixrac edir və bununla əslində onları müharibəyə təhrik edirlər. İmperialist ölkələrin “sülhsevər siyasə­tini” nümayiş etdirən müxtəlif beynəlxalq forumların qə­rarları onların hərbi texnika sahəsində yeritdikləri si­lahlanma siyasəti ilə üzləşir və yeni dövrün daha bir zid­diyyəti ortaya çıxır. Hərbi texnikanın səviyyəsi xariæi siyasətə tə­sir edir və texnokratiya ideyası yaranır. Bəzi ideoloqların müa­sir kapitalizm cəmiyyətini texnokratik cəmiyyət kimi səciyyə­lən­­dirmək cəhdləri, əlbəttə, əsassız deyil. Onlar yük­sək texniki inkişaf sə­viyyəsinin təkcə iq­tisadi amil kimi deyil, həm də siyasi amil kimi çı­xış et­məsinə istiíad edirlər. Doğrudan da, texniki səviyyə dövlə­tin sosial-iqtisadi siyasətinin müəyyənləşməsinə xeyli təsir göstərir. Xü­susən xarici siyasət hərbi texnikanın inkişafından çox asılıdır. La­kin bununla belə, texnika­nın siyasəti müəy­yən etməsi fikri ilə ra­zılaşmaq olmaz. Texnika siyasətin həyata keçirilməsində yalnız vasitədir.

Bəs texnokratik təlimlərin meydana gəlməsinə səbəb nədir? Bunu yalnız ideoloji baxımdan, keçmiş sovet tədqi­qatlarında qə­bul edildiyi kimi sinfi ziddiy­yətlərini ört-bastır etmək cəhdi ola­raq izah etmək düzgün olmazdı. Tex­nokratik təlimlərin ideoloji kök­ləri ilə yanaşı müəyyən qnoseoloji kökləri də vardır. Elm və tex­nikanın yüksək inkişaf səviyyəsi son onilliklərdə kapitalist öl­kə­lərində yeridilən sosial siyasətə getdikcə daha çox təsir göstərir.

İqtisadi və elmi-texniki siyasətäÿ elmi prinsipləri daha çox nə­zÿrə alan bir sıra kapitalist ölkələrində so­sial təminat və mədəni sə­viyyənin artması imkanı getdikcə daha geniş fəhlə kütlələrini əha­tə edir. Belə ki, istehsa­lın genişləndirilməsi, yeni sənaye müəssi­sə­­lərinin açıl­ması mühəndis-texniki kadrların və mütəxəssis fəh­lə­lə­rin la­zım gəldikcə asanlıqla əvəz oluna bilməsi üçün ehtiyat qüv­və­lərin, işñizlər ordusunun da müəyyən ilkin hazırlıq səviyyəsinə ma­lik olması lazımdır. Tədqiqat göstərir ki, istehsalata cəlb olu­nan fəhlələrin heç olmasa təhsili varsa, onların müasir òåõíèêàíû idarə etməsi, müasir ixti­saslara yiyələnməsi daha tez və asan başa gəlir, işin key­fiyyəti yüksəlir və əmək məhsuldarlığı artıq olur.

70-80-ci illərdə istehsalın avtomatlaşäûðûëması şə­rai­tində mikro­elek­tro­nika, hesablama texnikası, roboto­tex­nika, biotexnologiya kimi müasir sənaye sahələrinin ya­­ran­ması, xüsusən hərbi səna­ye­nin sürətli inkişafı ilə əla­qədar olaraq elmin ən yeni nailiyyətlərinə əsaslanan mü­rəkkəb texniki qurğuların, raket texnikasının, nüvə re­aktorlarının və s. geniş təşəkkül tapması yüksək kvali­fi­kasiyalı elmi-texniki kadrlara olan ehtiyacı daha da ar­tırdı.

Böyük mütəxəssislər ordusunun hazırlanması işi yalnız ümu­mən elm və maarifin inkişafı şəraitində, iste­dadlı adamların üzə çı­xa­rılması və onların intellektual poten­sialından maksimum səmə­rəli istifadə edilməsi sayəsində mümkün ola bilərdi. Yalnız varlı­ların, sahibkar uşaqla­rının təhsil alması mütəxəssis kadrlara olan böyük ehti­yacı ödəmək üçün kifayət deyildi. Yüksək intellektual po­­ten­sialı olan adamların üzə çıxarılması üçün daha geniş küt­lə­lərin təhsil almasına şərait yaradılmalı idi. XX əsrin ikinci yarı­sın­da ilk növbədə ABŞ-da və digər in­kişaf etmiş kapitalist ölkələrində bu tələbin ödənil­məsi dövlət siyasəti səviyyəsində həll olundu. Bütün ölkə vətəndaş­larının intellektual potensialınıí səfərbər olun­ması ilə yanaşı, imkan daxilində xarici ölkələrií (ilk növbədə üçün­cü dünya ölkələrinin) elm adamlarını və yuksək kvali­fi­ka­siyalı mütəxəssislərini işə cəlb etməyin müxtəlif üsullarından istifa­də edilməsinə başlandı.

