Mavzu: METALLARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI
Reja:
1. Bosim ostida ishlov berishning mohiyati va ahamiyati
2. Metallarni bolg‘alash
3. Materiallarni shtamplash
4. Rangli metallarni bosim ostida ishlash
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Bosim ostida ishlov berishning mohiyati va ahamiyati
Metallarni bosim ostida ishlash mohiyati shundan iboratki, plastik metal va qotishmalar tashqi kuch yoki bosim ta’sirida tashqi shaklini o‘zgartiradi va ta’sir to‘xtatilgandan so‘ng shu shaklini saqlab qoladi, ya’ni plastik deformatsiyalanadi. Shunga ko‘ra mo‘rt metallar (cho‘yan, bronza)ni bosim ostida ishlab bo‘lmaydi.
Metallarni bosim ostida ishlash ko‘p vaqtlardan buyon ma’lum bo‘lsada, bu usul eng progressiv hisoblanadi. Chunki metalni chiqindiga chiqarish kam miqdorda, ish unumi katta va olingan mahsulot yuqori bo‘ladi. Chunki bosim ostida ishlash natijasida metalni fizik-mexanik xossalari yaxshilanadi.
Bosim ostida metal ishlansa, uni shaklini o‘zgartirishdan tashqari, uning ichki tuzilishi hamda xossalari ham o‘zgaradi.
Metallarni bosim ostida ishlash usuli bilan 80 % ko‘proq eritilgan po‘lat qayta ishlanadi. Rangli metall va qotishmalarni 60 % dan ko‘p qismi, shuningdek, plastmassalar va metalmaslarni ko‘p qismi bosim ostida ishlanadi.
Bosim ostida ishlash bilan og‘irligi 10 g dan 100 tonnagacha bo‘lgan zagotovkalar, yarim fabrikatlar, buyumlar, detallar olinadi.
Bosim ostida ishlash juda murakkab jarayon bo‘lib, buyumni tashqi sirtida va ichida ancha o‘zgarishlar bo‘ladi. Buyumda fizik va mexanik o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib keladi. Detal tashqi kuch ta’sirida avval elastik, so‘ng plastik deformatsiyalanadi.
Plastik deformatsiyani ikkita qonuni bor:
Hajmlarining o‘zgarmasligi qonuni, ya’ni metalni bosim ostida ishlanganga qadar bo‘lgan hajmi bosim ostida ishlangandan keyingi hajmga teng bo‘ladi.
V0 = V1
Kichik qarshilik qonuni.
Deformatsiyalangan metal qaysi tomonda qarshilik kichik bo‘lsa, o‘sha tomonga oqadi.
1-rasm. Deformatsiya natijasida jismning oqishi
Metallarga bosim ostida ishlov berish (MBIB) – metallarni plastik deformatsiyalash usuli bilan mashinasozlik profillari va zagotovkalar olish jarayonidir.
Deformatsiya – tashqi kuchlar ta’sirida jismning shakl va o‘lchamlarini o‘zgarishidir.
Kuchlanish – tashqi kuch ta’siri ostida jismda vujudga keladigan yoki materialda xajm o‘zgarishi bilan bog‘liq sodir bo‘ladigan fizikaviy – ximiyaviy jarayonlar natijasida hosil bo‘ladigan ichki kuchlar o‘lchovidir.
Elastik deformatsiya deb, kuch ta’sirida vujudga keladigan deformatsiyaning ta’sir to‘xtatishi bilan to‘liq yo‘qolishiga aytiladi.
Plastik (qoldiq) deformatsiya esa kuch ta’sirida vujudga kelgan deformatsiyaning, kuch ta’siri olingandan keyin ham saqlanib qolishidir.
Metallarga bosim ostida ishlov berish jihozlariga metallarga bosim bilan ishlov berish mashinalari kiradi. Metallarga bosim ostida ishlov berish asboblari MBIB mashinalarida o‘rnatiladigan va deformatsiyalanadigan metalga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan moslamalar kiradi.
Metalning quyma strukturasi – suyuq metalning kristallanishi natijasida olingan metal tuzilishi; dendrit (kristal) – quyma metalning strukturasini tashkil etuvchisi hisoblanadi.
Metalning deformatsiyalangan strukturasi – metalning quyma strukturasi bir marta yoki ko‘p marta plastik deformatsiyalash natijasida olingan metal tuzilishi; don (kristallit) – deformatsiyalangan metalning struktura tashkil etuvchisidir.
