Yeyilgan detallarni qayta tiklash va mustahkamlash
texnologiyalarining samaradorligini taqqoslash
M.Ergashev
A.A.Abdukaxxarov
I.R.Komilov
T.N.Kenjayev
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali
Annotatsiya: Ushbu maqolada yeyilgan detallarni qayta tiklash va
mustahkamlash texnologiyalarining samaradorligini taqqoslash to’g’risidabatafsil
ma’lumot keltirilgan.
Kalit so’zlar: yeyilgan detallar, tiklash, mustahkamlash, texnologiya
Comparison of the effectiveness of restoration and
strengthening technologies of eaten details
M.Ergashev
A.A.Abdukkasarov
I.R.Komilov
T.N.Kenjayev
Almalik branch of Islam Karimov Tashkent State Technical University
Abstract: This article provides detailed information on the comparison of the
efficiency of restoration and strengthening technologies of eaten parts.
Keywords: eaten details, restoration, strengthening, technology
Dunyo miqyosida bo‘layotgan siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar mashinasozlik va
boshqa ishlab chiqarish sohalalariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. O‘zgarishlar
sanoatning turli sohalarida energo va resurstejamkorlikning, texnologik jihozlar,
qo‘llanilayotgan material va texnologiyalarga bo‘lgan talablarning eng samarali
usullaridan foydalanishni taqozo etadi. Bu sohada asosiy muammolardan biri
qo‘llanilayotgan mexanizm, mashinalarning ishlash davrini oshirishdan iborat [1-4].
Muammoni ayni paytda yechilishi mumkin bo‘lgan uchta yo‘nalishini qo‘llash
mumkin:
• mukammal bo‘lgan yangi texnologik jihoz va materiallardan foydalanish;
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
773
• qo‘llanilayotgan materiallarning texnologik va mexanik xossalarini qo‘shimcha
ishlov berish bilan oshirish (mustahkamligi, yeyilishga va korroziyaga chidamliligi,
qattiqligi va boshqalar);
• ishlash paytida yeyilgan detallarning o‘lchamlarini qayta tiklash, ishlovchi
sirtlarni mustahkamlash.
Bu yo‘nalishlarning uchinchisi, ya’ni yeyilgan detallarning o‘lchamlarini qayta
tiklash va ishlovchi sirtlarni mustahkamlash turli texnologiyalarni qo‘llash bilan
mustahkamligini oshirish ko‘p mablag‘ talab qilmaydi.
Yeyilgan o‘lchamlarni qayta tiklashda qilinadigan xarajatlar ko‘p hollarda yangi
detal tayyorlashga sarf qilinadigan xarajatlarga qaraganda 30-70% ni tashkil etadi.
O‘lchamlarni qayta tiklash usullarining turlari va imkoniyatlari sanoatning barcha
sohalarida qo‘llanilayotgan po‘lat va boshqa materiallardan yasalgan detallarni
ta’mirlabgina qolmay, ularning ishlash resursini ham oshirishi mumkin. Keyingi
paytlarda elektrod ishlab chiqarish hajmi va qo‘lda payvandlash va eritib qoplash
usulining dunyo miqyosida qo‘llanilish ko‘lami kamayib bormoqda. Usulning o‘rniga
mexanizatsiyalangan, avtomatlashtirilgan va robototexnik qurilmalar ulushi ortib
bormoqda. Qo‘llanilayotgan usullarning deyarli barcha holatlarda o‘lchamlarini qayta
tiklash va mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘lishiga qaramay, sanoati rivojlangan
mamlakatlarda ishlab chiqarish sohalarida detallarni ta’mirlash va mustahkamlash
ishlarining hajmi kamayib, o‘z funktsiyasini bajarmay qolgan detal yangisi bilan
almashtiriladi. Ammo hozirgi paytda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan texnologiya va
jihozlar, yangi materiallar tiklash va mustahkamlashning iqtisodiy tomondan
maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi.