İstehsal sahəsində əl əməyinin texnika ilə ñıxûş-dırılması və bu­ra daha çox mühəndis və texniki iş­çilərin cəlb olunması, təsər­rü­fa­tın elmi yolla idarə edilməsi, əməyin elmi təşkili sahəsində mütə­xəs­sislərin – menecer­lərin rolunun artması əhalinin sosial tərki­bi­nin də tədricən dəyişilməsinə, öz yaşayış səviyyəsinə görə iri sahibkarlarla ixtisassız fəhlələr arasında orta mövqe tu­tan xüsusi təbəqənin formalaşmasına gətirib çıxarır. Burjua ideoloqlarının fikrincə bu yeni təbəqə dövlət siya­sətinin formalaşmasında aparıcı rol oynamağa başlayır. Bu, texnokratiya mərhələsinə keçidin əsas arqument­lərindən biri kimi qiymÿtləndirilir.

Geniş kütlələrin savadlanması xüsusi ixtisaslaşma tələb etməyən fiziki əməyin icrası üçün ucuz işçi qüvvəsi­nÿ ehtiyacı artırır. “Üçüncü dünya” ölkələri ucuz xammalla yanaşı ucuz işçi qüvvəsi­nin də məskəninə çevrilir.

İndustrial cəmiyyətdə mühəndis-texniki işçilərií bir qismi, kadr çatışmayan yeni sahələrdə yaxşı mütəxəssis olan adamlar onlarla müqayisədə daha ağır işdə çalışan adamlara nisbətən qat-qat artıq maaş alırlar ki, bu da fəhlə sinfinin daxilində texniki tə­bə­qə­ləşmə ilə paralel surətdə sosial-iqtisadi təbəqələşmənin yaran­ma­sına səbəb olur. “Hər şey insan naminə” prinsipi əsas tutulma­dıqda aşağı­dakı mülahizələr hakim kəsilir: õüsusi ixtisaslaşma tə­ləb etməyən ağır işi görməyə adam çoxdur, yeni texni­kanı işə salan, onun fÿaliyyətinə nəzarət edən adamlara isə eh­tiyaæ vardır. Deməli, ikincilərə müvəqqəti də olsa, yaxşı şərait yaratmaq, birin­ci­ləri isə bacardıqca daha çox və daha ağır vəziyyətdə işlətmək və on­lar gücdən düşdük­də ye­niləri ilə əvəz etmək lazımdır. Bu mü­la­hizə xüsusi ixti­saslaşma kursu keçməyən, yalnız “qara əməklə” məş­ğul olan fəhlələrin maddi şəraitini daha da pisləşdirir, onların bir insan kimi inkişafını hər cür məhdud­laşdırmış olur.

XX əsrin son rübündə kompüterləşmənin sürətli inkişafı, iqtisadiyyatın və ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsi, xüsusən internet şəbəkəsinin geniş yayılması qloballaşma üçün texnoloji bazis hazırlamış olur. Bu sahədə yüksək texniki inkişaf səviyyəsində olan dövlətlər öz yüksək ixtisaslı mütəxəssislərinin köməyi ilə dünyada gedən proseslərə daha operativ və effektli təsir etmək imkanı qazandılar.

İndi elektron poçtu və internet nəinki kommunikasiyanın ən səmərəli və sürətli vasitələrinə çevrilmişdir. Nəinki beynəlxalq iqti­sa­di əlaqələrin gediş-gəlişsiz qat-qat operativ olan üsullarını yarat­mışdır, həm də millətlərin mədəni-mənəvi inkişaf istiqa­mətlərinə təsir göstərmək imkanına malikdir. Bu sonuncu amil, yəni in­ter­ne­tin maarifləndirmək funksiyası ilə yanaşı, ideoloji, mədəni-mənəvi tə­sir (habelə diversiya) funksiyası qloballaşma prosesində çox önəm­li yer tutur.

Azərbaycan da elə müstəqilliyinin ilk illərindən bu problem­lərlə rastlaşmış, Heydər Əliyevin uzaqgörən si­yasəti sayəsində qlo­bal­laşmanın iqtisadi inteqrasiya istiqamətində açdığı imkanlar­dan uğurla istifadə etməyə çalışmış, “Əsrin kontraktı”, “Böyük İpək yo­lu­nun bər­pası” kimi planetar miqyaslı iqtisadi hadisələrin mər­kə­­zində dayanmağa nail olmuşdur. Bununla belə, iqtisadi inteq­ra­si­ya proseslərində bundan sonra da yaxşı ölçülüb-biçilmiş, incə siya­sət aparılmasına böyük ehtiyac vardır. Bundan əlavə, qlobal­laşmanın ideoloji və mədəni-mənəvi təxribat aspektləri neytral-laşdırılmalı, əksinə, möhtərəm Heydər Əliyevin dediyi kimi, qərb dünyasından məhz tərəqqiyə xidmət edən müsbət mədəni amillər əxz olun­malı, Şərq və Qərb dəyərləri arasında optimal nisbət gözlənilməli, pozitiv balans yaradılmalıdır.