4-Amaliy mashg’ulot
Mavzu: Sifatni boshqarish va oshirish tizimini rivojlanish tarixi
Sifat tizimi rivojlanish tarixi (Mahsulot sifatini boshqarish). Sifat atamasi va sifatga iste’molchilarning bo‘lgan qishiqishi hamda sifat sohasida yondoshuvlar rivojlanishi tarixi, xalqaro miqyosidagi sifat tushunchalar Sifat ko‘p asrlar davomida rivojlanib kelgan. Sifat umum ehtiyojlar va ishlab chiqarish imkoniyatlarining o‘sib borishi va ularni qonoatlantirish bo‘yicha turli xil holatlarda rivojlangan. Sifat tushunchasi evolyusiyasi 1.1-jadvalda keltirilgan. Aynan vaqt o‘tishi bilan sifatning mohiyati va rivojlanish jarayoni, uning parametrlari oxirgi o‘n yillikda sifat tushunchasining o‘zi va unga yondashishlar hamda talablar zudlik bilan o‘zgardi.
Sifat – bu mahsulot yoki xizmatlarga belgilangan talablarni yoki kutilayotgan ehtiyojlarni qondirish xususiyatini anglatadigan tavsiflari yig‘indisidir. Malakali xodimlar va tegishli texnologiya yordamida erishiladigan aniqlik, hamda ishlab chiqarish va mehnatning samaradorligi iste’molchi talabining qondirilishiga va sifatga olib keladi.
1.1-jadval
Sifat tushunchasining tarixiy evolyusiyasi
T’rif muallifi
|
Sifat tushunchasini ta’riflanishi
| |
Aristotel
(eramizdan oldingi uchinchi asr)
|
Narsalarni o‘zaro farqlanishi. “yaxshi-yomon” alomatlari bo‘yicha solishtirish (nisbati)
| |
Gegel
(eramizning boshi 19 asr)
|
Sifat bor, birinchi navbatda turmush tarzi bilan bir-birga o‘xshashligi aniqlangan, hech narsa to‘xtab qolmaydi, unda nimadir bor, u o‘zining sifatini yo‘qotadi.
| |
Xitoycha talqini
|
Sifatni belgilovchi ikki elementdan tarkib topgan - “tenglik” va “pul” (sifat=tenglik+pul) ieroglif, shunday ekan sifat “yuqori klassli”, “qimmat” tushunchalari bilan bir-biriga o‘xshash.
| |
SHuxart
(1931 yil)
|
Sifatning ikkita jihati mavjud:
- xolisona fizikaviy tavsifi,
- sub’ektiv tomoni: qanchalik “yaxshi” narsa.
| |
Isikova K.
(1950 yil)
|
Sifat iste’molchini haqiqatdan qanoatlantiradi
| |
Djuran Dj.M.
(1974 yil)
|
Foydalanish uchun (qo‘llanilishiga muvofiq) yaroqli. Sifat – mavjud iste’mochilarni qanoatlangalik darajasidir. Sifatni amalga oshirish uchun ishlab chiqaruvchi iste’molchilar talablarini bilish lozim va o‘zining mahsulotini shunday qilishi kerakki, ular bu talablaridan qanoatlanishlansin.
| |
GOST 15467-79
|
Mahsulot sifati – mahsulotning uni qo‘llanishga muvofiq aniqlangan ehtiyojlarni qanoatlantirishga xizmat qiluvchi xossalarining yig‘indisidir.
| |
ISO 8402-86 xalqaro standarti
|
Sifat – kutilayotgan ehtiyojlar yoki shartli qanoatlanish xususiyatlarini beruvchi mahsulot yoki xizmatning tavsiflari va xossalarining yig‘indisidir.
|
Sifat tushunchasini bir nechta ta’rifi mavjud:
Sifat – bu iste’molchi ehtiyojlarini qondirilishi.
Sifat – bu yuqori malakali xodimlar va yuqori texnologik qurilmalar yordamida erishiladigan unumdorlik.
Sifat – bu ishlab chiqarish va mehnatni samaradorligi. Bu ishlarni tez va aniq bajarilishi.
Sifat – bu faoliyatni optimallashtirilishi. Bu harakatlar dasturiga rioya qilinishi, qo‘yilgan vazifalarni o‘z vaqtida bajarilishi.
Sifat – bu rivojlanishning uzoq muddatli jarayoni.