Ishlovchi sirtlarning yeyilgan o‘lchamlarining geometrik kattaliklarini qoplash
usuli bilan tiklash mumkin, mustahkamlovchi qoplama esa geometrik o‘lchamlarni
tiklash bilan birga maxsus xossalarga ega bo‘lgan material bilan qoplab, detalning
ishlash resursini uzaytiradi. [1-3]
Bugungi kunda qoʻllanilayotgan qayta tiklash usullarida bir qator kamchiliklar
mavjud: yoy yordamida payvandlanganda koʻp issiqlik taʼsirida tiklanayotgan
detallarda deformatsiyalar hosil boʻlishi, struktura oʻzgarishi; gazotermik usullardan
foydalanilganda qoplamaning birikish mustahkamligi past boʻlishi;ayniqsa yupqa
qalinlik qoplamalada yoriqlar paydo boʻlishi, choʻzuvchi kuchlanishlar paydo boʻlishi;
qoplama materialining oʻziga hos xususiyatlari yoʻqolishi.
Ammo koʻp korxonalarda talablarga kompleks javob beradigan usullar
sustkashlik bilan amalga oshirilmoqda. Buning birinchi sababi hozirgi zamon
usullarining jihozlari va materiallari narхi nisbatan qimmatligi, ularning
imkoniyatlaridan toʻliq foydalana olmaslik.Bu iqtisodiy omil boʻlsa yana biri inson
omilidir. Murakkab jihozlar maʼlum darajada mutaxassis malakaga ega boʻlishini talab
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
774
qiladi. Malakali mutaxassisni tayyorlash va unga maosh berish oddiy mutaxassisga
qaraganda qimmatga tushadi.
Keyingi paytlarda lazerlardan mashinasozlikning turli texnologik jarayonlarida
qo‘llanilishi tobora ortib bormoqda. Lazer texnologiyasi bilan bir paytda boshqa
texnologiyalar va jarayonlarni birgalikda olib borish qoplash va mustahkamlashda,
issiqlik bilan ishlov berishda, metallarni legirlashda va boshqa texnologik jarayonlarni
mukammallashtirish imkoniyatlarini yaratmoqda.
Yuzalarga lazerli texnologiyalar bilan ishlov berishning ko‘plab imkoniyat va
variantlari mavjud.Kam yeyilgan o‘lchamlarni qayta tiklashda keng tarqalayotgan va
oxirgi paytlarda e’tibor kuchaygan usullardan biri lazerli texnologiya hisoblanadi [2,4].
Lazerli payvandlash va qoplashning afzalliklaridan quyidagilarni alohida
ta’kidlab o‘tish lozim: energiyaning yuqori konsentratsiyasi,bu eritilgan metallning
hajmi va termik ta’sir zonasining o‘lchamalari kichkina bo‘lishini, payvandlash qizish
va sovutish tezliklarining katta bo‘lishini ta’minlaydi; payvand konstruksiyaning
deformatsiyasi past bo‘lishi; payvand zonasini himoya qilish uchun vakuum kerak
bo‘lmasligi; lazer nuriga payvandlanayotgan metallning magnit maydoni ta’sir
ko‘rsatmasligi.
Yuqorida ko‘rsatiganidek, lazerli texnologiyalarning keng
qo‘llanmasligiga sabab u lazerlarning narxi balandligida. Chiqish quvvati 1kVt bo‘lgan
lazerlarga ketadigan kapital xarajat o‘rtacha 0.1 mln evro atrofida [5].
