| 3-mavzu. XX asr tanqidchiligining taraqqiyot tamoyillari.
Reja.
1. Yangi tipdagi adabiy tanqid vujudga kelishi va matbuot.
2.Adabiy tanqid davrlashtirish printsiplari.
3.Adabiy tanqidda shaxsga sig’inish va siyosiy – mafkuraviy qarashlar.
4.Adabiy tanqidda badiiy mahorat muammolari.
5.Istiqlol davri tanqidchiligidagi etakchi tamoyillar.
Tayanch so’zlar: “harakatdagi" estetika, professional tanqid, shaxsga sig’inish, mafkuralashish, davrlashtirish, badiiy mahorat, baholash, vulgar sotsiologik, nigilistik, konfliktsizlik, metod, uslub, uslubiy o’ziga xoslik, konflikt, xarakter, syujet, kompozitsiya, tanqid, tahlil, etakchi tamoyillar, baxs-munozara, ochiq xat, suhbat, yangicha tafakkur tamoyillari, modernistik qarashlar.
Yangi o’zbek tanqidchiligi mumtoz o’zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligining uzviy davomi sifatida maydonga keldi. Uning vujudga kelishida ko’plab omillar rol o’ynadi. Bu omillarni shartli ravishda ikkiga- tashqi va ichki omillarga ajratish mumkin. Odatda yangi tipdagi adabiy tanqid tarixini o’rganuvchi manbalarda ko’proq tashqi omilga e’tibor qaratilganligini kuzatish mumkin.
Jumladan, O.Safarov, B. Yo’ldoshev, Sh.Ahmedovalar qalamiga mansub “O’zbek adabiy tanqidchiligi tarixi” o’quv qo’llanmasida yangi tipdagi adabiy tanqidning paydo bo’lishida milliy uyg’onish harakati, jadid adabiyoti, ayniqsa, dramaturgiya va teatrchilik sohasidagi o’zgarishlar va birinchi navbatda matbuotning roliga katta e’tibor qaratiladi.1
B.Rahmonovning “O’zbek adabiy tanqidchiligi” nomli qo’llanmasida bu omillar quyidagicha ko’rsatiladi:
1. Boy adabiy meros, og’zaki va yozma adabiy tanqid an’analarining mavjudligi.
2. XX asr boshida yuzaga kelgan ijtimoiy-tarixiy sharoit.
3. Jadidchilik g’oyalari ta’sirida adabiyotning yangilanishi.
4. Adabiy-madaniy aloqalar, tashqi ta’sir2.
Muallif bu omillar orasida XX asr boshlarida yuzaga kelgan ijtimoiy-tarixiy sharoitning ahamiyatiga alohida e’tibor qaratadi.
Albatta yangi tipdagi adabiy-tanqidiy qarashlarning yuzaga kelishida yuqorida qo’llanmalarda e’tibor qaratilgan omillarning ahamiyati katta.
Qarang:
1.Safarov, O, Yo’ldoshev,B. Ahmedova,Sh. O’zbek adabiy tanqidchiligi, BuxDU nashriyti,2003. 40-47 betlar.
2.Rahmonov,B. O’zbek adabiy tanqidchiligi, T.:, “Yangi asr avlodi”, 2004,19-20 betlar.
Ular tashqi omil sifatida muhim rol o’ynaydi. Biroq, adabiy tanqidning, umuman har qanday yangi tipdagi jarayonning vujudga kelishi va shakllanishida eng avvalo ichki omil hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini, mana shu ichki omilgina tashqi omilni ham harakatga keltiruvchi kuch ekanligini nazardan soqit qilmaslik zarur. Ichki omil sifatida eng avvalo tanqid tafakkuridagi evrilishlar, munaqqid “men”ining o’zligini, salohiyatini namoyon qila olish, ijtimoiy –adabiy, badiiy-estetik tafakkurdagi o’zgarishlarga o’z ta’sirini o’tkaza olishi nazarda tutiladi. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, yangi tipdagi adabiy tanqidni vujudga keltirishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan ichki va tashqi omillar o’rtasida bir-biridan ajratib turadigan “Xitoy devori” yo’q. Bu omillar biri ikkinchisini taqozo etadigan, uzviy bog’langan jarayondir. Ularni bir-biridan farqlash shartli bo’lib, yangilanish, vujudga kelish tanqid “men”idan voqelikka qarab harakatlanuvchi kuch ekanligini inobatga olish zarur, xalos.