Sifat – bu mablag‘ joylashtirilishi. Uzoq muddatli rejada ixtiyoriy ishni boshidanoq to‘g‘ri bajarilishi keyinchalik nomuvofiqliklarni bartaraf qilishdan arzon turadi.
Sifat menedjmenti tizimi - bu tashkilot sifat bilan bog‘liq vazifalarni xal qiladigan usuldir. Keng ma’noda u mahsulot sifati sohasida belgilan maqsadlarga erishish va iste’molchilar talablarini qanoatlantirish uchun qo‘llaniladigan tashkilotni tashkiliy tuzilmasi, hujjatlari, ishlab chiqarish jarayonlari va resurslarni qamrab oladi.
Sifat menedjmenti tizimi – u yoki bu faoliyat qanday va nima uchun amalga oshirilishi, vazifalarni hal qilish usullari va erishilgan natijalarni qayd qilinishi bayoni masalalarini qamrab oladi.
“Mahsulot” deganda mehnat faoliyati jarayonining moddiylashtirilgan natijasi tushunilib, u foydali xossalarga ega bo‘ladi, aniq ishlab chiqarish jarayonlarida olinadi va muayyan jamoa va shaxsiy xarakterli ehtiyojlarni qoniqtirish uchun mo‘ljallanadi.
Mahsulotlarning sifatiga e’tibor berish eramizdan avvalgi 2150 yillardan beri boshlab qayd qilingan. Bu davrda savdo-sotiq aloqalari ma’lum hududlar chegarasidan chiqib, xalqaro miq’yosda rivojlana boshlagan edi.
O‘troqchilik paydo bo‘lishi bilan hamma uchun majburiy qoidalar ishlab chiqila boshladi, misol uchun Hindistonda “Xammurapi” kodeksi amalga kiritilgan. Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750 yillardagi shohi Xammurapining adolatpesha qonunlari majmui, undan ham qadimroq shoh Ur-Nammu (milodan avvalgi 2112-2094 yillar)ning qonunlari. Uning 229-moddasida qurilgan binolar buzilsa va bundan odamlar yarador bo‘lsa yoki buyumlarga zarar etkazilsa, quruvchi jarimalarga tortilishi, biron odam o‘lganida esa qatl qilinishi belgilangan.
Bunga o‘xshash qoidalar Finikiyaliklarda ham qo‘llanilgan: auditor (nazoratchi)ning sifat nazoratida yo‘l qo‘ygan xatosi uchun qo‘li kesilgan.
Qadimgi Turkiyada podshoh Boyaziddin II Ixtisabining «Bursa» qonunlarida sifatsiz tovarlar bo‘yicha jazolar belgilagan.
Xitoy imperatorlari, ishlab chiqaruvchi shaxsi va tovarning keyingi harakati hamda qaerga ishlatilishi to‘g‘risida iz qoldirilishini ta’minlash maqsadida, ishlab chiqaruvchilardan o‘z mahsulotlariga muhr bosishlarini talab qilganlar. Agar tovar belgilangan talablarga javob bermasa, ishlab chiqaruvchi va sotuvchiga iqtisodiy jazo qo‘llanilgan. Bu o‘ziga xos standartlashtirishning ilk bor yorqin namunasidir.
SHu bilan birga ta’kidlash joizki, mahsulotlarning sifatiga bo‘lgan talablar faqat mahalliy aholi tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarga emas, balki hamma uchun birdek amal qilardi.
Yillar, asrlar o‘tib insoniyat taraqqiy etishi bilan uning ehtiyojlari ortishi talablar o‘zgarishiga olib kelgan. Sifat masalalariga haqiqiy e’tibor XIX asrdan shakllana boshladi. Bu davrdan boshlab ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlariga tovar belgisi qo‘ya boshlashgan. Sifat tushunchasi biron bir hujjatga bitilganidan va qo‘llanila boshlanganidan so‘nggina standartlar kelib chiqa boshlagan.
Mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan bir qancha tashabbuslar tovar ishlab chiqarish va savdo-sotiq rivojlanishi bilan olg‘a surilgan va xayotga tadbiq etila boshlagan. Biz ulardan biri - "sifat to‘garaklari"ni ko‘rib chiqamiz.
Sifat to‘garaklari ishchilar, muxandislar va xizmatchilardan tashkil topgan ixtiyoriy jamoa yig‘ilmalaridir. Ularning soni va tarkibi ishlab chiqarishning ehtiyojidan va aniq ish sharoitlaridan kelib chiqqan.
