18-ma’ruza: Avtomatlashtirish vositalarini montaj qilish va sozlash
ishlari bo‘yicha umumiy tushunchalar.
REJA:
1. Montaj ishlarini tashkil kilish.
2. Nazorat o‘lchov asboblari.
3. Avtomatlashtirish vositalari montajida tayyorgarlik ishlari.
Yildan-yilga xo‘jaliklarda elektr qurilmalar miqdori, ularni avtomatlashtirish
tizimlari kengayib bormoqda. Ularda bajarilayotgan montaj, naladka va boshqa
ekspluatatsiya tadbirlari uchun zarur ish kuchi ortmoqda. Bu ishlarni bajarish uchun
maxsus guruhlar tashkil qilinmoqda. Hozirda montaj ishlarining 80 %
markazlashtirilgan holda amalga oshirilmoqda. Montaj korxonalari montaj ishlarini
maxsus zvenolar, brigadalar, guruhlar bajaradi. Montaj korxonalarining tashkiliy
shakllari ko‘proq montaj ishlari xarakteri va hajmi bilan belgilanadi.
Tajriba ko‘rsatdiki, ish hajmi kam bo‘lganda
montaj ishlari
maxsus guruhlar tomonidan bajarilishi samarali bo‘lsa, ish xajmi (3-12) ming soat
va undan ortiq bo‘lganda ishlarni texnologik xususiyatiga qarab ajratilishi va maxsus
guruhlar tomonidan bajarilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yirik hajmli texnologik
mashinalar qatori bo‘lgan yirik komplekslarda montaj ishlari texnologik
operatsiyalar bo‘yicha ajratilgan maxsus brigadalar tomonidan bajariladi. Hozirda
montaj texnologiyasiga yangi industrial uslublar va maxsus vositalar kirib
kelmoqda. Montaj ishlari blokli uslubda yirik qismlari bilan tayyorlangan holda
bajarilishi ishlab chiqarish unumdorligini oshirib, bajarilgan ish sifati
yaxshilanishiga olib kelmoqda. Industrial uslublar va montaj ishlarining
maxsuslashtirilishi ishlarda mehnat sarfini kamaytirib, montaj muddatlarini
qisqartiradi. Montaj ishlari shartli ravishda uch turga bo‘linadi: tayyorgarlik,
o‘rnatishga tayyorlash - yig‘ish va o‘rnatish montaj ishlari. Tayyorgarlik ishlarini
quruvchilar bajaradi. Bunda quyidagilar bajariladi: kanallar ochish, kovlash
transheyalar o‘tkazish, devorlarda elektr va quvurli tarmoqlar uchun o‘tish joylari
tayyorlash va boshqalar. Tayyorlash -yig‘ish (zagotovka) ishlari ishlab chiqarish
bazalarida, zavodlarida, montaj trestining maxsus maydonlarida tayyorlanadi.
Bunda nostandart qurilmalar, quvurlar montaj kilish jixozlari tayyorlanadi, quvurli
bloklar yig‘iladi, qurilma qismlari montaj qilinadi va o‘rnatishga tayyorlanadi,
щitlar yig‘iladi va komplektlanadi. Tayyorgarlik, tayyorlash -yigish ishlari asosiy
qurilish va qurilish montaj ishlarini bajarish bilan birgalikda olib boriladi. Asosiy
montaj ishlarida tayyor bloklar, qismlar, щitlar, boshqarish pultlari, datchiklar, qabul
qilish organlari, bajarish mexanizmlari o‘rnatiladi, elektr va quvurli tarmoqlar
yotkiziladi. Bu ishlar asosiy qurilish va pardozlash ishlaridan keyin bajariladi va
montaj ishlarining ikkinchi bosqichi hisoblanadi. Montaj sifatini oshirish, montaj
muddatlarini qiskartirish uchun montaj ishlariga yaxshi tayyorgarlik ko‘rish va
uyushgan holda tashkil kilish, montaj ishlariga mukammal tayyorgarlik ko‘rish
zarur. Qurilish montaj ishlarini yuqori sifatli o‘z muddatlarida o‘tkazish uchun
montaj ishlarini bajarish rejasi ishlab chiqiladi (PPR-IBR)., Montaj ishlarini bajarish
loyihasi «Yo‘riqnomalarga» asoslanib ishlab chiqiladi. Unga ko‘ra quyidagilar
IBLga kiritiladi:
1. Tushuntirish yozuvi;
2. Quvurli va elektr tarmoqlarni trassasiga aniqlik kiritib bog‘lanishlari
ko‘rsatilgan ishchi chizmalar;
- avtomatlashtirish loyihasiga kiritilmagan bloklar, buyumlarning natijaviy,
unifikatsiya qilinmagan qismlarining eskizlari, ishchi chizmalari:
- texnik jihatdan murakkab ob’ektlar uchun tuziladigan nazorat o‘lchov
asboblarining va avtomatika vositalarining montaj ishlarini bajarishning tizimli
grafigi, tizim grafiklari o‘rniga ba’zan kalendar reja tuzilishi mumkin.