Yangi tipdagi XX asr adabiy tanqidchiligini davrlashtirishda ham masalaga shunday yondashish maqsadga muvofiq. Adabiy tanqid tarixini davrlashtirishda turli davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot bilan bog’liq holda emas, balki eng avvalo adabiy tanqidning ichki taraqqiyot qonunlaridan kelib chiqib davrlarga ajratish zarur. Albatta, tashqi omillarning ham muhim ahamiyati bor. Davrlashtirishda tarixiylik tamoyillariga katta e’tibor berish lozim. Mazkur qo’llanmada shu asosda yangi o’zbek adabiy tanqidchiligi tarixini quyidagicha davrlashtrish maqsadga muvofiq deb topildi.
1. Jadid tanqidchiligining paydo bo’lishi, shakllanishi va takomili (1900-1920). 2. Mafkura tazyiqidagi adabiy tanqid: Evrilish mashaqqatlari (1930-1950). 3. Mahorat va g’oyaviy- badiiy izchillik uchun kurash (1960-1990). 4. Adabiy tanqidda umum bashariy mezonlarning qaror topa boshlashi (1991-2000; XXI asrda davom etishi).
Malumki, jamiyat tarixi, tuzum tarixi va, xatto, ma’lum ma’noda, badiiy adabiyot taraqqiyoti tarixi ham adabiy tanqid tarixini davrlashtirish, undagi etakchi xususiyatlarni, asosiy taraqqiyot tamoyillarini belgilash uchun asosiy omil bo’lolmasligi mumkin. Chunki, jamiyat tarixi, badiiy adabiyot tarixi adabiy tanqidni namoyon etish uchun ijtimoiy va badiiy- estetik asosgina xalos. Adabiy tanqidning muayyan davrdagi taraqqiyoti, bu davrlardagi o’ziga xosliklari esa, uning tabiatidagi, tafakkur tarzidagi, muammolarni qo’yish va hal etishdagi xususiyatlarga qarab belgilanadi. Shu ma’noda adabiy tanqid tarixining har bir davri o’zidan oldingi va keyingi bosqichlardan farqlanib turuvchi asosiy belgilariga ega bo’ladi. Bu belgilar haqida gap ketganda eng avvalo adabiy tanqidning janrlardagi yangilanishlar, unga yangi kuchlarning kirib kelishiva taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatuvchi ichki va tashqi omillar nazarda tutiladi. Shuningdek, an’analarning yangilanishi, badiiy adabiyotdagi o’zgarishlar, taraqqiyotning ham adabiy tanqid rivojidagi o’rni katta. Bular barchasi professonal tanqidchilikning vujudga kelishi va shakllanishida katta ahamiyatga egadir. Bu davrda tanqidchilik rivojidagi etakchi tamoyillar yuzaga kela yuoshladi. Adabiy tanqid va tafakkurning turli shakllari aro aloqadorlik masalalariga jiddiy e’tibor qaratila boshladi.
Jadid tanqidchiligining paydo bo’lishida ma’rifatparvarlik g’oyalarining o’rni katta bo’ldi. Mazkur g’oyalarning milliy uyg’onish motivlari ilan sug’orilgan adabiyotni vujudga keltirishi esa yangicha adabiy- estetik qarashlarning shakllanishiga olib keldi.
Adabiy tanqidda yangicha tafakkur tarzining vujudga kelishida matbuotning roli katta bo’ldi . XX asr boshlarida jadid nomayandalarining xatti-harakatlari bilan o’zbek milliy matbuoti vujudga keldi. Bu davrda chop etila boshlagan “Taraqqiy”, “Xurshid”, ”Shuhrat”, “Tujjor”, “Turon”, “Sadoi Farg’ona”, “Sadoi Turkiston”, “Samarqand” gazetalari “Oyna”, “Al-isloh” kabi jurnallar o’zbek matbuotining ilk janrlari sifatida xarakterlidir. Milliy matbuotning yuzaga kelishi adabiy tanqidning amaliyot shakliga o’tishiga, adabiy jarayonda aktiv ishtirok etishi va shu asosda o’zining etakchi tamoyillarini shakillantirishga asos bo’lib xizmat qildi.
