Yosh geograflar

“Yosh geograflar” to’garagi ish rejasi

Geografik komponentlar va tabiat komplekslarining ekvatordan qutblarga tomon, tog’larda esa balandlik tomon qonuniy ravishda o’zgarib borishiga geografik zonallik deyiladi. Dunyoning har bir tabiat zonasi geografik qobiqning takrorlanmas xususiyatlarini namoyon qiladi.

Ular quyidagilar:

1.O’quvchilar doskadagi jadvaldan foydalanib Yer yuzidagi geografik mintaqalar va ulardagi tabiat zonalarini daftarlariga yozishlari kerak.

2. “Kim ko’p yozadi” o’yini. Bu topshiriqda har bir o’quvchi Yer yuzidagi eng yirik tog’ tizmalari va tekisliklarning nomlarini xaritadan topib, daftarlariga yozib oladilar.

3. O’quvchilarga tabiat mintaqalari va tabiat zonalari yozilgan tarqatmalar beriladi. Ular tabiat zonalari qaysi mintaqaga tegishli ekanligini aniqlab berishlari kerak.

Amaliy ishlar bajarish:

1.Arktika sahrolarida yanvarning o’rtacha harorati - 48°C, iyul oyidagi o’rtacha harorat esa - 10°C bo’lsa, bu yerdagi yillik havo haroratining amplitudasini aniqlang.

- 10°C – ( - 48°C) = - 10°C 48°C = 38°C.

1. 
   6 x 6 = 36°C
   

2. 
   32°C - 36°C = - 4°C
   

3.Jadval bilan ishlash. Dunyo tabiat zonalari xaritasidan foydalanib har bir tabiat zonasiga xos bo’lgan o’simlik va hayvonlarni aniqlash va daftarga yozib olish.

Afrikada o’Suvchi noyob velvuchiya o’simligi.

1. 
   Yer o’z o’qi qtrofida qancha vaqtda bir marta to’liq aylanib chiqadi?
   

2. Qutblardan bir xil uzoqlikda yotgan chiziq?

a)meridianlar; b) parallellar; c) ekvator;

3. Soat mintaqasi boshlanadigan meridian?

a) Grinvich; b) London; c) Yaponiya;

4. Yerning qaysi nuqtasi tezroq aylanadi?

a) ekvatordagi nuqta; b) qutbdagi nuqta; c) o’rtacha kenglikdagi nuqta;

5. Yer sharining umumiy maydoni qancha?

a) 410 mln kv km; b) 510 mln kv km; c) 610 mln kv km;


Amaliy ishlar bajarish.

I.Quyidagi shaharlar Toshkentga nisbatan qaysi yo’nalishda joylashgan?

1. 
   Tokio - sharqda
   
2. 
   Andijon – sharqda
   
3. 
   Urganch – g’arbda
   
4. 
   Qarshi – janubda
   
5. 
   Anqara – g’arbda
   
6. 
   Moskva – shimoliy g’arbda
   

II.Quyidagi shaharlarning geografik koordinatasini aniqlang:

1. Moskva –

2.

3. Samarqand -

4. London –

5. Vashington –

III. Xaritadan foydalanib geografik koordinatasi 20° j.k. va 46° shq.uz. dagi obyektning nomini aniqlang.

IV. Toshkent shahrining kenglik koordinatasini aniqlab, shimoliy qutb va ekvatorgacha bo’lgan masofani toping, hisoblash yo’lini ko’rsating.

Yechish: Toshkent shahri 41° sh.k.da joylashgan. 1° meridian yoyining uzunligi 111 km ga tengligini bilamiz.

