Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat Texnika Universiteti Qo’qon filiali
11-21 “TMJ” sirtqi guruh
Talabasi Kunishov Samadjonning
MUSTAQIL
ISH
Materialshunoslik va konstruksion materiallar texnologiyasi fanidan tayyorlagan
Mavzu: Plastmassalardan detallar tayyorlash usullari
Plastmassalardan detallar tayyorlash usullari.
Reja:
Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash
qizdirib presslash
bosim bilan quyish
siqib chiqarish
presslash usulida detallar tayyorlash.
Ҳулоса
Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash. Plastik massalar tabiiy yoki sun’iy polimerlar asosida olingan materiallar bo‘lib, ularni olish yoki qayta ishlashning ma’lum bosqichida yuqori plastiklikka ega bo‘ladi. Plastik massalar oddiy va murakkab xillarga ajratiladi. Oddiy plastik massalar yolg‘iz polimerlardan iborat bo‘lib, ularga polietilen, polistirol, kapron, organik shisha va boshqalar kiradi. Murakkab plastik massalarda bog‘lovchi polimerlardan tashqari toldiruvchilar, plastifikatorlar, stabilizatorlar, katalizatorlar, moylovchi va bo‘yovchi moddalar ham bo‘ladi. Ba’zan bog‘lovchilar sifatida polimerlar o‘rniga
bitum, asfalt, sementlardan ham foydalaniladi. To‘ldirgichlar plastmassalarni fizika-mexanik, kimyoviy va texnologik xossalarini yaxshilash bilan kam yeyiladigan qiladi. Ularning narxini arzonlashtirish maqsadida tarkibiga zaruriyatiga ko‘ra 40–80% gacha to‘ldirgichlar sifatida yog‘och uni, paxta, qog‘oz, asbest, to‘qima va shisha tolalari, bo‘r, gips, grafit, kaolin, talk kukunlari va boshqa materiallar qo‘shiladi.
Plastik massalarning plastikligi, elastikligi va oquvchanligini oshirish maqsadida plastifikatorlar kiritiladi va plastifikatorlar sifatida kamfara, kana-kunjut moyi, glitserin, dibutilftolat va boshqalar. Stabilizatorlar plastik massalarga issiqlik, nur va boshqa faktorlar ta’sirida turg‘unligini oshirish maqsadida oltingugurtli birikmalar, fenollar va boshqalar ma’lum nisbatda qo‘shiladi.
Katalizatorlar sifatida magneziya, urotropin, ohak va boshqa materiallardan foydalaniladi. Ular polimer materiallarning qotish jarayonini tezlatadi.
Moylovchi moddalar plastmassalarni presslash jarayonini osonlashtirish uchun qo‘shiladi. Ularga mum, steorin, transformator moyi va boshqalar kiradi. Bo‘yoqlar plastmassaga kerakli rang beradi. Bo‘yoq sifatida oxra, rodanin, nigrozin va boshqalardan foydalaniladi. Plastik massalar xossalariga (molekulalararo bog‘lanish xarakteriga) ko‘ra termoplastik va termo-reaktiv xillarga ajratiladi.
Termoplastik plastmassalarda polimer molekulalari o‘zaro bo‘shroq chiziqli bog‘lanadi. Ular qizdirilganda yumshab, sovitilganda qotadi. Shu sababli, ularni takror qizdirib ishlov beriladi. Bu holda xossalari saqlanadi. Polistirolning o'zi atrof-muhitga zarar etkazmaydi, ammo unga asoslangan ba'zi turdagi materiallar sog'liq uchun xavfli bo'lishi mumkinBu yonuvchan materialdir. Polistirolning xususiyatlari va maqsadiga qarab, umumiy foydalanish uchun markalar o'rnatiladi, shuning uchun iste'molchi ushbu belgilardan foydalangan holda ma'lum bir markaning polimer xususiyatlari va qo'llanilishi haqida ma'lumotga ega bo'lishi mumkinPolistirol uchun birinchi patent (ommaviy ravishda o'z-o'zidan polimerizatsiya yo'li bilan) 1911 yilda Germaniyada olingan. U erda 1920 yilda polimerni sanoat ishlab chiqarish boshlandi. 