Matbuot orqali yuzaga kelgan yangicha dunyoqarashning estetika va tanqidiy tafakkurga ta’siri. I.Gasparali, M.Behbudiy kabi jadidchilik harakatining asoschlari ta’sirida o’zbek milliy estetikasi, tanqidchiligi va ularda yangi, ilg’or yo’nalishi zuhur topa boshladi. Yangi o’zbek tanqidchiligining shakllanishi va rivojiga M.Shermuhamedov, Munavvar Qori, Ashurali Zohiriy, Fitrat, Cho’lponlar katta hissa qo’shdilar. Bu davrda yangi o’zbek tanqidchiligida Qadimchilar va Jadidlar aro jiddiy kurashlar kechdi. Bu kurashlar “Alq-isloh” jurnali nashr etilgandan so’ng uning sahifalarida avj ola boshladi. Jurnalning 1915 yil 5-6 sonlarida chop etilgan Ibrohim Tohiriyning “Matbuot va isloh” nomli maqolasida ma’rifatparvar ijodkorlar masxaromuz so’zlar bilan haqoratlandilar.
“Oyna” jurnalining 1915 yil 12-sonida javob maqolasi e’lon qilindi. Maqolada tanqidiy fikrlar dalillar bilan asoslanishi zarurligiga e’tibor qaratiladi. Biroq jadid ma’rifatparvarlariga qarshi hujum avj olaveradi. Ketma-ket chiqqan maqolalarda musiqa, qo’shiq hatto Muqumiy, Furqat, Zavqiy, Kamiy, Noqis, Xislat, Nusrat kabi ijodkorlarning ishqiy mavzuda yaratilgan asarlari ham g’ayriyahloqiy deb e’lon qilindi. Ayniqsa, Maqsudxo’ja Mufti chiqishlari nohaq ayblovlardan bo’ldi. U, she’riyatda qo’llaniladigan oh-voh, mahbub, jonon... kabi so’zlar bo’lgan asarlarni g’ayriy ahloqiy deb hisoblaydi.
Bu kabi qarashlar adabiy tanqidda yangicha tafakkur tarziga o’tish oson kechmaganligidan dalolat beradi. Vujudga kela boshlagan yangi adabiy tanqidning estetik tamoyillari milliy uyg’onish harakatining mafkuraviy yo’lboshchilari qarashlari asosida paydo bo’la boshladi. “Tanqid” atamasi, “Tanqid saralamoq”, “Tanqid mushohada yuritmoq” singari ta’riflar yuzaga chiqa boshladi.
Adabiy tanqid istilohi dastlab qo’qonlik munaqqid Ahlullo Haybullo o’g’lining “Tanqid” (“Sadoi Turkiston”, 1914 yil 19 noyabr,3-dekabr) nomli maqolasida qo’llanilgan. Bunda muallif “tanqid” istilohini sharhlar ekan, uning mumtoz tanqidchiligidagi “saralamoq” ma’nosi bilan tatar adabiyotida qo’llanilayotgan ma’nosiga e’tibor qaratadi.
Shuningdek, M.Behbudiyning “Tanqid-saralamoqdur” (Tanlangan asarlar, T.; 1997) Hoji Muinning “Padarkush” haqidagi “Yangi asar” (TVG, 1914, 2 aprel) nomli taqrizi, Ashurali Zohiriyning “Ona tili” (“Sadoi Farg’ona”, 1914, 13 aprel), Cho’lponning “Adabiyot nadur?” (“Sadoi Turkiston”, 1914, 3 iyun) kabi maqolalarida adabiyot, adabiy tanqid, ona tili haqidagi kuzatishlari o’z ifodasini topa boshladi. Natijada ma’naviyat va ruhiyatda badiiy adabiyotning o’rni, hissasi haqidagi ilk qarashlar paydo bo’la boshladi. Bu davrda teatr ham adabiy tanqidning shakllanishida etakchi rol o’ynadi. Dastlabki o’zbek dramalarining sahnaga ko’yilishi munosabati bilan chop etilgan ilk teatr taqrizlarining yangi o’zbek tanqidchiligi shakllanishidagi o’rni juda katta bo’ldi.