1-rasm. Flyus ostida gibridli lazerli yoyli payvandlash
sxemasi
1-flyus uchun bunker; 2-kontakt mundshtugi; 3-flyus;
4-suyuq metall vannasi; 5-shlak qoplami; 6-payvand
choki metalli; 7-payvandlash simi; 8-yoyning yonish
zonasi; 9-geliy uzatish soplosi; 10-bug‘-gaz kanali; 11-
erigan flyus; 12-chiqib ketayotgan plazma va metall
bug‘lari; 13-ajratib turuvchi plastina; 14-lazer nuri
Respublikada mashinasozlikda texnologik jihozlar, avtomobillar, tog‘-kon
texnikasi, energetika va qurilish, qishloq xo‘jalik sohalaridagi texnikaning turli rusumi
va modellari nomeknlaturalari ko‘payib bormoqda. Ko‘rsatilgan sohalarda jihozlarni
sifatli ta’mirlash texnologik bazalari hozircha yetarli emas. Bu holat texnikaning ishchi
holatini saqlab turish uchun ketadigan sarf-harajatlarni ko‘paytiradi, ta’mirlashda
mavjud bo‘lgan jihozdan foydalanib nomutanosib usullar qo‘llaniladi yoki yangi
ehtiyot qism sotib olishga to‘g‘ri keladi. Yangi sotib olingan ehtiyot qismlar esa kapital
ta’mirlashga ketadigan sarf-harajatlarning 45-65 % ini tashkil etishi mumkin.Qoplash
usullari turlariga ko‘ra qoplash xarakteristikalari 2-jadvalda ko‘rsatilgan.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
775
2-jadval
Qoplash usuli
Bir
o‘tishda
qoplash,
mm
Ish unumdorligi
kg/soat
Qoplamaning
minimal qalinligi,
mm
Qoplash
tezligi,
m/soat
Qoplama
materiali
sarfi
Lazerli payvandlash va
qoplash
0,1-3,0
1,5 gacha
0,2
30-150
0,85-0,95
Himoya gazlar muhitida MIG,
MAG
3,0-5,0
1,5-9,0
2,0-3,0
20-60
0,93
Plazma yordamida
0,3-6,0
12,0 gacha
1,0-2,0
1,0-5,0
0,9
Gazlar yordamida purkash
0,3-3,0
0,5-3,0
1,5
1-20
0,75
Qo‘lda dastakli payvandlash
2,0-5,0
0,5-3,0
2,0
20 gacha
0,74
Elektrokontaktli usulda
qoplash
0,1
0,4
0,1
1,0-1,2
0,99
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kapital ta’mirlash paytida qayta tiklash usullari
bilan 40-60 % detalni yaroqli holatga keltirish mumkin, ba’zi hollarda bu ko‘rsatkich
80% ni tashkil etadi. Detallarning o‘lchamlarini qayta tiklash samaradorligini quyida
keltirilgan formula bilan aniqlash mumkin [3]:
𝐶
𝑇
+ 𝐸
𝑛
∙ 𝐾
𝑠𝑜𝑙
𝑇
𝑇
≤
𝐻
𝑦𝑎
𝑇
𝑦𝑎
,
bu yerda
𝐶
𝑇
+ 𝐸
𝑛
∙ 𝐾
𝑠𝑜𝑙
- qayta tiklash uchun ketgan to‘liq harajat;
𝐶
𝑇
-
detalni
o‘lchamlarini qayta tiklash tannarxi;
𝐸
𝑛
- samaradorlikning normativ koeffisenti;
𝐾
𝑠𝑜𝑙
- solishtirma kapital mablag‘;
𝐻
𝑦𝑎
- yangi detalning narxi;
𝑇
𝑇
- qayta tiklangan
detalning ishlash muddati;
𝑇
𝑦𝑎
- yangi detalning ishlash muddati, (soatda).
Ishlash resursining asosan qayta tiklangan detalarning va almashtirilmasdan
qoldirilgan detallarning ish davri uzunligi bilan belgilanadi. Shunga yarasha ta’mirlash
oralig‘i vaqti, almashtiriladigan detallarning sarfi o‘zgaradi.Ta’mirlash paytida qayta
tiklangan detallarning ishlovchi yuzalari yangi yoki qayta tiklangan detallarning
ishlovchi yuzalari bilan xarakatlanuvchi birikma xosil qilishi mumkin. Izlanishlari
bo‘yicha yangi va qayta tiklangan detallarning birga ishlashida jihozning ishlash
resursi 10÷55% gacha kamayishi mumkin. [6]
Texnologik jihozlar va mashinalarning ta’mirlash sifatini oshirish va
ta’mirlashning qiymatini tiklash bilan uzviy bog‘liq.Qayta tiklangan detallarning
ishonchliligi va konstruktiv-texnologik tavsiflari va o‘lchamlarni aniq ta’minlash
ta’mirlangan jihoz yoki mashinaning sifat ko‘rsatkichlarining asosiy omillaridan
bo‘ladi.