1. 
   90 ° - 41° = 49°
   
2. 
   41° x 111 = 4551 km
   
3. 
   49°x 111 = 5439 km
   

• 
  O’qituvchining Yer o’lchamlari haqidagi savol-javobi;
  
• 
  Yer o’lchamlarining takomillashuvi to’g’risidagi hikoyasi;
  
• 
  Suhbat yordamida “Geografik xarita” tushunchasini ochib berish;
  
• 
  O’quvchilar bilan birgalikda xarita, plan, globusning yutuq va kamchiliklarini ko’rib chiqish;
  
• 
  Yer yuzasi shakllarining xarita, globus va planda tasvirlanishining o’xshash va farqlari ni savol-javob orqali o’rgatish;
  
• 
  O’quvchilarni xarita va globuslarning ayrim turlari bilan tanishtirish;
  
• 
  Xarita va globusda masofalarni aniqlash ko’nikmalarini hosil qilish.
  

Yerning o’lchamlari haqida ayrim ko’rsatkichlar:

- Yerning haqiqiy shakli – geoid;

- o’rtacha radius 6371,0 km;

- qutbiy radius – 6356,8 km;

- ekvatorial radiusi – 6378,2 km;

- qutbiy siqiqlik – ekvatorial radiusining qutb radiusiga nisbatan uzunligi – 21,4 km;

Geografik xaritalar mavzusi yuzasidan amaliy mashg’ulot.

I.Xaritalar yordamida masofani aniqlash.

1.Masshtabi 1: 40 000 000 sm bo’lgan xaritada Moskva va Toshkent shaharlari orasidagi masofa 7 sm ga teng bo’lsa, bu shaharlar orasidagi haqiqiy masofani aniqlang.

1. 
   Sonli masshtabni nomli masshtabga aylantiramiz:
   

2. 
   Agar 1 sm ga 400 km masofa to’g’ri kelsa, 7 sm ga qancha masofa to’g’ri kelishini topish uchun
   

2.Agar 500 km masofa globusda 2 sm ga teng bo’lsa, bu globusning masshtabi necha sm ekanligini aniqlang.

1 sm ----------- x km

2 sm ----------- 500 km

X = 500 x 1 : 2 = 250 km yoki 1 sm da 250 km bor ekan.

Endi nomli masshtabni sonlim masshtabga aylantiramiz:

1 sm da 250 km 1 : 250 00000

Quyidagi shaharlarning geografik koordinatasini aniqlang:

a)Toshkent; b) Samarqand; v) Buxoro; g) Moskva; e) Nyu-York;

1. 
   Toshkent - 41 ° sh. k., 69° shq. uz.
   
2. 
   Samarqand - 39° sh. k., 67° shq. uz.
   
3. 
   Buxoro - 39,5° sh. k, 64° shq uz.
   

e) Nyu-York - 41° sh k, 74° g’ uz.

f) Qobul - 34° sh k, 69° shq uz.
Mashg’ulotni yakunlash.

Uyga vazifa: Yozuvsiz xarita bilan ishlash.


SAMARQAND VILOYAT

SAMARQAND SHAHAR XALQ TA’LIMI MUASSASALARINI METODIK TAMINLASH VA TASHKIL ETISH BO’LIMIGA QARASHLI 64-UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB GEOGRAFIYA FANI O’QITUVCHISI XAQBERDIYEVA SHOXISTANING “YOSH GEOGRIFLAR” TO’GARAK MASHG’ULOTI

VAQT O’LCHOVI
Mashg’ulotning maqsadi: O’quvchilarni mavzuga oid atama va tushunchalar bilan tanishtirish, vaqt o’lchovi, yulduz, Quyosh, mahalliy vaqt, Dunyo vaqti, mintaqa vaqti, sutka haqida bilim va ko’nikmalarni shakllantish.

O’quv ko’rgazmalar: Geografik atlas, Soat mintaqalari xaritasi, globus, jadvallar, O’rta Osiyo va O’zbekiston xaritasi.

Mashg’ulotning borishi:

• 
  Vaqt o’lchovi haqida tushuncha berish;
  
• 
  Yulduz, Quyosh vaqtlari va boshqa vaqtlar mohiyatini ochib berish;
  
• 
  Mahalliy vaqt, uning mazmuni va mohiyati;
  
• 
  Mintaqa vaqti va uning ahamiyati;
  
• 
  Dunyo vaqti va uni qaysi hollarda qo’llanilishi;
  
• 
  Yangi sutka boshlanadigan meridian haqida;
  
• 
  O’rta Osiyo va O’zbekistondagi soat mintaqalari haqida tushuncha beriladi.
  

