Matematika darslarida didaktik prinsiplar va ularning
mohiyati
Gulnoza Andusharibovna Ollamova
Xorazm viloyati, Qo‘shko‘pir tumani, 48- maktab
Annotatsiya: Har bir fanni o‘qitishda ma’lum bir prinsiplarga tayanib darslar
tashkil qilinadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari darslarida ham barcha fanlarnio‘qitish
jarayonlarida ham didaktik prinspiplarga tayaniladi. Ushbu prinsiplar o‘zining
tuzilishi, mohiyati va samaradorligi bilan bir-biridan farq qiladi. Ushbu maqolada
matematika darslarida didaktik prinsiplar va ularning mohiyati haqida so‘z yuritiladi.
Kalit so‘zlar: matematika, nazariya, ta’lim, didaktik prinsiplar, metodlar.
Didactic principles and their essence in mathematics classes
Gulnoza Andusharibovna Ollamova
Khorezm region, Koshkopir district, School №48
Abstract: In the teaching of each subject, lessons are organized based on certain
principles. Didactic principles are relied on in the lessons of general secondary schools
and in the teaching processes of all subjects. These principles differ from each other in
their structure, essence and effectiveness. This article talks about didactic principles
and their essence in mathematics lessons.
Keywords: mathematics, theory, education, didactic principles, methods.
Asosiy qism
Ma’lumki, didaktik prinsiplar ta’lim nazariyasining asosini tashkil qiladi.
Shuning uchun ham o‘quv materialini tushuntirish metodlarini tanlashda ta’lim
nazariyasi tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi didaktik prinsiplarga amal qilish kerak.
1. Ilmiylik prinsipi. Bu prinsipning mohiyati shundan iboratki, maktab
matematika kursida o‘tiladigan har bir mavzu materiali nazariy jihatdan isbotlangan,
ya’ni avvalgi o‘tilgan matematik tushuncha, aksioma va teoremalarga asoslangan
holda bayon qilinishi lozim. Ilmiylik prinsipi matematika darsining har bir qadamida
kerakbo‘ladi, masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarga x
2
+1 tenglamani yeching desa,
qo‘yilgan bu savol to‘la ilmiy asosga ega bo‘lmaydi, chunki o‘quvchilar bu tenglamani
haqiqiy sonlar to‘plamiga nisbatan yechadigan bo‘lsalar, u yechimga ega emas, agar
ular bu tenglamani kompleks sonlar to‘plamiga nisbatan yechadigan bo‘lsalar, u ikkita
har xil yechimga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham matematika darslarida ilmiylik
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) September 2022 / Volume 3 Issue 9
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
434
prinsipi quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1) o‘rganilayotgan har bir matematik tushuncha, ta’rif, aksioma va teoremalar
bayon qilinishi jihatidan sodda va aniq ifodalangan bo‘lishi kerak;
2) matematika darslarida o‘rganiladigan har bir mavzu materialiga nisbatan
o‘quvchilarni tanqidiy qarashga o‘rgatish hamda ularni ana shu nuqtayi nazardan ilmiy
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish.
Ana shu nuqtayi nazardan ilmiylik prinsipi maktab matematika kursida
o‘rganiladigan dalillarni ular fanda qanday yoritiladigan bo‘lsa, shunga moslab
yoritishni talab etadi.
2. Ko‘rsatmalilik prinsipi. Ko‘rsatmalilik prinsipi o‘quvchilar tafakkurining
aniqlikdan abstraktlikka qarab rivojlanish xususiyatlariga bog‘liqdir. Matematikani
o‘qitishdan asosiy maqsad mantiqiy tafakkumi rivojlantirishdan iboratdir, biroq
matematikani o‘qitish aniq dalil va obrazlardan ajralmasdir, aksincha, har qanday
masalani o‘rganishni shu aniq dalil va obrazlarni tekshirishdan boshlash kerak bo‘ladi.
Ko‘rsatmalilik ilmiy bilishlarga qiziqishni oshiradi, o‘quv materialini o‘zlashtirishni
osonlashtiradi va matematik bilimlarni mustahkam bo‘lishiga yordamlashadi.
3. Onglilik prinsipi. Onglilik prinsipi o‘quvchilarning o‘quv materialini ongli
ravishda o‘zlashtirishga, ya’ni ularni turli dalillarni tushuna bilishga hamda bu dalillar
orasidagi bog‘lanishlarni va qonuniyatlarni ocha bilishga o‘rgatishdan iboratdir.