1936 yilda Yiliga 6000 tonna ishlab chiqarilgan. Germaniyadan tashqarida polistirol ishlab chiqarishning o'sishi uzoq vaqt davomida monomerning yuqori narxi tufayli cheklangan. Ikkinchi jahon urushi yillarida AQShda stirol-butadien kauchuk ishlab chiqaradigan katta tonnali ishlab chiqarish AQShda tez rivojlanishga turtki bo'lib, tabiiy ravishda stirol narxining pasayishiga olib keldi. Urushdan so'ng, tarkibida 50 foizdan ortiq stirol bo'lgan (stirol butadien kauchukidan farqli o'laroq, stirol qariyb 30 foiz bo'lgan) polistirol va stirol kopolimerlari ishlab chiqarish mustaqil ravishda rivojlandi. Bunday samarali mahsulotlarni ishlab chiqish; kengaytirilgan polistirol, yuqori ta'sirli stirol polimerlari, ABS plastmassalari, polistirol plastmassalar, umuman olganda, polietilen va polivinilxloriddan so'ng global plastmassa sanoatida uchinchi o'rinni egalladi. Polistirol va yuqori ta'sirli polistirol stirolni ommaviy polimerizatsiya qilish yo'li bilan olinadi. Plastik massalardan turli shakldagi va o‘lchamdagi detallarni tayyorlashda qator texnologik usullar mavjud bo‘lib, ular ichida bosim bilan quyish, siqib chiqarish, presslash usullari ko‘proq tarqalgan. 1. Quyish usuli mashinasozlikda termoplastik plastmassalar (polietilen, viniplast, polistirol, poliamid va boshqalar) dan turli shakl va o‘lchamdagi detallar tayyorlashda qo‘llaniladi. 1-rasmda bunday mashinaning tuzilishi va ishlashi sxematik tarzda keltirilgan. Sxemadan ko‘rinadiki, bunker 7 ga kiritilgan granula yoki kukun materialni dozator 8 dan elektr qizdirgich 4 li silindr 5 ga uzatadi. Plunjer 6 ning chapgayurishida bu material silindrning qizigan zonasiga o‘tib 150—300° temperaturada qizib suyuqlangach, soplo 3 orqali 10—200 MPa bosimda pressforma 1 bo‘shlig‘i 2 ni to‘ldiradi. U yerda bir necha sekund saqlangandan so‘ng plunjer 6 dastlabki joyiga
qaytarilgach, pressforma ajratilib detal olinadi. Bu usul serunumligi (5—20 s. da
detal olish), mahsulotning geometrik aniqligi va tashqi yuzasining juda tekisligi
sababli mexanik ishlov berish talab etilmaydi. Termoplastlardan tayyorlangan buyumlarni juda yuqori bo`lmagan hariratlarda qayta ishlab boshqa shakldagi buyumlar tayyorlash mumkin. Reaktoplastlardan tayyorlangan buyumlarni qayta eritib boshqa buyum tayyorlksh mumkin emas.
bunga uning tarkibidagi elementlarning erish temperaturalaridagi uchuvchanligi,
barqaror xossalarga ega bo`lmasligi va eritish jarayoning zararli ekenligi bilan
asoslanadi.Sanoatda termoplastlar kimyo, oziq-ovqat, farmasevtika sohalarida
keng qo`laniladi.reaktoplastlar esa ayrim mehanik xossalarining yuqoriligi sababli
elektrotexnika, elektr simlarining izolyatsiyasi va turli jihozlarning korpuslarini
tayyorlashda qo`llaniladi.
material
|
Zichligi, g/sm3
|
CHo‘zilishiga
puxaligi,
kgk/mm2
|
Nisbiy
uzayishi,%
|
Qattiqligi NV,
kgk/mm2
|
Zarbiy
qovushqoqligi,
kgk/sm2
|
Martens
bo‘yicha
issiqlikka
damliligi
|
Termoplastik plastmassalar
|
|
|
|
|
|
|
Polietilin
Pliamidlar
Fotoroplas–4
Plivinil-xlorid
Organik shisha
|
0,93
1,1–1,4
2,3
1,5
1,2–1,8
|
0,8–1,4
5–10
1,6–3,1
5–7
4
|
100–300
100–300
250–400
250–400
4
|
1,4–2,5
10–15
3–4
-
17
|
20–160
100–170
100
100
20
|
110
80–120
260
170
80–95
|
Termoreaktiv plastmassalar
|
|
|
|
|
|
|
Fenolformaldegitlar
Epoksidlar
Poldiefirlar
Getinaks
Tekstolit
|
1,2–1,6
1,2–1,7
1,3–1,4
1,0–1,4
1,4
|
1,5–3,5
2,8–7
4,2–7
8–10
6,5–10
|
1–5
3–6
2 - 1
–3
|
25–30
-
10–20
25–30
20–35
|
1 gacha
1 gacha
1
13–15
25–30
|
125
- -
150
120
|
2. Ekstruder deb ataluvchi chervyakli mashinada siqib
chiqarish usulida detallarni tayyorlash. 2- rasmda uzluksiz ezib
ishlash mashinasining ishlash sxemasi keltirilgan. Sxemadan ko‘rinadiki, granula
yoki kukunsimon termoplast bunker 1 ga kirib, u yerdan ish silindri 3 ga o‘tadi.