Yer o’z o’qi atrofida g’arbdan sharqqa qarab bir kecha-kunduzda bir marta aylanib chiqadi. Globusda bosh meridiandan boshlab har 15° dan meridianlar o’tkazilsa, har bir meridian qo’shni meridiandan bir soat farq qiladi. Bosh meridianda tush payti bo’lganda, 180 meridianda yarim kecha, bosh meridian sharqdagi 90° uzunlikda kechqurun, g’arbdagi 90° uzunlikda ertalab bo’ladi.

Shimoliy Qutbdan janubiy qutbgacha bitta meridianda joylashgan nuqtalarda vaqt bir xil bo’ladi, ya`ni bitta meridianning hamma joyida vaqt bir xildir. Bu vaqt mahalliy vaqt deyiladi. Ammo turli uzunliklarda joylashgan nuqtalar vaqti bir-biridan farq qiladi, bu esa xo’jalikni yuritishda noqulayliklar keltirib chiqaradi. Shuning uchun soat mitaqalarining vaqt hisobi joriy qilingan.

Mintaqa vaqti xalqaro kelishuvga ko’ra, Yer yuzasi shartli ravishda 24 soat mintaqasiga ajratilgan. Mintaqa doirasida shu mintaqaning o’rta qismidan o’tgan meridianning mahalliy vaqti qabul qilingan.Bir soat mintaqasidagi vaqt mintaqa vaqti deb ataladi.

Vaqt o’lchovi mavzusi yuzasidan amaliy mashg’ulot

Mashg’ulotning borishi: Berilgan daraja, ya`ni meridian yoki uzunlik qiymati orqali soat mintaqasining tartib raqami aniqlanadi. Buning uchun berilgan uzunlik yoki meridian qiymatini 360° dan ayirib, so’ng 15° ga bo’linaveradi. Masalan, 30° g’. uz. Dagi nuqtani qaysi soat mintaqasida ekanligini aniqlash kerak. Buning uchun ushbu sonni 360° dan ayiramiz. 360° - 30° = 330°, hosil bo’lgan ayirmani 15° ga bo’lamiz. 330: 15 = 22, demak, berilgan nuqta 22-soat mintaqasida joylashgan ekan.

Amaliy ish bajarish.

1-topshiriq. 60° sharqiy uzunlikdagi nuqtaning qaysi soat mintaqasida ekanligini aniqlang.

Yechish: Berilgan nuqta sharqiy yarimsharda joylashgan ekan. Shuning uchun uni to’g’ridan-to’g’ri 15° ga bo’lamiz:

60 : 15 = 4-soat mintaqasi

Javob: Berilgan nuqta 4-soat mintaqasida joylashgan ekan.

Aniqlangan soat mintaqasining tartib raqami orqali berilgan nuqtadagi vaqqt aniqlanadi. Buning uchun mintaqalar tartib raqamlari bir-biridan ayriladi. Agar vaqtni aniqlashi kerak bo’lgan mintaqa tartib raqamidan katta bo’lsa, mintaqalar ayirmasi tartib raqami kichik bo’lgan mintaqa soatiga qo’shiladi, aksincha bo’lsa kattasidan ayriladi.

2-topshiriq. 5-soat mintaqasida soat 8. 00 bo’lsa, 2-soat mintaqasida soat necha bo’ladi?

Yechish: Mintaqalar raqami ayriladi:

5 – 2 = 3

Misolimizda vaqti aniqlanishi kerak bo’lgan mintaqa tartib raqami vaqti aniq bo’lgan mintaqa tartib raqamidan kichik. Demak, mintaqalar ayirmasining tartib raqami katta bo’lgan soat mintaqasi vaqtidan ayiramiz, ya`ni

8 – 3 = 5.00 bo’ladi.

Mustaqil ishlash uchun masalalar.

Toshkentda soat 12.00 bo’lganda, g’arbda joylashgan 15°, 30°, 45° li nuqtalarda soat necha bo’ladi?