Международный научный журнал № 1 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI века» август, 2022 г
130
O‘ZBEK VA QORAQALPOQ TILLARIDA AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA VA MAISHIY
SOHAGA DOIR ZAMONAVIY LEKSIKANING LINGVOKULTUROLOGIK TAHLILI
Oxunjon Abdullayev.
TDO‘AU huzuridagi Davlat tilida ish yuritish asoslarini o‘qitish va malaka oshirish
markazi Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududiy bo‘linmasi uslubchisi
Bugungi kunda ilm-fanning barcha sohalarida zamonaviy yondashuvlar asosida ilmiy-
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tilshunoslik, shu jumladan turkologiyada ham islohotlar
negizida yangi ilmiy-nazariy qarashlar shakllanmoqda. Turkiy tillar qardosh tillar bo‘lganligi
bois ularda o‘ziga xosliklar bilan birga umumiy jihatlar ham ko‘p. Turkiy tillarning
grammatik belgilarini ilmiy tadqiq qilish har bir turkiy til lisoniy xususiyatlarining tarixiy
daraklarini, rivojlanish usullarini aniqlash va yoritish imkonini beradi. Bu esa turkologiya
uchun dolzarb masalalardan biri sanaladi. Lug‘at boyligida zamonaviyligi jihatidan ikki
asosiy qatlam mavjud: zamonaviy qatlam va zamondosh qatlam. Ma’lumki, har qanday til
oʻzaro munosabatga kirishar ekan, buning natijasida tilning leksikasida oʻzgarishlar yuzaga
kela boshlaydi.
Bu oʻzgarishlar til lugʻat boyligining yanada boyishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Tillardagi lugʻat tarkibni har tomonlama tahlil va tadqiq etish tilshunoslik sohasining
rivojida kata rol oʻynaydi. Shu ma’noda oʻzbek va qoraqalpoq tillaridagi zamonaviy leksika
mavzusi tilshunoslikning bugungi kundagi dolzarb masalasiga bag‘ishlangan. Mazkur
maqola oʻzbek va qoraqalpoq tillarida yangi(zamonaviy) leksikasidagi oʻzlashma soʻzlar va
ularning ma’no taraqqiyotini tadqiq etish hamda imlo masalasiga qaratilgan. Oʻzbek va
qoraqalpoq tillari leksikasida oʻzlashma soʻzlarning tutgan oʻrni, ularning ma’no taraqqiyoti,
tematik guruhi va leksikografik talqini kabilarni yoritish mavzuning dolzarbligini koʻrsatadi.
Ikki til doirasida ularga boshqa tillarning ta’siri va bir-biriga ta’sirida leksikaning rivojlanishi
masalasini yoritish muhim hisoblanadi.
Zamonaviy qatlamga bugungi til amaliyotida odatdagi, rasmona deb qaraluvchi
leksemalar kiritiladi. Bu qatlamdagi leksemalar na yangilik va na eskilik bo‘yog‘iga ega
bo‘lmaydi. Leksemalarning ko‘pchiligi – xuddi shunday. Zamonaviy qatlamga mansub deb
belgilashda leksemaning yakka shaxslar nutqidagi mavqeyi emas, balki umumtildagi
mavqeyi asosga olinadi. Leksemani zamonaviy qatlamga kiritishda ularning nutqda
ishlatilish miqdori ham asosga olinmaydi. Nutqda ko‘p ishlatiladigan leksema odatda
zamonaviy qatlamga mansub bo‘ladi. Zamonaviy qatlamga, bulardan tashqari, nutqda oz
ishlatiladigan leksemalar ham kiritiladi. Shunga qaramay terminlar zamonaviy qatlamga
kiritilaveradi. Yangilik bo‘yog‘i bor leksemaga neologizm deyiladi (yunoncha neos - yangi)
[1: 156]. Neologizm tilga umuman mansub bo‘lishi yoki yakka shaxs nutqiga xos bo‘lishi
Международный научный журнал № 1 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI века» август, 2022 г
131
mumkin. Birinchisi umumtil neologizmi deb, ikkinchisi individual nutq neologizmi deb
yuritiladi.
Leksemikada, asosan, umumtil neologizmi o‘rganiladi. Individual nutq neologizmi
uslubga xos hodisa deb qaraladi. O‘zbek va qoraqalpoq tili leksikasida yangi o‘zlashma
so‘zlar o‘ziga xos tizimga ega. Ijtimoiy hayotdagi rivojlanishlar ta’sirida tilning lugat
sarhadlari kengayadi va o‘sib boradi, ba’zan esa so‘zlar lug‘atlardan uzoq joy egallay olmay,
tushib qoladi. O‘z navbatida, o‘zgarishlar yoki keskin rivojlanishlar madaniyat, san’at, fan va
texnologiya taraqqiyoti tufayli sodir bo‘ladi. Istiqloldan soʻng oʻzbek tili va qoraqalpoqtili
lug‘at boyligi ham shunday soʻzlar hisobiga kengaydi va taraqqiy etdi. Buning sababi
sifatida quyidagilarni koʻrsatish mumkin.
1. Mustaqillikdan soʻng jamiyat hayotida siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va
boshqa sohalarda boʻlgan oʻzgarishlar.
2. Jahon miqyosidagi ilf-fan, texnik taraqqiyot ta’siri.
3. Xorijiy tilda muloqot qiluvchi yurtdoshlarimizning yangi (zamonaviy) oʻzlashma soʻz
va terminlarni oʻz nutqlarida koʻplab qoʻllashlari.