Oktyabr to’ntarishidan keyingi vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat jadidchilik harakatining ham yangicha yo’nalish kasb etishiga olib keldi. Xususan, Muxtoriyatning tashkil topishi bolsheviklar tomonidan qonli bostirilishi, fuqoralar urushining avj olishi jadid ijodkorlarining turli yo’nalishlarga bo’linishlariga sabab bo’ldi. A.Avloniy, H.H.Niyoziy, S.Ayniy kabi ijodkorlarning yaratgan asarlarida ko’proq davr vokelari bilan hamnafaslik ruhi etakchilik qila boshladi. Ular o’z faoliyati bilan ham yangi zamonga xizmat qila boshladilar.
Bu davrda jadid ijodkorlari boshlab bergan yangi tipdagi o’zbek adabiyoti o’zining yuksak namunalarini yaratdi va tom ma’noda XX asr o’zbek realistik adabiyotiga asos soldi. Nasrda A.Qodiriy, nazmda Cho’lpon, dramaturgiyada Fitrat yangi tipdagi adabiyotning asoschilari bo’ldilar. Ular o’z asarlarida jadidlar ilgari surgan ma’rifatparvarlik g’oyalarini milliy uyg’onish, o’zlikni anglash kontseptsiyasi bilan yangiladilar.
Ayni chog’da ular asarlari badiiyatning yuksak cho’qqilarini zabt, badiiy tafakkurni umumbashariy qadriyatlar bilan boyitdilar. Tabiiyki, bu o’zgarishlar adabiy tanqid tafakkuriga ham ta’sir etdi va adabiy tanqid o’z e’tiborini u ijodkorlarga qaratdi. Shu bois bu davr tanqidchiligida Cho’lpon,Qodiriy va Fitrat ijodi bahs-munozaralar manbai bo’ldi. Mumtoz adabiyoti muammolari ham jiddiy bahlarga sabab bo’lgan. Shu jihatdan A.Sa’diy va V.Mahmudning zamonaviy va mumtoz adabiyot haqidagi qarashlari xarakterlidir. Bu munaqqidlar faoliyati timsolida jadid tanqidchiligida rus, evropa va sharq musulmon estetik tafakkurining sinkretizmini ko’rish mumkin. Bu hol ayniqsa A.Sa’diy va Fitrat yaratgan nazariy qo’llanma va darsliklarida yaqqolroq namoyon bo’ldi. 20-yillardayoq jadid tanqidchiligi bilan sho’ro tanqidchiligi qarashlari orasidagi ilk ziddiyatlar ko’zga tashlana boshladi. Bu ziddiyat ayniqsa Navoiy ijodiga jadidona va sho’roviy mafkura asosida qarashlarda ko’rinadi.
Jadid tanqidchiligida adabiy portret yaratishdagi dastlabki tajribalaramalga oshirildi. Cho’lpon, Fitrat, yoshlar ijodi atrofidagi bahslar kuchaya boshladi.
Jadid tanqidchiligida badiiy adabiyotni rivojlantirish vositasida istiqlol va ozodlik uchun kurash g’oyalari ilgari surila boshlandi. Tanqidchilikda qahramon muammosi ko’tarildi. Jadid tanqidchiligi shakllanishda “Chig’atoy gurungi” va “Qizil qalam” jamiyatlarining o’rni katta bo’ldi. 20-yillarning oxiri 30- yillarda jadid tanqidchiligiga mafkuraviy tazyiqlar boshlandi. Bu hol sinfiylik, partiyaviylik kabi g’ayriilmiy printsiplarning tanqidchilikka zo’rovonlarcha suqultirilishi oqibatida yuz berdi. Jadid tanqidchiligi bu printsiplarni qabul qilmadi. Shu bois bu davrda jadid tanqidchiligida Cho’lpon, A.Qodiriy, Fitrat, Xamza ijodlarining xolis baholanganligini kuzatish mumkin. Z.Bashir, A.Sa’diy, V.Mahmud maqolalari shu jihaidan xarakterlidir.
