II bob. MASHINASOZLIK K O R X O N A SI TARKIBI
2.1. Korxona tarkibi
Barcha sexlar va qurilmalarni o ‘z ichiga oluvchi zamonaviy
mashinasozlik korxonalaming vazifasi va tavsifi bo‘yicha ularni
bir necha guruhga bo'lish m um kin. Korxona tarkibi uning ishlab
chiqarayotgan mahsuloti hajmi, texnologik jarayon tavsifi, mah-
sulot sifatiga qo yilgan talab va boshqa ishlab chiqarish omil-
lariga asosan aniqlanadi.
Loyihalanayotgan korxona kooperatsiya tartibida quymalarni
chetdan, ya’ni boshqa korxonadan olsa, u holda uning tarkibida
quyish sexi boim aydi. Masalan, ayrim dastgohsozlik korxonalari
quymalami maxsusíashgan korxonalardan oladi.
Agar loyihalanayotgan korxonada yirik bolg'alangan zago-
tovkalar tayyorlash ko‘zda tutilgan bo'lib, yirik bolg'alangan
zagotovkalarni boshqa korxonadan olib kelinsa, u holda temir-
chilik sexi faqat mayda detallar uchun, ya’ni ta’mirlash ishlari
uchun loyihalanadi.
Ko'pchilik hollarda korxonalar tarkibida quyish, temirchilik,
shtamplash sexlari va mahkamlash mahsulotlari tayyorlovchi
(bolt, gayka, shpilka, shayba, zirx) sexlar bo'lmaydi. Ushbu mah-
sulotlar kooperatsiya tartibida yetkazib beriladi. Undan tashqari
ommaviy ishlab chiqarish korxonalari ko'pchilik uzel va agregat-
larni ham tayyor holda kooperatsiya tartibida oladi. Masalan,
traktor ishlab chiqarish korxonalari tayyor dvigatellar va agregat-
larni boshqa korxonadan oladi.
Tarkibi va ishlab chiqarish sikli bosqichiga qarab m ashina
sozlik korxonalari quyidagi 3 turg a bo'linadi.
Birinchi turga - to'liq ishlab chiqarish sikliga ega b oig an , ma-
shinani tayyorlashning barcha bosqichlarini o ‘z ichiga oigan korxo
nalar kiradi. Bunday korxonalarda barcha asosiy gumhdagi sexlar,
ya’m tayyorlov, ishlov beruvchi va yig’uv sexlari mavjud bo'ladi.
Ikkinchi turga - mashinalarni ishlab chiqarish uchun faqat
zagotovkalar tayyorlaydigan korxonalar kiradi, ya’ni quyma, bol-
g'alangan zagotovka, shtampovkalar bilan boshqa korxonalarni
ta’minlaydi. Bunday korxonalaming yirik quyish va temirchilik
sexlari korxonaning asosiy sexlari bo'lib hisoblanadi. Bu korxo
nalarda tayyorlangan zagotovkalarga qisman mexanik ishlov ham
beriladi, ya'ni nuqsonni aniqlash uchun sirtlar tozalanadi.
U chinchi turga - boshqa korxonalardan olingan zagotovka-
larga mexanik ishlov berish va mahsulotni yig‘ish hamda boshqa
korxonalarda olingan tayyor detal va uzellarni yig'ish korxonalari
kiradi. Birinchi holatda korxona tarkibi asosiy ishlov beruvchi va
y ig 'u v sexlan, ikkinchi holatda esa faqat yig'uv sexlari mavjud
xolos.
Umuman olganda korxona tarkibida quyidagi sex guruhlari:
tayyorlov sexlari, ishlov beruvchi va yig'uv sexlari, yordamchi
sexlar, ombor, energetika, transport, sanitar-texnik va umumkor-
xona qurilmalari guruhi m avjud bo'ladi.
2.1-rasmda misol tariqasida mashinasozlik korxonasining
bosh rejasi keltirilgan.
2.2. Tayyorlov sexlari guruhi
Tayyorlov sexlari g u ru hig a - cho'yan quyish, po ‘lat quyish,
rangli
metallar
quyish,
temirchilik-presslash,
temirchilik,
temirchilik-shtamplash va tayyorlov sexlari kiradi.
Cho*yan quyish sexi — quyidagi bo‘limlardan iborat: qum
tayyorlash {shakllash qum i) bo'limi; sterjen shakl tayyorlash,
quritish, vagranka, quyish, termik boiimlar; quymalarni tozalash,
kesish, purkash xonasi;
quyma shakllash, material va yoqilg'i
omborlari; bundan tashqari sex tarkibiga sex idorasi va maishiy
xonalar (garderob, yuvinish, dush va hokazo) kiradi. Ushbu
bo'lim lar barcha sexlarda mavjuddir. Bundan tashqari, cho‘yan
quyish sexlari ikkiga, y a’ni kulrang cho'yan quyish sexi va
bo g ianuvchi cho‘yan quyish sexlariga bo'linadi.