Ishlarni bajarish loyihasining tushuntirish yozuvida texnologiya ta’rifi,
tarmoqlarni industrial uslublar bilan montaj qilish bo‘yicha ko‘rsatmalar, щit va
pultlarni yiriklashtirilgan bloklar bo‘yicha montaji bo‘yicha yo‘riknomalar berilgan
bo‘ladi. Elektr va quvurli tarmoqlarning trassalariga kiritilgan o‘zgartirishlar va
aniqliklar asoslanadi va tushuntiriladi, ishchi loyihadagi ishchi chizmalar ko‘rsatib
o‘tiladi, bundan tashqari щit va pultlarni, щitdan tashqarida joylashgan apparatlarni,
namuna olish vositalarini, birlamchi asboblar va rostlovchi organlarni joylashish
o‘rniga tushuntirish beriladi. Ob’ektda xavfsizlik texnikasi va mehnat muhofazasi
bo‘yicha tadbirlar, bajarilishi zarur ishlar hajmi ko‘rsatiladi. Montaj ishlarini
bajarishda xavfsizlik texnikasi qoidalariga amal qilinishiga alohida e’tibor beriladi.
Ob’ektda montaj ishlarini xavfsiz o‘tkazilishi uchun mas’ul shaxslar (sex boshlig‘i,
prorab, master) montaj ishlari boshlangunga qadar va montaj ishlari paytida
quyidagi qator tadbirlar o‘tkazishlari lozim. Montaj ishlarini maksimal
mexanizatsiyalash, jumladan og‘ir element va jihozlarni ko‘tarish -tushirish, tashish;
ortish -tushirish ishlari; balandlikda yig‘ish 5 montaj ishlari hajmini minimumga
tushirish; noqulay joylardagi ishlarni yo‘kotish ; ish o‘rinlarida, stanok va
mexanizmlarda ishlaganda himoyalovchi to‘siqlar, individual himoya vositalarning
bo‘lishi va sozligi ta’minlanishi zarur: xodimlar maxsus ust-bosh va oyoq kiyimda
bo‘lishi, ish joylari yetarli darajada yoritilgan bo‘lishi, sanitar-maishiy xonalar va
jihozlar bo‘lishi zarur (kiyim almashtirish joylari, sanuzel, dush, isinish joylari, dam
olish joylari). Montaj ishlari oldidan ishchilar «montaj ishlarini bajarishda xavfsizlik
texnikasi» bo‘yicha umumiy yo‘riqnoma olishlari, bevosita ish joylarida esa
bajariladigan ish uslublari va xarakteriga qarab ishlarni xavfsiz bajarish uslublari va
koidalari bo‘yicha yo‘riqnoma olishlari zarur. Har bir ish joyi va ishi xarakteri
o‘zgarganda joylardagi yo‘riqnomadan yangitdan o‘tiladi. Yerdan 1,5 m dan
yuqorida bo‘lgan ishlar inventar narvonlarda, ko‘prik va supalarda turib bajariladi.
Bunda ish joyi chegaralab ko‘yiladi. To‘siqlar 90 kggacha yukni ko‘tara olishi zarur.
Yuqorida bajariladigan montaj ishlariga yoshi 18 ga to‘lgan. tibbiy ko‘rikdan o‘tgan,
xavfsizlik texnikasi qoidalari bo‘yicha o‘qitilgan va guvohnomasi bo‘lgan ishchilar
kiritiladi. Yuqoridagi ishlarga kirishishdan oldin ishchilar har kuni tibbiy ko‘rikdan
o‘tishlari zarur. Montaj ishlarida soz asboblar vazifasiga ko‘ra bajarilgan bo‘lishi
zarur. Qo‘lda ishlatiluvchi asboblar va ko‘chma yoritish vositalari quyidagi
kuchlanishli bo‘lishi mumkin: 36 V -oshirilgan elektr xavfi bo‘lgan binolarda va
joylarda. 12 V -o‘ta xavfli bino va joylarda. 220 V-normal xonadarda. 220 V-
kuchlanish li ko‘l elektr asboblari bilan ishlaganda belgilangan muddatlarda
sinovdan o‘tkazilgan dielektrik qo‘lqoplar, kalish va to‘shaklardan foydalanish
zarur. Elektr qo‘l asboblari va elektr yoritish vositalarining izolyatsiyasi kamida uch
oyda bir sinovdan o‘tkazilishi zarur. Payvandlash ishlari «Olov bilan ishlaganda
yongin xavfsizligi qoidalari»ga rioya kilgan holda bajarilishi zarur. Payvandlovchi
va uning yordamchisi ko‘zlarini elektr yey ta’siridan svetofiltr bilan himoya qilgan
holda ishlarni bajarishi va maxsus kiyim, qo‘lkopda bo‘lishlari zarur. Ortish -
tushirish ishlari xavfsizlik texnikasi qoidalari bo‘yicha ma’sul shaxs nazoratida
bajarilish kerak. Montaj ishlari bajarilayotgan joy xavfli zona hisoblanadi va u yerda
ishga aloqasi bo‘lmagan shaxslar bo‘lmasligi zarur. Transport yo‘llariga odamlar
o‘tadigan yo‘laklar xavfli zonadan ajratilishi va to‘silib qo‘yilishi zarur. Kuchlanishi
36 V dan yuqori bo‘lgan tarmoqlar bo‘lsa, qo‘shimcha ehtiyot choralari qo‘rilishi
zarur. Elektr uskunalar ekspluatatsiyasida xavfsizlik texnikasi qoidalari va texnik
ekspluatatsiya qoidalariga qat’iy rioya qilinishi zarur.