Sifat to‘garaklari korxona xodimlari tomonidan o‘zlarining maqsadlari va vazifalarini aniq bilishga sharoit yaratadi, xodimlarni mahsulotning sifatini yuqori darajada ta’minlashga safarbar qiladi.
Sifat to‘garaklarining asosiy maqsadi sifatni yaxshilashning tub mohiyatini ear bir hodimga etkazish, texnologik jarayonlarni takomillashtirish, mehnatni va ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan takliflarni joriy qilishdan iborat.
To‘garaklarda sifat nazorati sohasida ishlaydigan xodimlarning malakasini oshirish, sifat nazorati usullarini targ‘ibot qilish, har bir bo‘linma sex miqyosida sifat nazoratini takomillashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning ishonchlili va chidamliligini oshirish, yuqori sifatli buyumlarni ishlab chiqarishni ko‘paytirish, kamchiliklarni va reklamatsiyalarni bartaraf etish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish sur’atini ko‘tarish, resurslarni tejamkorlik bilan sarflash kabi masalalar asosiy maqsad qilib belgilandi.
Dunyoning ko‘pgina mamlakatlari o‘z mahsulotlarining sifatini oshirish uchun ma’lum tadbirlar, tajribalarga suyanib yutuqlarga erishgan.
YAponiyada 60-yillarning boshida sifat to‘garaklariga alohida e’tibor berila boshlagan. Aholisi zich, o‘zining er osti boyliklariga ega emas, sanoati asosan tashqaridan keltiriladigan hom ashyoga ixtisoslashgan, hududining 70 foizi tog‘liklardan tashkil topgan bu davlat II-Jahon urushidan keyin o‘zining ichki resurslarni jalb qilishga majbur bo‘ldi.
Birinchi sifat to‘garagi «Sharp» korxonasida tashkil etildi.3 U davrda firma grammofon uchun ignalar ishlab chiqarar edi. Mahsulotning sifatini oshirish va marketing tadqiqotlarni rivojlantirish natijasida korxona kengaydi va eksport uchun mahsulot chiqara boshladi.
1962 yildan boshlab YAponiyada "Ustalar va brigadalar uchun cifatni boshqarish" jurnali chiqa boshladi. Jurnal sahifalarida bosilib chiqadigan maqolalar orqali sifatni boshqarish tizimidagi yangiliklarni keng ommaga, ayniqsa ishchilarga etkazishga, ba’zi ko‘rsatmalarni tushunarli bo‘lishini ta’minlashga harakat qilindi.
Natijada 1967 yilning iyun oyiga kelib 10 mingga yaqin to‘garaklar qayd qilingan bo‘lsa, 1969 yilda bu raqam 20 mingni, 1979 yilning iyunida 100 mingni tashkil qildi. 1987 yil mart oyida «sifat to‘garaklari» oqimi o‘zining 25 yilligida 250 mingta to‘garaklar borligini qayd etdi.
To‘garaklarning ishlari muntazam ravishda Hukumat tomonidan maxsus tuzilgan "Olimlar va muhandislar ittifoqi" deb atalmish tuzilma tomonidan kuzatiladi va tahlil qilinadi.
Hozirga vaqtda sifat to‘garaklari qator rivojlangan davlatlarda, jumladan Amerika Qo‘shma SHtatlarida, Germaniya, Belgiya kabi Evropaning bir qancha mamlakatlarida, Xitoy Xalq Respublikasida ham faol ishlab turibdi.
AQSHda ishlab chiqarishning ayrim qismlarida tajribaviy to‘garaklar tashkil qilinib va ijobiy natijadan so‘nggina uni keng ko‘lamda joriy qila boshlaydilar.
AQSHda sifat to‘garaklaridagi tashkiliy guruhlarga qo‘yiladigan talablar: to‘garakda qatnashish ihtiyoriy bo‘lishi, to‘garak rahbarlari etarli malakaga ega bo‘lmog‘i, hamma darajadagi mutaxassislar sifat to‘garagi ishiga yordam berishga mas’ul, firmaning eng yuqori rahbariyati tomonidan sifat to‘garaklarining rejalarini himoya qilish kafolatlanadi. To‘garak a’zolari va ularning rahbarlari hal qilinuvchi muammolarni o‘zlari tanlaydilar. To‘garakda ma’muriyatga tegishli muammolar ko‘rilmaydi.