Matematikani o‘qitishda bu prinsipning muhimligi shundan iboratki, matematikadan
olinadigan bilimlar faqat ongli ravishda o‘zlashtirilgandagina o‘quvchilar miqdoriy
munosabatlarning xarakterini, matematik figura va ularning o‘zaro joylanish
xususiyatlarini bilib oladilar. Agar onglilik prinsipi mavzu materialini o‘zlashtirish
jarayonida buzilsa, o‘quvchilarning oladigan bilimlari yuzaki bilim bo‘lib qoladi.
O‘quvchilardagi yuzaki bilimlarni quyidagi hollarda ko‘rishimiz mumkin:
1. Agar biror o‘quvchiga funksiyaning grafigini chiz deb aytilsa, u koordinata
tekisligida ana shu grafikning umumiy ko‘rinishini chizishi, ammo funksiyaning
argument qiymatlariga mos qiymatlarni topib bera olmasligi mumkin.
2. O‘quvchi miqdorlarning absolut qiymati ta’rifini biladiyu, ammo uni |x|=5
tenglamaga yoki |x|<5 tengsizlikka tatbiq qila olmashgi mumkin.
4. Aktivlik prinsipi. Bu prinsipning mohiyati shundan iboratki, bunda maktab
matematika kursidagi ta’limning har bir bosqichi rivojlantiruvchi xarakterdagi ta’lim
asosiga qurilgan bo‘lishi kerak, bu esa o‘quvchilarning aktiv fikrlash faoliyatlarini
shakllantirishga xizmat qiladi. Matematika darslarida o‘quvchilarning aktiv fikrlash
faoliyatlarisiz bilimlarni ongli ravishda o‘zlashtirishlariga erishib bo‘lmaydi, shuning
uchun ham hozirgi zamon maktab matematika kursining asosiy maqsadi
o‘quvchilarning matematika darslarida aktiv fikrlash faoliyatlarini shakllantirishdan
iboratdir.
O‘quvchilarning matematika darslarida aktiv, ongli fikrlash faoliyatlarini hosil
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) September 2022 / Volume 3 Issue 9
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
435
qilish uchun mavzu materialini dars jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilish
asosida o‘tish maqsadga muvofiqdir.
5. Puxta o‘zlashtirish prinsipi. Puxta o‘zlashtirish prinsipi matematik
materiallarni puxta o‘zlashtirishga erishishda ayniqsa katta ahamiyatga egadir.
Matematik tushunchalar o‘zaro shunday bog‘langanki, majburiy minimumning biror
qisminigina bilmagan taqdirda ham o‘quvchilar o‘z bilimlaridan turmushda foydalana
olmay qoladilar. Matematikada hisoblash, algebraic ifodalarni ayniy almashtirish,
geometrik figuralarni tasvirlash malakalarini puxta egallashning ahamiyati kattadir.
Ayniqsa matematikada boshqa fanlardagiga qaraganda ham, dasturning biror qismini
yaxshi o‘zlashtirmasdan va malakani yaxshi mustahkamlamasdan turib muvaffaqiyat
bilan oldinga siljish mumkin emas. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, o‘quvchilarning
matematika fanidan oladigan bilimlari puxta bo‘lishi uchun quyidagi shartlari
bajarilishi zarur.
1. O‘quvchilarning matematikaga qiziqishlarini shakllantirish.
2. Tushuntirilgan
mavzu
materialini
o‘quvchilarning mantiqiy asosda
o‘zlashtirishlariga erishish.
3. Matematika darslari davomida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash faoliyatlarini
hosil qilib borish.
6. Sistemalik prinsipi. Matematika darslarida sistemalik prinsipi shundan
iboratki, bunda o‘qitishni shu fanning sistemasiga moslab olib borish talab etiladi.
Yuqoridagi fan didaktik prinsiplarini mohiyatiga ko‘ra qo‘llab dars jarayonlarini
olib borilishi darsning samaradorligini oshirish uchun yetarlicha xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Alixonov S. Matematika o‘qitish metodikasi. Darslik. Toshkent. 2011.
2. Hakimova M.H. Matematika o‘qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent.
2020.
3. Yo‘ldoshev J.G‘., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. - T.: “Iqtisod-moliya”
nashriyoti, 2009-y.
4. Azizxodjayeva N.H. “Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat”-
Toshkent.: TDPU, 2003.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) September 2022 / Volume 3 Issue 9
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
436
| 