Nazorat o‘lchov asboblari va avtomatlashtirish tizimlarini montajida
tayyorgarlik ishlari va montaji loyihaning ishchi chizmalari bo‘yicha bajariladi.
Avtomatlashtirishning funksional sxemalari, shit va pultlarning eskizi va chizmalari,
tashqi elektr va quvurli ulanish sxemalari, avtomatlashtirish vositalarini joylashish
plani, elektr va quvurli tarmoqlarning trassasining chizmalari. Funksional
avtomatlashtirish
sxemalarida
texnologik
qurilmalar,
kommunikatsiyalar,
boshqarish organlari avtomatlashtirish vositalari va elementlari va ularning o‘zaro
ulanishlari shartli belgilarda ko‘rsatiladi. Sxemada texnologik qurilmalardagi
rostlovchi organlar, bosimli to‘siqlar, ventillar, birlamchi asboblari, tarmoqdan
ma’lumot oluvchi vositalar ko‘rsatiladi. O‘qish qulay bo‘lishi uchun funksional
sxemalardagi asboblar va apparatlarni zanjirli raqamlanadi. Agar biror asbobning
yoki tarmoq uchastkasining tartib raqami 10 bo‘lsa, unga tegishli barcha elementlar
10a, 10°.,.10-1; 10-2-...deb belgilanadi. Bu tartib raqami loyihaning barcha
xujjatlarida saklanadi. Shit va pultlarning umumiy ko‘rinishi chizmalarida ularning
spesifikatsiyasi beriladi. Shitdagi barcha o‘rnatilgan apparatlar ro‘yxati beriladi.
Zarur bo‘lsa, ularning kesimlari beriladi. Tashqi elektr va quvurli tarmoqlar
sxemalarida shitlar, avtomatika vositalari, datchiklar, rostlovchi organlar, bajarish
mexanizmlari va boshqa elementlarning o‘rnatilgan joylariga tortilgan tegishli
tarmoqlar ko‘rsatiladi. Sxemalarda shartli belgilanishlar qo‘llaniladi. Ular prinsipial
yoki o‘rnatish sxemalari turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Sxemalarda shartli
simvollar bo‘lgan na’muna olish qurilmasi, birlamchi asboblar, shitlar, pultlar,
nazorat punktlari, roslash, signalizatsiya va ta’minot punktlari ko‘rsatiladi. Ularning
montaj sxemasida belgilangan tartib raqamlari yozib quyiladi. Barcha shartli
belgilanishlar jadval shaklida keltiriladi. Avtomatlashtirish vositalari, elektr va
quvurli tarmoqlar joylashish planida quyidagilar keltiriladi:
- asosiy bino, texnologik qurilmalar, sanoat maydonchalarining konturlari,
asosiy texnologik qurilmalar;
- texnologik agregatlar, karkas, armaturalar, devorlar, shift va kolonnalar,
transheyalar, tunnel va estakadalarda, quvurlarda avtomatika vositalariga bajarilgan
elektr va quvurli tarmoqlar, kabellar;
- devorlardan quvurli elektr tarmoqlarning o‘tish joylari:
- texnologik qurilmalarda va tarmoklarda o‘rnatilgan birlamchi asboblar,
rostlovchi organlar, nazorat-o‘lchov asboblarining sezgir organlari (elementlari);
- bino inshoot devorlarida, texnologik agregatlar karkaslarida щitlardan
tashqarida o‘rnatilgan asboblar, rostlovchilar, bajarish mexanizmlari, elektr
apparatlar va boshqa kurilmalar;
- Shitlar, pultlar, termoelektron termometrlar ulanish joylari ulanish qutilari.
Sxemalarda montaj materiallari va jihozlari ro‘yxati beriladi.
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR
1. Montaj ishlarini bajarish rejasi qanday bosqichlardan iborat buladi?
2. Montaj ishlarida kanday asboblar ishlatiladi?
3. Montaj ishlarini bajarish loyihasi nima?
4. Montaj ishlarini bajarish rejasi qanday ishlab chiqiladi?
5. Montaj ishlarini bajarishda qanday xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya
qilinadi?
6. Montaj ishlarini qanday ketma-ketlikda bajariladi?
7. Nazorat o‘lchov asboblari va avtomatlashtirish vositalari montajida
tayyorgarlik ishlari qanday bajariladi?
8. Montaj ishlari qanday sxemaga asoslanib bajariladi?
| 