Plastik deformatsiyalanish darajasi – jismning deformatsiyalanishi natijasida o‘lchamlarini o‘zgarishini ko‘rsatuvchi o‘lchov birligidir.
Deformatsiya tezligi – vaqt birligi ichida deformatsiya darajasini o‘zgarishidir.
Deformatsiyalanish tezligi – deformatsiyalaydigan asbobning harakat tezligi.
MBIB – metal materiallardan buyumlar (mahsulotlar) olishning keng tarqalgan va ilg‘or usullaridan biridir.
Bu usul metalning plastiklik xossasiga asoslangan.
MBIB – ikkita asosiy maqsadni ko‘zlaydi:
1) Oddiy shaklli zagotovkalardan fason buyumlar olish
2) Quyma metalning mexanik xossalarini oshirish uchun kristallik (tuzilishini) strukturasini yaxshilash; Quyiladigan po‘latning 90 % i, rangli metall va qotishmalarning 55 % i bosim ostida ishlov beriladi.
MBIB jarayonlarini keng tarqalishi quyidagicha tushuntiriladi:
1) Jihozlarning yuqori unumdorligi, bunda bosim bilan ishlov berish mashinalarning ishchi organlari harakatning oddiy turlari – aylanma yoki ilgarilanma harakat qilib, bu harakat yuqori chastotalarda bajariladi.
2) Plastik deformatsiyalashdan so‘ng metall mexanik xossalari oshishi evaziga buyum (mahsulot)ning ishonchliligini ortishi;
3) Jarayonning tejamkorligi, MBIBda chiqindilar 20-25% dan ortmaydi, ko‘p hollarda 5-10% bo‘ladi.
Bosim bilan ishlov berishda metall sovuqlayin yoki qizdirilgan holda deformatsiyalanadi. Shunga ko‘ra, metallarni sovuqlayin va issiqlayin deformatsiyalashga bo‘linadi.
Sovuqlayin deformatsiyalashda donlar shakli o‘zgaradi, metalning oqishi yo‘nalishi bo‘yicha cho‘ziladi (1-rasm). Metalning mikrostrukturasi (“poloschatoy”) yo‘l – yo‘lsimon bo‘lib qoladi.
2-rasm. Metal strukturasini o‘zgarishi
Bosim ostida ishlashni sovuq va issiq hollarda bajarish mumkin. Metalni sovuq holda bosim ostida deformatsiyalab, uni xossalarini o‘zgarishiga tirishish deb aytiladi. Bunda metallarning elastikligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi, elektr o‘tkazuvchanligi, korroziyaga chidamliligi yomonlashadi.
Tirishish- holati normal kristal panjaralarni tashqi kuch ta’sirida o‘zgarishi bo‘lib, kuch ta’siri natijasida panjarada siljishlar hosil bo‘ladi
3-rasm. Deformatsiyada kristall panjaraning o‘zgarishi.
Xuddi shunday, bosim bilan ishlov berishda metalning mexanikaviy, fizikaviy va ximiyaviy xossalari ham o‘zgaradi. Deformatsiyalanish darajasi ortishi bilan metalning mustahkamlik va qattiqligi oshadi, plastikligi va qovushqoqligi kamayadi. Bir vaqtning o‘zida metalning elektr qarshiligi oshishi, korroziyaga qarshiligi, issiqlik o‘tkazuvchanligi kamayadi. Sovuqlayin plastik deformatsiyalanish jarayonida metalning mexanikaviy va fizikaviy himiyaviy xossalarini o‘zgarishi bilan bog‘liq xodisalar yig‘indisiga mustahkamlanish (naklep) deyiladi.
Naklep hisobiga metal mustahkamlik xossalarini ortishiga bir tomondan foydali hodisa (buyumlarda metalning oshirilgan mustahkamlik va ishonchlilikka ega bo‘lishi) sifatida qarash mumkin.
Ikkinchi tomondan naklep bosim bilan sovuqlayin ishlov berishda metalning yemirilishi xavfi bilan bog‘liq sezilarli deformatsiyalanishiga imkon bermaydi. Bunday holda metalni sovuqlayin deformatsiyalanish jarayonini to‘xtatib, naklepni bartaraf qilishga to‘g‘ri keladi.
Metalning naklepi rekristallizatsion yumshatish yo‘li bilan bartaraf qilinadi.
