O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARNI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
Muxammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot
Texnologiyalar Universiteti Nukus filiali
“
Kompyuter injiniringi” fakulteti Kompyuter injiniringi yo’nalishi
2-kurs 1001-21 UZB guruh (Sirtqi) talabasi
Abdusalomov Xurshidning
“Elektronika va sxemalar 2” fanidan
MUSTAQIL ISHI
Mavzu:
Yarim o`tkazgichlarning turlari va ularning
xususiyatlari.
O`qituvchi: Q
.Serjanov
Talaba:
X.Abdusalomov
Nukus 2023
REJA
I.
Kirish
II. Asosiy qism
1 Yarim o`tkazgichlarga umumiy ta`rif
2
Yarim o‘tazgichda
zaryad tashuvchilar
3 Elektron - teshikli o‘tish
III. Xulosa
Yarimoʻtkazgichlar — elektr tokini yaxshi oʻtkazuvchi moddalar
(oʻtkazgichlar, asosan, metallar) va elektr tokini amalda oʻtkazmaydigan moddalar
(dielektriklar) orasidagi oraliq vaziyatni egallaydigan moddalar.
Mendeleyev
davriy sistemasida II, III, IV, V va VI guruhlarda joylashgan koʻpchilik elementlar.
ularning bir qator birikmalari yarimo'tkazgichlar jumlasiga kiradi. Ya.da ham
metallardagi kabi elektr oʻtkazuvchanlik elektronlarning harakati tufayli yuzaga
keladi. Biroq elektronlarning harakatlanish sharoitlari metallar va Ya.da turlicha
boʻladi. Ya. quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: Ya.ning elektr oʻtkazuvchanligi
temperatura koʻtarilishi bilan ortib boradi (mas, temperatura 1
K ga ortganda
Ya.ning solishtirma oʻtkazuvchanligi 16—17 marta ortadi); Ya.ning elektr
oʻtkazuvchanligida erkin elektronlardan tashqari atom bilan bogʻlangan elektronlar
ham ishtirok etadi (baʼzi hollarda bogʻlangan elektronlar asosiy rol oʻynaydi); sof
Ya.ga oz miqdorda qoʻshilma kiritib, uning oʻtkazuvchanligini keskin oʻzgartirish
mumkin (mas, 0,01% qoʻshilma kiritilganda Ya. ning oʻtkazuvchanligi 10000
marta ortib ketadi).
Past temperaturalarda Ya.ning solishtirma qarshiligi juda katta boʻladi va amalda
ular izolyator hisoblanadi, lekin temperatura
ortishi bilan ularda zaryad
tashuvchilarning konsentratsiyasi keskin ortadi. Mas, sof kremniyda 20° trada
erkin elektronlar konsentratsiyasi ~1017m~3boʻlsa. 700° da 1024 m"3gacha, yaʼni
million martadan koʻproq ortadi. Ya.da erkin elektronlar konsentratsiyasining traga
bunday keskin bogʻlikligi oʻtkazuvchanlik elektronlari issiqlik harakati taʼsirida
hosil boʻlishini koʻrsatadi. Yarimoʻtkazgich kristallda atomlar valent elektronlari
yordamida oʻzaro bogʻlangan. Atomlarning issiqlik tebranishlari vaqtida issiqlik
energiyasi valent elektronlar orasida notekis taqsimlanadi. Ayrim elektronlar oʻz
atomi bilan bogʻlanishni uzib, kristallda erkin koʻchib yurish imkonini beradigan
yetarli miqdordagi issiqlik energiyasiga ega boʻlib qolishi va erkin elektronlarga
aylanishi mumkin.
Tashqi elektr maydon boʻlmaganda bu erkin elektronlar tartibsiz harakat qiladi.
Elektr maydon taʼsirida esa maydonga qarshi yoʻnalishda tartiblangan harakatga
kelib, Ya.da tok hosil qiladi. Erkin elektronlar yuzaga keltirgan oʻtkazuvchanlik
elektron yoki p tip oʻtkazuvchanlik deb ataladi.
Bogʻlangan elektronning oʻz atomini "tashlab ketishi" atomning elektr neytralligini
buzadi. unda "ketib qolgan" elektron zaryadiga miqdoran teng musbat zaryad —
teshik vujudga keladi. Tashqi elektr maydon boʻlmaganda elektronlar ham,
teshiklar
ham tartibsiz harakatlanadi, tashqi maydon boʻlganda esa elektronlar
maydonga qarshi, teshiklar maydon boʻylab koʻchadi. Teshiklarning koʻchishi
bilan bogliq oʻtkazuvchanlik teshikli yoki n tip oʻtkazuvchanlik deyiladi. Erkin
elektronlar soni bilan teshiklar soni bir-biriga tengligi tushunarli. Aniklanishicha,
ularning harakatlanish tezligi ham bir xil ekan. Demak, Ya.dagi tok
ayni vaqtda
ham elektron, ham teshikli oʻtkazuvchanlikdan vujudga keladi. Bunday
elektronteshikli oʻtkazuvchanlik Ya.ning xususiy oʻtkazuvchanligi deyiladi.
Xususiy oʻtkazuvchanlik sof Ya.da kuzatiladi. Biroq tabiatda sof Ya. yoʻq. Baʼzi
qoʻshilmalar
