| 2-mavzu. Mumtoz davr tanqidchiligidagi etakchi tamoyillar.
Reja.
1. Adabiy tanqidning fol’klor namunalarida o’ziga xos namoyon bo’lishi.
2. Forobiy, Ibn Sino, Qays Roziy kabi mutafakkirlar ijodida ilmiy-nazariy qarashlar.
3. A.Navoiyning "Majolis un-nafois" asaridagi ilmiy-estetik qarashlar.
4. "Ilmi nahada", "Ilmi Fariba" kabi ko’plab talqin namunalari haqida ma’lumot.
Tayanch so’zlar: mumtoz adabiyot, ilmi nahada, ilmi Fariba, zurafo, urafo, dabir, tazkira, mushoira, suhbat.
Adabiy tanqid adabiyotning o’zi kabi qadimiydir. Adabiyot paydo bo’libdiki, uning tahlilchisi, baholovchisi bo’lgan adabiy tanqidiy qarashlar ham mavjud. Bu tipdagi adabiy tanqidiy tafakkur xalq og’zaki ijodi namunalaridayoq o’z borlig’ini namoyon qilgan.
Turli adabiy suhbatlar, qissaxonlik davralarida, og’zaki tarzda ham badiiy asar talqiniga katta e’tibor qaratilgan. Badiiy asar poetikasi yohud mazmuniga oid turli-tuman og’zaki sharhlar ham adabiy tanqid rivojiga munosib hissa qo’shdi.
Mumtoz adabiyot namunalarida adabiy-tanqid va estetik qarashlar ko’p hollarda badiiy asar tarkibida maxsus bob yoki boshqa shaklda o’z ifodasini topgan.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” (X! asr), A.Yugnakiyning “Hibbatul Haqoyiq” (X111 asr), A.Navoiyning “Xamsa” asarlarida badiiy so’z bilan bog’liq bo’lgan ko’plab adabiy-estetik qarashlar bayon etilganligini kuzatish mumkin.
Jumladan, Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonining IV bo’limida qalam vasfi haqida fikr yuritib, uning ijod jarayonida tutgan o’rnini faxr bilan tasvir etadi. Bu vasf faqat qalamga tegishli bo’lmay, u orqali shoir ijod jarayoni va uning poetik qudrati haqida o’zining adabiy-estetik qarashlarini ilgari surayotganligini ko’rishimiz mumkin.
A.Navoiy qalam vositasida yuz ochayotgan ijod jarayonini chopqir otga, xushovoz qushga, yuzlab ma’nolar jo bo’lgan, xazinaga, duru javohir, bulbulga, xullas inson vujudini junbushga keltiruvchi ishq axbobiga duchor qiluvchi buyuk kuchga qiyoslaydi. Abdurahmon Jomiyga bag’ishlangan faslda esa shoir dilini ma’no dengizining eng chuqur joyiga, she’riyatini esa ushbu dengizdagi ulkan gavharga qiyoslab, uning har bir so’zida yanada yuksak ma’no dengizi namoyon deb ta’rif beradi.
Sayfi Saroyining “Jahon shoirlari, ey gulshani bog’” deb nomlanuvchi masnaviysida ham she’r yaratish mashaqqatlari, qonun-qoidalari haqidagi ta’rif aslsida muayyan adabiy estetik qarashlar ilgari suriladi.
Z.M.Boburning “Boburnoma” asaridagi Alisher Navoiy ijodini xarakterlovchi “Alisherbek naziri yo’q kishi erdi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar, hech kim oncha ko’p va xo’b aytg’on ermas” kabi fikrlari qisqa talqin orqali shoir ijodining butun mohiyatini (“ko’p va xo’p”) joylay olishi bilan xarakterlidir.
Albatta, badiiy asar tarkibida keluvchi bu kabi fikrlar adabiy-tanqid namunasi bo’lolmaydi, biroq ijodkorning adabiy estetik qarashlarini ifodalovchi vosita sifatida baholanishga loyiq kuzatishlardir. Ayni chog’da bu kabi namunalar o’sha davr adabiy-estetik hayoti haqida muayyan tasavvur hosil qiladi.
Shuningdek, mumtoz adabiyotimizda ko’p uchraydigan devonlarning debochalarida ham asarning yaratilishi, janri, nomlanishi sharhi, poetik xususiyatlari haqidagi qarashlar ifolanganki, bu ham mumtoz adabiy estetik qarashlarning o’ziga xos namunalaridandir. Ijodkorlarning o’z ustozlariga bo’lgan ehtiromlarini ifodalovchi faxriyalarda ham muayyan adabiy-estetik qarashlar ifodalanadi. Muayyan davr adabiy muhiti, ijodkorlar hayoti va ijodi haqidagi qarashlarni ifodalovchi risolalar ham mumtoz adabiy tanqidchiligining o’ziga xos namunasi deyish mumkin. Shu jihatdan Husayn Bayqoraning “Risolai Husayn Boyqaro” asari xarakterlidir. Risolada XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy muhit, shuningdek davrning zabardast ijodkorlari bo’lmish Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy hayoti ijodiga oid qimmatli qarashlar o’z ifodasini topgan.
Mumtoz adabiyotshunosligimizda adabiy tanqidning o’ziga xos namunalaridan biri tazkiradir. Tazkira muayyan bir davrga xos adabiy muhit va shu muhitda yashab ijod etgan mashhur ijodkorlar hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi asardir. Tazkiralarni ijodkorlar hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi o’ziga xos antologiya desa ham bo’ladi.
Mumtoz adabiyotda tazkira yozish tarixi qadimiy bo’lsa-da, uning yuksak namunalari XV asrda yaratildi. Shu jihatdan Davlatshoh Samarqandiyning fors-tojik tilida yaratilgan “Tazkirat ush-shuaro”, Alisher Navoiyning turkiy tilda bitilgan “Majolis un-nafois” tazkiralari xarakterlidir. Alisher Navoiy o’z tazkirasida XV asrda yashab ijod etgan 450 dan ziyod ijodkorlar hayoti va ijodi haqida ma’lumot beradi. A.Navoiy o’z tazkirasida ijodkorlar hayoti va ijodi haqida faqat ma’lumot berib qolmay, balki ular ijodining poetik qimmati yoki badiiy zaif qirralarini tahlillar bilan asoslab beradi.
Umuman Alisher Navoiy nafaqat buyuk shoir, ayni chog’da etuk adabiyotshunos olim va munaqqid sifatida “Majolis un-nafois” dan tashqari “Xamsatul-mutaqayyirin”, “Muhokamatul – lug’atayn”, “Nasoimul muhabbat” kabi asarlarida o’z adabiy-estetik qarashlarini zamonasining etuk shoirlari Jomiy, Lutfiy, Husayniy kabi ko’plab ijodkorlar ijodi tahlili asosida ifodalangan.
Mustaqil o’qish uchun adabiyotlar:
1.Valixo’jaev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi. –T.: O’zbekiston, 1993.
2.Qudratullaev H. Navoiyning adabiy estetik olami, -T.: G’.G’ulom nomli NMB, 1991.
3.Boboev T. O’zbek adabiy tanqidi tarixi (ma’ruzalar matni), -T.: 2001.
4.Rasulov A. Ilmi g’aribani qo’msab. –T.: 2002.
| 