|
İlim - dún`yaġa kóz-qarastıń forması
|
| bet | 23/191 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 2,75 Mb. | | #230680 |
Bog'liq FILOSOFIYAİlim - dún`yaġa kóz-qarastıń forması. Bilimlerdiń ósiwine qarap hár qıylı mashqalalar hám máseleler sanı da tınımsız kóbeyip baradı. Bul process ilimniń rawajlanıw pátleriniń jáne de jedellesiwine hám ol filosofiyadan jáne de kóbirek ajıralıwına sebep boladı. Biraq ilim bilimniń ġárezsiz tarawı, dún`yaġa kóz-qarastıń ayrıqsha forması sıpatında tek XVII-XVIII ásirlerde tolıq qáliplesti. Belgili bir dárejede shártlilik penen sonı aytıw múmkin, bul İ.N`yuton klassikalıq mexanikanıń tiykarġı nızamların táriyplep, usılayınsha tábiyattanıwdıń bir bólimi – tiykarları ásirler dawamında qáliplesken, bas principlari bolsa bunnan júz jılġa jaqın ilgeride, dáslep Galileo Galiley tárepinen táriyplengen klassikalıq mexanikaniń qáliplesiwine juwmaq jasaġannan keyin payda boldı.
İlimniń rawajlanıwınıń tiykarġı basqıshları. Biziń eramızdan aldıńġı I mıń jıllıqtan XVI ásirge shekemgi bolġan dáwir alġashqı ilim dáwiridir. Bul dáwirde ásirler dawaımnda áwladtan-áwladqa ótip kelgen, turmıs tájiriybesi hám miynet iskerligi procesinde alınġan ámeliy bilimler menen bir qatarda júdá ulıwmalıq hám abstrakt pikirlewge tiykarlanġan teoriyalar ózgesheligine iye bolġan tábiyat haqqındaġı dáslepki filosofiyalıq túsinikler (naturfilosofiya) júzege kele baslaġan. İlimiy bilim náwsheleri naturfilosofiya sheńberinde onıń elementleri sıpatında qáliplesken. Matematikalıq, astronomiyalıq, medicinalıq hám basqa máselelerni sheshiwde paydalanılatuġın maġlıwmatlar, usıllar hám metodlar jámleniwi menen filosofiyada tiyisli bólimler júzege kelgen hám keyin ala áste-aqırın qáliplesken jeke ilimler: matematika, astronomiya, medicna hám t.b. ajıralıp shıqqan.
Atap aytqanda, Aristoteldiń filosofiyalıq shıġarmalarında fizika, zoologiya, embriologiya, mineralogiya, geografiya kibi ilimlerdin náwshelerine dus keliw múmkin. Biziń eramızdan aldıńġı III-II ásirlerde filosofiyalıq bilim quramında statistikalıq mexanika, gidrostatika, geometriyalıq optika (atap aytqanda, aynalar haqqındaġı óz aldına ilim – «ka-toptrika») parıqlandı hám salıstırmalı túrde ġárezsiz áhmiyetke iye boldı. Oraylıq Aziya oyshıllari ál-Xorezmiy matematika, ál-Ferġaniy astranomiya, ál-Beruniy minerologiya hám geografiya, İbn Sino medicina, Mırza Ulıġbek astranomiya, Áliysher Nawayı ádebiyat ilimi rawajına múnásir úles qostı hám olardıń dóretiwshiliginin ónimleri búgingi kúnde de óz áhmiyetini joġaltpadı. Biraq bul ilimlerde ayırım tosın baqlawlar hám ámeliyat maġlıwmatları ulıwmalastırılġanı menen, lekin eksperimental metodlar ele qollanılmaydı, basım kópshilik teoriyalıq qaġıydalar bolsa tiykarsız hám tekserip bolmaytuġın spekulyaciyalar ónimi esaplanadı. Biraqqarap shıġılıp atırġan dáwirde júzege kelgen ilimiy pánler bul dáwir dawamında filosofiyalıq bilim bólekleri sıpatında túsindiriliwin dawam etken.
Sol nárse dıqqatqa sazawar, hátteki XVII ásir aqırında N`yuton óziniń fizika tiykarların jaratqan «Natural filosofiyanıń matematikalıq tiykarları» dep atalġan shıġarmasın járiyaladı.
Solay etip, filosofiyadan jeke iskerlik tarawı sıpatındaġı ilim ele orın almaġan: ol tiykarınan filosofiya sheńberinde, ilimiy bilimlerdiń basqa deregi – turmıs ámeliyatı hám ónermentshilik iskusstvosı menen bir waqıtda hám onıń menen kútá hálsiz baylanısda rawajlanġan.
Qullası, bul dáwirde Áyyemgi Greciyada «Platon akademiyası», Oraylıq Aziyada «Mamun akademiyası» shólkemlestirilgen, ilimiy bilimniń rawajlanıwında belgili bir tabıslarġa erisilgen bolsa da, mádeniyattıń ayrıqsha forması sıpatında ilimniń payda bolıwınan aldıńġı «embrional» dáwiri esaplanadı.
2. XVI- XVII ásirler – 1 ilimiy revolyuciya dáwiri bolıp, ol klassikalıq ilim dáwiri dep ataladı. Ol Kopernik hám Galiley izertlewlerinen baslanıp, N`yuton hám Leybnictiń fizika hám matematika tarawıdaġı fundamental shıġarmaları menen óziniń shıńına kóterilgen. Galileydiń óliminen (1642 jıl 8 yanvar`) soń aradan bir jıl ótkennen keyin N`yuton tuwılġanı (1643 jıl 4 yanvar`) rámziy bolıp tabıladı. İlimniń bul ullı dóretiwshileri jasaġan dáwir – ashılıwlar hám de jańa ilimiy ideyalardıń avtorları sxolastika hám diniy dún`yaġa kóz-qaras dogmatizmine qarsı gúres alıp barılġan romantikalıq dáwir bolıp tabıladı.
|
| |
