|
Nızam – sistemanıń elementleri ortasındaġı ulıwmalıq hám invariant baylanıs
|
| bet | 34/191 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 2,75 Mb. | | #230680 |
Bog'liq FILOSOFIYANızam – sistemanıń elementleri ortasındaġı ulıwmalıq hám invariant baylanıs. Olardıń úsh túri bar.
Reallıq nızamları biziń sanamızdan, biz olardı biliw-bilmewimizden ġárezsiz orın aladı hám ámel qıladı.
İlim nızamları Adamlar tárepinen ańlap jetilgen reallıq nızamlarınıń sanamızdaġı sáwleleniwi esaplanadı. Hár bir ilim reallıqtıń belgili bir tarawın óz predmeti sıpatında úyrener eken, usı tarawda ámel qılıwshı nızamlardı anıqlaydı. İlimiy teoriya menen qamtıp alınġan taraw qansha keń bolsa, onıń nızamları sonsha ulıwmalıq boladı. İlimde nızamlardıń ulıwmalıq dárejesine kóre quramalılıq ierarxiyası orın alġan. Ulıwmalıq dárejesi pásirek bolġan nızamlar ulıwmalıq joqarı nızamlardıń ayırım kórinisleri sıpatında ámel qıladı hám sońġı atap ótilgen nızamlardan olardıń aqıbetleri sıpatında keltirip shıġarıladı.
Máselen, geometriyalıq optikada jaqtılıqtıń sáwlalaniwi hám sınıwı nızamları elektromagnit tolqınlar tarqalıwınıń ulıwmalıġı jokarı nızamlarınan, olar bolsa, óz gezeginde, elektromagnit maydonı teoriyasınıń onnan da ulıwmalıraq nızamlarınan kelip shıġadı.
Hár qanday nızam belgili bir shárayatta ámel qıladı. Nızam ámel qılıwınıń bazis hám lokal shárayatların parıqlaw lazım. Bazis shárayatlar qatarına nızamnıń ámel qılıw tarawın belgilewshi shárayatlar kiredi. Usı shárayatlardan tısqarıda nızam ámel qıla almaydı (olar joq bolġan táġdirde olarda ámel qılıp atırġan sistema da joq boladı). Lokal shárayatlar qatarına nızamnıń ámel qılıw tarawındaġı shárayatlar kiredi. Nızam bul shárayatlardıń hár qanday variaciyasında óz kúshin saqlap qaladı, lekin olardıń ózgerisleri nızamnıń ámel qılıw nátiyjelariniń ózgerislerine sebep boladı. Aytıw múmkin, nızam lokal shárayatlarġa baylanıslı invariant, lekin ol bazis shárayatlarġı baylanıslı invariant emes.
Mısalı, Arximed nızamı ushın suyıqlıq hám oġan salınġan deneniń, awırlıq kúshiniń bar bolıwı bazis shárayatlar esaplanadı. Bul shárayatlarġa baylanıslı Arximed nızamı nainvariant bolıp tabıladı: olar orın almasa, nızam ámel qılmaydı. Bul jerde suyıqlıqtıń quramı hám salıstırmalı awırlıġı, deneniń fizikalıq dúzilisi hám forması lokal shárayatlar esaplanadı. Olarġa baylanıslı nızam invariant bolıp tabıladı. Biraq onıń ámel qılıwı túrli nátiyjelerde sáwleleniwi múmkin: ayırım jaġdaylarda dene suwda júzedi, ayırım jaġdaylarda bolsa – ol batıp ketedi.
Adamlar nızamlardıń ámel qılıw shárayatların ózgertip, olardan ózleri qálegen nátiyjelerge erisiw ushın paydalanıw imkaniyatın qolġa kirgizedi. Jańa bazis shárayatlardı jaratıw jolı menen bolsa olar ayırım nızamlardıń ámel qılıwın toqtatıw hám basqa nızamlardı ámelge kirgiziwge qábiletli bolıp tabıladı.
Qubılıslardıń turaqlılıgı, tákirarıylıġında nızamlardıń ámel qılıwı (sonday-aq fenomenlogiyalıq nızam, empirikalıq baylanıs) nızamlıq dep ataladı. Nızamlıqlar – bul nızamlardıń kórinis tabıwı bolıp tabıladı.
Filosofiya nızamları sistemasında dialektikalıq qarama-qarsılıq nızamı oraylıq orındı iyeleydi. Nızamnıń áhmiyetli aspektlerin anıqlaw ushın onıń tiykarġı kategoriyaların kórip shıġıw kerek. Analizdi qarama-qarsılıq túsiniginen baslaymız.
|
| |