P o ‘Iat quyish sexi - quyidagi bolim lardan iborat: shakllash,
quyish, sterjen, qum tayyorlash; quritish, elektrosimlar yoki kon-
vektor va vagranka, kuydirish pechi, quymani tozalash bo‘limi,
quym a va opoka ombori.
K o ‘pgina o ‘rta sinfli korxonalarda po'lat quyish sexini
cho'yan quyish sexi bilan bir binoda joylashtiriladi. Bunda yor
damchi binolar um um iy foydalanishda bo'ladi.
R a n g li m etall q u y ish sexi - shakllash, sterjen, kesish va
eritish bo'limlari, quym a va opoka omborlaridan iborat. Agar
rangli metall quyish uncha katta hajmda bo‘lmasa, u holda sex
cho'yan quyish sexining bo'lim i bo'lib hisoblanadi.
Temirchilik, temirchilik-pressiash va temirchilik-shtamp-
lash sexi - o'z tarkibida shaxsiy temirchilik (presslash) bo‘limiga
ega bo'lib, bu yerda, bolg'alash va presslash (bolg'a, press, pech-
lar va h.k) jihozlari o'm atilgan bo'lib, ushbu sexda temirchilik
ishlari bajariladi hamda termik va tayyorlov bo'limlari, metallar
omboriga ega bo'ladi.
Tayyorlov sexi - sortli metallardan zagotovkalar tayyorlash
uchun xizmat qiladi. Bu sexning vazifasiga korxonaning barcha
mexanika sexlari uchun sortli metallarga dastlabki ishlov berish
operatsiyalarini bajarish kiradi. Bu operatsiyalar zagotovkalarni
kesish, to ’g'rilash, markazlash va dag'al yo'nish ishlaridan iborat
b o ia d i. Agar mexanika sexining bunday zagotovkalarga ehtiyoji
k o ‘p bo'lsa u holda, ushbu mexanika sexi tarkibida tayyorlov
uchastkasi tashkil etilib, bu uchastka mexanika sexining metallar
va zagotovkalar ombori bilan birgalikda joylashtiriladi.
2.3. Ishlov beruvchi sexlar guruhi
Ishlov beruvchi sexlar guruhiga korxonaning ishlab chiqa-
rish dasturida ko‘rsatilgan asosiy mahsulotni ishlab chiqarishda
ishtirok etadigan sexlar guruhi: mexanika, yig'uv, metall kon-
struksiyalari, termik ishlov berish, sovuq shtamplash, metall
qoplam alar va yog'ochlarga ishlov berish sexlari kiradi.
M e x an ika sexi tarkibiga dastgohlar bo'limi, materiallar va
zagotovkalar ombori, nazorat bo'limi, oraliq ombori, asboblai
tarqatish ombori, kesuvchi asboblarni charxlash bo'limi, qirindi-
larni qayta ishlash bo'lim i va boshqa yordamchi bo'limlar kiradi.
Y ig'uv sexi tarkibiga detallarga chilangarlik ishlovi berish
(yakka va mayda ishlab chiqarish sharoitida), uzellarni va umu-
miy yig'ish, sozlash uchastkalari kiradi. Ko‘pchilik holatda chi-
lanqarlik ishlovi berish uchun verstaklar umumiy y ig ‘ish joylarida
ham joylashtiriladi.
M etaU konstruksiyalar sexi turli xil metall konstruksiya-
larni tayyorlash uchun xizmat qiladi. Bu sexlar mashinasozlik
korxonasi tarkibida, agar ishlab chiqarilayotgan mahsulot tavsifi
talab etsa,
masalan: k o ‘prikli kranlar, kimyoviy va sovitish ji-
hozlari tayyorlashda yoki konserva mahsulotlari tayyorlaydigan
mashinalar tayyorlashda tashkil etiladi. Bu sexlar tarkibiga ji-
hozlari bilan (parchinlovchi, parmalash, kesish) yig'uv boiim i,
payvandlash bo'limi, metall kesish uchun tayyorlov bo'limi, met-
allarni bo'lish, teshik ochish va metallar ombori kiradi.
Termik ishlov berish sexi metallarga termik ishlov berish
uchun xizmat qiladi.
Sovuq shtampíash sexi listli materiallardan detallar tayyor
lash uchun xizmat qiladi.
B o‘yash scxi tayyor detallarni va mahsulotlarni bo'yash
hamda quritish kameralarida ularni quritish uchun xizmat qiladi.
Bu sexlami, ko'pchilik holda y ig ‘uv sexi bilan birgalikda, bitta
binoda joylashtiriladi. Om m aviy ishlab chiqarish sharoitida bun-
day sexlar alohidd joylashtirilmaydi, balki yig‘uv sexining bo'limi
sifatida joylashtiriladi. Bo'yash jihozlari texnologik liniya oxirida
ham joylashtirilishi mumkin.
M e tal! qoplam alar sexi detallar sirtlarim korroziyadan saq-
lash va dekorativ ko'rmish berish hamda ba'zi sirtiarni semen-
tatsiyalash va vaqtincha himoyalash uchun xizmat qiladi.
| 