Sovuqlayin deformatsiyalangan metalni belgilangan temperaturagacha qizdirilganda, unda deformatsiyalangan donlar o‘rniga yangi muvozanatdagi donlarning vujudga kelishi, paydo bo‘lishi va o‘sishi sodir bo‘ladi. Bu hodisaga rekristallizatsiya deyiladi. Rekristallizatsiya boshlanadigan temperatura metalning suyuqlanish tempereturasiga bog‘liq:
Т rekr = k* Т suyuq,
bu yerda k – metalning tarkibi va stukturasiga bog‘liq koeffitsent (texnik yuza metallarda k = 0,3 ...0,4; qotishmalarda k = 0,5 ...0,6 bo‘ladi); T suyuq – metalning absolyut suyuqlanish temperaturasi. Sovuqlayin deformatsiyalangan metalning rekristallanishi natijasida dastlabki struktura va xossalari tiklanadi. Buning natijasida metalning mustahkamlanishi to‘liq bartaraf qilinadi. Ana shundan so‘ng sovuqlayin holatda metallni deformatsiyalanishini jarayonini davom ettirish mumkin.
Shunday qilib, naklepning salbiy ta’siri natijasida buyumni tayyorlash texnologiyasi jarayonlariga yana metalni qo‘shimcha yumshatish operatsiyalarini ham kiritish evaziga jarayonni murakkablashuvi hisoblanadi.
Issiqlayin deformatsiya deb, metalning shunday deformatsiyalash jarayoniga aytiladi-ki, bunda zagotovkaning butun hajmi bo‘yicha bir vaqtning o‘zida naklep bilan birgalikda rekristallanish jarayoni bo‘lib o‘tadi. Issiqlayin deformatsiyalashda zagotovkani qizdirish temperaturasi metalning rekristallanish temperaturasidan yuqori bo‘lishi kerak. Bu holda metal strukturasi teng o‘qli bo‘ladi, mustahkamlanish esa izsiz yo‘qoladi.
Shunday qilib, deformatsiyalangan metalda mustahkamlanish va mustahkamlanishini yo‘qotish jarayonlarini sodir bo‘lish darajasiga ko‘ra metallarni sovuqlayin va issiqlayin bosim bilan ishlash turlariga bo‘linadi.
Sovuqlayin bosim bilan ishlov berishda metalda naklep sodir bo‘ladi va rekristallanish jarayoni bo‘lmaydi. Metalllarga sovuqlayin bosim bilan ishlov berish jarayoni rekristallanish temperaturasidan past temperaturalarda amalga oshiriladi.
Issiqlayin bosim bilan ishlov berishda naklep sodir bo‘ladi, bu naklep bir vaqtning o‘zida sodir bo‘ladigan rekristallizatsion jarayonlarni yo‘q qiladi, ya’ni metallning deformatsiyalanishi esa uning mustahkamlanishisiz amalga oshadi. Metal deformatsiyalanishi jarayonida o‘zini yuqori plastikligini saqlaydi. Issiqlayin bosim bilan ishlov berish rekristallanish temperaturasidagi yuqori temperaturalarda amalga oshiriladi.
Metallarga bosim ostida sovuqlayin ishlov berishda buyum yuzasi sifatini yaxshi bo‘lishi (qizdirish yo‘qligi) va o‘lchamlarini ancha aniq bo‘lishi, detallarni (naklep hisobiga) ancha yuqori ekspluatatsion xossalariga ega bo‘lishi, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun qulay sharoitlar mavjud bo‘ladi.
Metallarga bosim ostida ishlov berish kam kuch nagruzkasi ostida deformatsiyalanish, deformatsiyalanadigan metalning yuqori darajadagi plastikligi (qizdirish hisobiga) bilan xarakterlanadi. Shuning uchun issiqlayin deformatsiyalash jarayonini o‘lchamlari katta bo‘lgan metal buyumlarni, qiyin deformatsiyalanadigan, kam plastiklikka ega metal va qotishmalarni xamda quyma zagotovkalarni tayyorlashda qo‘llash maqsadga muvofiq.
Ko‘pincha, bosim bilan issiqlayin ishlov berishda metalning dendritli katta kristalli strukturasi buziladi; qisman g‘ovaklik va cho‘kish nuqsonlari bitadi; metalni rekristallanish evaziga mayda donli strukturasiga ega bo‘linadi. Bularni barchasi deformatsiyalangan metalning mexanik xossalarini yuqori bo‘lishiga olib keladi.
Metalni bosim bilan ishlash qobiliyatini tavsiflovchi muhim xossalariga plastiklik va deformatsiyaga qarshilik kiradi. Bu xossalarga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
|