«To‘garakchilar» statistik nazorat usullarining natijaviyligini o‘rganadilar, muammolarni hal qilish usullarini tahlil qilishadi. Bundan tashqari baxs o‘tkazish qoidalari, kelishmovchiliklarni hal qilish usullari, eshitishga o‘rgatish, janjalli sharoitlarni keltirmaslik kabilar to‘garak rahbarlariga maxsus predmet tariqasida o‘rgatiladi.
G‘arbiy Evropadagi to‘garaklar o‘zlariga xos xususiyatlarga egadirlar: ko‘proq o‘zaro tushunishni, sharoitlar va mehnat havfsizligini yaxshilash masalalariga ko‘proq e’tibor berish asosiy o‘rinni egalladi.
Sifat to‘garaklarining faoliyati faqatgina korxona ishlarini yaxshilash bilan bir qatorda boshqarish apparatining ishlarini yaxshilash, ish yuritishni osonlashtirish, hujjatlar sonini kamaytirish va qarorlar qabul qilishni takomillashtirish masalalari bilan ham shug‘ullanadi.
Belgiyada shunday to‘garaklar tashabbuskorlari Sifat to‘garagining amaliy uyushmasiga birlashgan. Mamlakat bo‘ylab 2000 sifat to‘garaklari faoliyat ko‘rsatayotganliklari qayd qilingan. Mamlakatdagi ko‘pgina firmalar yalpi sifat nazoratini joriy qilishgan. Bu esa o‘z navbatida sifat to‘garagining mavqeini birmuncha oshirdi.
1986 yili Italiya milliy uyushmasi sifat to‘garaklarini tashkil qildi va hozirga kelib bu mamlakatda 4000 dan ortiq korxonalarda sifat to‘garaklari mavjud.
SHvetsiyaning Sifat to‘garagi uyushmasi o‘z qatoriga 1100 korxonani birlashtirgan.
Xitoy Xalq Respublikasida 1980 yilda mamlakat bo‘yicha 100 mingdan ortiq "Sifat to‘garaklari" qayd qilingan. 1995 yilga kelib, ularning soni 500 mingdan oshdi. Xitoy to‘garaklari muxandis-texnik xodimlarni, ishchilarni va boshqaruv bo‘g‘inidagi xizmatchilarni birlashtiradigan to‘garaklarni o‘z ichiga oladi.
Xitoy to‘garaklarning faoliyatini rivojlantirish davlat istiqboli rejasiga kiritilgan. SHuning uchun sifat to‘garaklarini yaratishda va takliflarni joriy qilishda ilmiy texnikaviy uyushma, Umumxitoy kasaba birlashmalarining uyushmasi, Kommunistik yoshlar Ittifoqi singari davlat va jamoa tashkilotlari faol qatnashmoqda.
To‘garaklarning umumiy rahbarligini va ularning ishlarini muvofiqlashtirishni sifat nazorati bo‘yicha Xitoy uyushmasi amalga oshiradi.
Mahsulot sifatining yaxshilanishi sanoatni har taraflama rivojlanishiga, mustahkamlanishiga olib kelib, davlatning iqtisodiy qudratini oshirishga munosib hissa bo‘lib qo‘shiladi.
Xalqaro standartlar asosida sifatni boshqarish tizimlarini ishlab chiqish va joriy qilishda bajarilayotgan ishlarni yanada oydinlashtirish uchun sifat tizimining tub mohiyati hamda uning evolyusion paydo bo‘lishi to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib o‘tmoqchimiz.
Eng avvalo sifatni boshqarish tizimi sifatli mahsulotlar tizimi sifatida ko‘rilmasligini ta’kidlash o‘rinli.
Analitiklarning izohlari bo‘yicha sifat tizimini "korxona" deb atalmish organizmning muhim bir tashkil etuvchisi deb qaralishi mumkin. Nerv yoki qon aylanish tizimi organizm hayotiyligini belgilashda qanday o‘rin egallasa, sifat siyosati nuqtai-nazaridan sifat tizimi shu kabi ahamiyatga ega hisoblanadi. Tizim sifat siyosati belgilangan tamoyildan har qanday jiddiy chetlashuvlarni tezkor ta’sirchan oldini olish va keng qamrovlilik xususiyatlariga ega bo‘lishi lozim sanaladi.