Oʻzbek tilining izohli lug‘atida oʻzlashma soʻzlarning qaysi tilga tegishli ekani alohida
shartli qisqartmalar asosida koʻrsatilar ekan, ularning oʻz tilidagi lug‘aviy ma’nosi va
tilimizga oʻzlashganidan keyingi monosemantik yoki polisemantik xususiyati alohida
koʻrsatib berilgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, oʻzbek tilining izohli lug‘atida oʻzlashma
soʻz olib kirgan tillar sifatida 16 ta til soʻzlaridan misollar berilgan. Bular sirasiga arab,
fransuz, fors-tojik, golland, hind, ingliz, ispan, italyan, lotin, moʻg‘ul, nemis, polyak, rus,
xitoy, yunon, chex tillari kiritilgan.[2: 208]
Zamonaviy lekisika fan va texnologiya hamda iqtisodiyot sohalarining rivojlanishi
bilan, ayniqsa, tez sur’atlar bilan ko‘payadi. Bugungi kunda maishiy leksikaning so‘zlashuv
tilida va hatto badiiy asarlarda ham juda ko‘plab qo‘llanayotganiga guvoh bo‘lishimiz
mumkin. Bular, ayniqsa, kundalik ishlatadigan buyumlar, oziq-ovqat mahsulotlari va kiyim-
kechak nomlari bilan bog‘liq. O‘zbek va qoraqalpoq tillariga bunday leksemalarning
o‘zlashishi yoki tilning ichki imkoniyatlari asosida yuzaga kelayotgan bunday atamalar
so‘zlashuv tilida juda faol bo‘lsa ham hanuz o‘z izohini yoki muqobilini topib adabiy tilga
kiritilgani yo‘q.
Maqolada shu kabi masalalarga to‘xtalinib, ular misollar yordamida izohlanib berilgan.
Maishiy va axborot-kommunikatsiya sohalarida keng qo‘llanilayotgan bu leksemalar xalqqa
tushunarli va sodda qilib izohlab o‘tilgan. Misollarda keltirilgan bu leksemalar ikkala tilda
ham birday qo‘llanilib, faqat ayrim jihatlari bilangina ma’nosida o‘zgarish yuzaga kelgan
bo‘lishi mumkin. Maqolada keltirilgan misollar vaqtli matbuot va jurnalistikaga doir
materiallar asosida yig‘ilgan.
Sayt [ingl. site – o‘rin, joy] leksemasi hozirda faol leksemadir. Internetda muayyan
mavzu yo‘nalishi bo‘yicha to‘plangan va shakllantirilgan, doimo yangilanib, to‘ldirib
Международный научный журнал № 1 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI века» август, 2022 г
132
boriladigan, o‘z nomi (sarlavhasi)ga ega bo‘lgan ma’lumotlar yig‘indisi ma’nosida ishlatiladi,
o‘rni bilan elektron sahifa leksemasi bilan ma’nodoshlik hosil qiladi.
Viktorina –muayyan bir soha doirasida yoki bir necha sohalar yuzasidan o‘tkaziladigan
savol-javob orqali o’tkaziladigan tanlov. Viktorinada faqat savol-javob emas balki har
turdagi shartlar asosida ham olib borilib, bir necha qatnashchilar orasidan g‘olibni aniqlash
maqsadida o‘tkaziladi.
Virtual –har qanday axborotni yuborish, qabul qilish va qayta ishlash amallarini
masofadan turib internet orqali amalga oshirish jarayoni nazarda tutiladi. Maktublar,
arizalar, shikoyatlarni tegishli muassasaga yuborishda bevosita joylardan turib jo‘natishni
ta’minlash.
press-sekretar [ingl. presse-secretary] leksemasi esa prezident yoki bosh vazirning
matbuot bo‘yicha kotibi ma’nosida matbuot kotibi leksemasi bilan erkin almashinish
xususiyatiga ega.
Reportyor [ingl. reporter] leksemasi tilimizga arab tilidan o‘zlashgan muxbir leksemasi
bilan erkin almashish xususiyatiga ega.[3: 19]
Desert – restoranlar, kafelar yoki ziyofatlarda asosiy taomlardan keyin tortiladigan
yengil parhezbop yeguliklar. Desertga har xil go‘shtsiz salatlar yoki shirinliklar kirishi
mumkin. Fransuzlarda desertga, asosan, bir bo‘lak shokoladli shirinlik tortiladi.
Brifing –mas’ul hodimning yoki tegishli shaxsning ommaviy axborot hodimlariga
tashkil qiladigan matbuot anjumani. Brifingning matbuot anjumanidan farq qiladi. Odatda,
brifing 5-15 daqiqa davom etadi va matbuot anjumanidagi kabi jurnalistlar savol
berishmaydi. Istisno tariqasida tushunarsiz masalaga oydinlik kiritish uchun ko‘pi bilan
ikkita savol berilishi mumkin. Brifingda ko‘tarilgan masalaga oid ma’lumotlar, hisobotlar
beriladi.
Dispetcher –bir necha aloqa liniyalarini bir liniyaga yoki o‘zaro bog‘lovchi shaxs
tushuniladi. Simsiz mobil aloqalar bo‘lmagan paytda bu termin o‘rniga kommutator termini
ishlatilgan. Hozirda dispetcherlik ko‘plab sohalarga targ‘ib qilinmoqda.
Mustaqallikdan so‘ng tilimizga yangi so‘zlarning kirib kelishi qanchalik tezlashgan
bo‘lsa, ko‘pgina so‘zlarning tilimizning leksik qatlamidan chiqib ketishi shunchalik tezlashdi.
Shu bilan bir qatorda tilimizga flesh, multimedia, blutus, multimillioner, intranet, peyjering
kabi neologizmlar ham kirib keldi.
| 