Rossiya ilmiy tadqiqot markazining (ГОСНИТИ) ma’lumotlari bo‘yicha
avtomobil, traktor va ko‘p texnologik jihozlarning ta’mirlashga kelgan detallarning
ishqalanish yuzalari yeyilishi 0.1-0.5 mm bo‘lishi aniqlangan. Kam yeyilgan bunday
o‘lchamlarni qayta tiklash ma’lum texnologiyalar bilangina detalga katta ta’sir
ko‘rsatmasdan amalga oshirish mumkin.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
776
Ko‘p olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, yangi texnologik
jihozning faqat qiymatinigina hisobga olmay, yana qo‘shimcha ravishda jihozning
ishlash paytida ketadigan harajatlar, ishlab chiqarish unumdorligi, qayta tiklangan
detalning tannarxi va ishlash resursini alohida hisobga olish kerak bo‘ladi.
Iqtisodiy va texnologik ko‘rsatkichlari bo‘yicha yeyilishi 0.5 mm gacha bo‘lgan
detallarni qayta tiklashda yuzalarni xrom bilan qoplash usuli bir qancha afzalliklarga
ega. Xrom bilan qoplangan yuza qattiqligi, yeyilishga, korroziyaga va issiqqa chidamli
bo‘ladi. Bu yo‘nalishda galvanik usulda qoplashning yana bir yo‘nalishi - temir va
uning qotishmalari bilan qoplash texnologiyasi ham rivojlanib bormoqda. Ichki yonuv
dvigatellarining silindri yuzalarini xrom bilan qoplash ularning ishlash resursini 2
martagacha oshirish, yog‘ ushlovchi xalqalarning ishlash muddatini yonuvchi-
yog‘lovchi materiallar tarkibida oltingugurt bo‘lgan taqdirda ham 3 barobarga oshishi
aniqlangan. Ayniqsa gidroabraziv sharoitda ishlovchi gidravlik tizimlar boshqaruvchi
elementlar detallarini xrom bilan qoplash ularni ishonchli ta’mirlash imkonini beradi
[7,8].
Yeyilgan o‘lchamlarni qayta tiklashda yana bir yo‘nalish - bu elektrokantakt
usulida qoplash usuli. Texnologik jihozlarning oddiyligi, sim va tasma shaklidagi,
hamda kukun holida bo‘lgan materiallardan foydalanish imkoniyati keng bo‘lgan bu
usul ham ta’mirlash korxonalarida yetarli darajada qo‘llanilmayapti. Sababi hali
texnologik jarayonda bo‘ladigan struktura o‘zgarishlari, qoplash mustahkamligi,
texnologik rejimlarning to‘liq o‘rganilmaganligi [9,10,11].
Elektrokontakt usulida qoplovchi materiallarning fizik, mexanik va kimyoviy
xossalari saqlanib qolishi ta’mirlash ishlarining sifatini oshirishda muhim ahamiyatga
ega. An’anaviy usullar bilan turli xildagi metallarni ajralmas birikma hosil qilish qiyin
yoki maxsus qurilmalardan foydalanish kerak bo‘ladi. Elektrokontakt usulida esa
bunday birikmalarni istalgan turdagi metallardan hosil qilish mumkin.
Yuqorida ko‘rsatilgan omillarni hisobga olgan holda detallarning o‘lchamlarini
qayta tiklash texnologiyasini tanlashda quyidagicha xulosa qilish mumkin:
1. Qayta tiklash texnologiyasini tanlashda qoplanadigan sirtning qalinligini,
bajariladigan ishlarning umumiy hajmi, qoplash materiali va energiyaning minimal
bo‘lishiga e’tibor berish kerak.
2. Sarf-xarajatlarning qiymati va tiklangan detallarning ishlash resursi
qoplamaning sifat ko‘rsatgichlarini ta’minlash asosida tanlanishi maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
3. Yuqori texnologiyalarga asoslangan lazerli texnologiyalar ko‘p seriyali ishlab
chiqarishda yoki boshqa usullar maxsus materiallar bilan qoplash imkoniyatini
bermagan hollarda samarali bo‘ladi.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
777
| 