Chervyak 2 aylanganda silindr 3 dagi qizdirilgan zona 4 dagi termoplast siqilib
matritsa ko‘zidan o‘tkaziladi. Bu yerda u qizib oquvchan qovushoq holatga o‘tadi.
Bunday holatdagi plastik massani uzluksiz aylanayotgan chervyak kallak 6 ning
kalibrlangan teshigi orqali ezib chiqaradi. Bu usul chiviqlar, turli profilli mahsulotlar,
lenta, truba, simni izolyatsiya bilan qoplashda qo‘llaniladi.
3. Qizdirib presslash. 37 Bu usuldan termoreaktiv plastmassalardan turli
shakl va o‘lchamdagi detallar tayyorlashda foydalaniladi. Bunda pressformaga
kiritilgan pressmaterialni oquvchan qovushoq holatga keltirish uchun u zarur
temperaturagacha qizdiriladi.
Pressforma tayyorlanuvchi detal kopstruksiyasiga ko‘ra bir yoki кo‘p detallar tayyorlash uchun yarokli bo‘ladi.
r asm Bosim bilan quyish 2-rasm Uzluksuz ezib ishlash mashinasining
sxemasi: mashina sining ishlash sxemasi:
1 — pressforma; 2 — pressforma bo‘shlirr; 1-bunker: 2 — chervyak; 3 —
silindr; 3 — ssplo; 4 — elektr qizdirgich; 5 — si-
4- qizdirilgan zona, 5 — spravka; a—kall.chk, lindr; 6—plukjer; 7—bunker; 8—dozator
3-rasmda to‘rg‘i presslash sxemasi keltirilgan.
Magritsa 1 ga pressmaterial 2 yuklanguncha u zarur
temperaturagacha kizdirilib, keyin puanson 3 bilan presslanadi. Presslashda ajralib uchuvchi moddalar va namlik buyumda gaz bo‘shliqlari hosil qilmasligi uchun puanson 2 — 4s pressfermadan ko‘tariladi. Odatda, bu operatsiya 2 — 3 marta
takrorlanadi. Keyin pressmaterial pressformada ma’lum vaqt
bosim ostida tutib turiladi. Bunda polimerlash jarayoni
to‘la kechishi bilan buyum zarur fizik-mexanik xossaga ega bo‘ladi.
Pressformada material ma’lum vaqt saqlangandan keyin bosim olingach, tayyor buyum 3 turtkich 2 yordamida press formadan ajratiladi va zarur bo‘lsa
Tozalanadи
3-rasm To‘g‘ri presslash sxemasi
Ҳулоса
Ushbu mavzuni o‘qib o‘rganish jarayonida men bir qator yangi bilimlarga ega bo‘ldim. Ya’ni Plastik massalar tabiiy yoki sun’iy polimerlar asosida olingan materiallar ekanligi, ularni olish yoki qayta ishlashning ma’lum bosqichida yuqori plastiklikka erishish orqali juda ko‘p sohalarda qo‘llash imkonini beruvchi materaillar ishlab chiqarish mumkinligini o‘rgandim. Yana shuni bildimki, ishlab chiqarish jarayonini iqtisodiy tomondan narxini arzonlashtirish maqsadida tarkibiga zaruriyatiga ko‘ra 40–80% gacha to‘ldirgichlar sifatida yog‘och uni, paxta, qog‘oz, asbest, to‘qima va shisha tolalari, bo‘r, gips, grafit, kaolin, talk kukunlari va boshqa materiallar qo‘shilishini bilib oldim.
Turli shakldagi va o‘lchamdagi detallarni tayyorlashda bir qator texnologik usullar mavjudligi, ular ichida bosim bilan quyish, siqib chiqarish, presslash usullari ko‘proq tarqalgan ekan. Quyish usuli mashinasozlikda termoplastik plastmassalar (polietilen, viniplast, polistirol, poliamid va boshqalar) dan turli shakl va o‘lchamdagi detallar tayyorlashda qo‘llanilishini bilib oldim.
|