Eramizdan avvalgi 2150 yildan boshlab sifat to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ro‘yxatga olib borish tarixchilar tomonidan qayd etilgan. Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750 yillardagi shohi Xammurapining adolatpesha qonunlari majmui, undan ham qadimroq shoh Ur-Nammu (miloddan avvalgi 2112-2094 yillar)ning qonunlari. Xammurapi 229 kodeksidan bizga ma’lumki, qurilgan bino va inshoatlarning buzilish holatlari yuzaga kelsa va buning natijasida odamlar shikastlansa yoki bino tomonidan biron zarar etkazilsa, quruvchilar og‘ir jarimalarga duchor qilinar, masalan: biron odam nobud bo‘lsa, binokor qattiq jazolanar, hattoki qatl qilinar edi.
Bunga o‘xshash tamoyillar Finikiyaliklarda ham uchrar edi: Finikiya sifat nazoratchisi (auditori) belgilagan sifat talabdaridan chetlashgan, yo‘l qo‘ygan xatosi uchun boshqa qaytarilishining oldini olish maqsadida ishlab chiqaruvchining qo‘lini kesish jazosini buyurar edi.
Turkiyada shox Boyazid II, Ixtisabi, Bursa xukmronligi davrida buyoqlarning rangi, joylashishi, tovarlar sifati bo‘yicha turli farmonlar chiqarilgan. Ba’zan bu farmonlarda muayyan qoidalarni buzganlik uchun jazolar ham belgilanganligining shohidi bo‘lish mumkin.
Xitoy imperatorlari, ishlab chiqaruvchi va tovarlarni keyingi kuzatuvchanligini ta’minlash maqsadida, ishlab chiqaruvchilardan o‘z tovarlariga muhr bosishlarini talab qilar edilar. Agar tovar qo‘yilgan talablarga javob bermasa, jazo qo‘llanilar edi (ko‘p hollarda o‘lim jazosi). O‘sha davrlarda ham sifat va nav (sort) masalalariga jiddiy e’tibor berilgan. U davrlarda buyum va tovarlar navlarga bo‘linmagan bo‘lsa ham ishlab chiqilgan davlat, hudud ba’zan ustaning nomi bilan bog‘lab sotuvga chiqarilgan (Iroqi sovun, eron gilami, xitoy ipagi va x.k.). ishlab chiqaruvchilar “Sifat” mehnat talab etishini, kam mehnat bilan yuqori darajadagi sifat olish mumkin emasligini yaxshi anglaganlar.
O‘rta asrlardan beri Buxoroda viqor bilan turgan Minorai Kalon qurilishiga oid quyidagi rivoyat mavjud: Amir o‘sha davrning eng mashhur usta binokorini o‘z oldiga chaqirib, uch yil ichida uning 7- avlodi davrida mustahkam qad ko‘tarib turadigan minora qurishni buyuradi. Usta bu vaqt kamligini harchand tushuntirishga harakat qilmasin, amir qarorini o‘zgartirmaydi. Usta oxiri rozi bo‘lib, ishni boshlaydi. Bir yildan ortiq vaqt poydevorni ishlashga ketadi. Bir yildan so‘ng esa usta dom-daraksiz yo‘qoladi. Oradan bir necha yil o‘tgach, usta yana paydo bo‘ladi va amirning huzuriga kelib, qochib ketganligi sababini quyidagicha tushuntiradi – “Minoraning yuqori sifatdagi mustahkamlikga ega bo‘lishi, poydevorning tabiiy cho‘kish davri tugagandan keyingina asosiy qism qurilishi amalga oshirilishini taqozo etadi. Siz belgilagan muddat ichida qurilgan minora 7 avlod emas, hatto 3 avlodga ham etib bormaydi. Lekin u vaqtda Siz buni qabul qilmasligingiz tabiiy bo‘lgani sabab men qochib ketdim. Endilikda poydevor turg‘un o‘rin egalladi va uning ustiga qurilgan minora bir necha asr xizmat qiladi”. Amir uning mardligiga tan berib gunohini kechiradi. Darhaqiqat minora xanuzgacha mustahkam.
Sifat masalasiga ahamiyat kuchayish davri XIX asrdan boshlanib, shu davrlardan boshlab ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlariga tamg‘a (marka) bosishar va bundan o‘ta faxrlanishar edilar.
Hozirgi zamon sifat falsafasining shu kunga qadar bo‘lgan rivojlanishi 4 ta o‘zaro kesishuvchi va davomiy hisoblanuvchi fazalarga bo‘lib ko‘rilishi mumkin:
YAroqsizini ajratib olish fazasi;
Sifatni boshqarish fazasi;
Sifatni doimiy oshirish fazasi;
Sifatni rejalashtirish fazasi.
|