Jadid tanqidchiligining tug’ilishi va rivojlanishida Fitrat, Cho’lpon va Oybekning ham yozuvchi, ham tanqidchi sifatidagi hissasi katta bo’ldi
Fitrat (1886-1938) -yangi o’zbek tanqidchiligi va adabiyotshunos ligining asoschilaridan biridir. Mumtoz adabiyot janrlari namoyandalari haqidagi Fitrat tadqiqotlarining adabiy tanqidga ta’siri katta bo’ldi. “O’zbek adabiyoti namunalari” (1927) asaridan o’rin olgan yozuvchilar hayoti va ijodining tahlili xarakierlidir. Bu davrda Fitrat ilmiy asarlari haqida tanqidchilik o’z fikr – mulohazalarini bayon eta boshladi. Turlicha munosabat qaror topdi.
Shu jihatdan Jamol Boybo’ltaev va Fitrat o’rtasidagi bahs xarakterlidir. J.Boybo’latov “O’zbek adabiyoti va chig’otaychilik” nomli maqolasida nigilistik qarashlar hukmronlik qiladi. Unda madaniy merosni tamoman inkor etish tendentsiyasi kuchli. Shuningdek, Fitrat va kitobga so’zboshi yozgan O.Hoshim sha’niga g’ayriilmiy munosabat mavjud. Bunga javoban O.Hoshimning “Adabiy meros va chig’otay adabiyoti”( “Qizil O’zbekiston”,1927,16,17 iyul), Fitratning “Yopishmagan gajaklar” ( “Qizil O’zbekiston”,1927,15,16 sentyabr) maqolalari chop etildi. Ularda J. Boybo’latovning qarashlari ilmiylikdan xoli, xato qarashlar ekanligi qator tahlillar bilan asoslab beriladi.Fitratning adabiy portretlarining, xususan, “Mashrab” portretining o’zbek portretnavislikka qo’shgan hissasi. Fitrat ilmiy qarashlaridagi ayrim cheklanishlar.
Fitratning qadimgi turkiy adabiyot namunalari haqidagi maqola –tadqiqotlari. Fitrat ilmiy faoliyatida adabiyotshunoslik va adabiy tanqid aro farqning namoyon bo’lishi. Fitratning hozirgi san’at, adabiyot haqidagi qarashlari. “Adabiyot qoidalari” darslik tadqiqoti. “Chig’atoy gurungi” va Fitrat faoliyati.
Cho’lpon (1897-1938) faol jadid tanqidchisi va nazariyotchisi sifatida. “Adabiyot nadur?” maqolasining jadid tanqidchiligidagi ahamiyati. Yangi o’zbek tanqidchiligining badiiylik uchun kurashida Cho’lponing o’rni. Cho’lpon jahon adabiyotining Shekspir, Pushkin, R.Tagor singari daho namoyandalari ijodi haqida maqolalar yozgan dastlabki o’zbek tanqidchisi sifatida. Cho’lpon hayoti va ijodida dramaturgiyaning o’rni. Jahon dramaturglari, ularning sahna asarlari talqini haqidagi Cho’lpon taqrizlari. “Ulug’ Hindiy”, “Adabiyot nadur?”, “Tarixning zararlik takarruri” maqolalarining tahlili.
Cho’lpon maqolalarida mumtoz shoirlar ijodining yangi zamonaviy talqini: “500 yil”, “Uvaysiy”, “Tagor va tagorshunoslik”. Ularning adabiy jarayonga ta’siri.
San’atning boshqa turlari haqidagi Cho’lpon maqolalari va taqrizlari.
Cho’lponing tanqidchilik faoliyati hozirgi adabiyotshunos, yozuvchilar talqinida.
Jadid va sho’ro tanqidchiligi aro oshkora va pinhona kurashlar. 1923 yildan boshlab sho’ro hukumatining jadidchilikka qarshi keng ko’lamda kurash boshlashi. 1927 yildagi o’zbekiston ziyolilarining qurultoyi: Cho’lpon va cho’lponchilikka qarshi kurashning boshlanishi. A.Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat asarlari vulgar sotsializm ta’siridagi tanqidchilar talqinida. M.Sheverdin, Ayni, S.Husayn, Usmonxon, A.Sa’diy maqolalari.
Adabiy tanqid va mafkuraning o’zaro munosabtlari.
-Komunistik partiyaning adabiyot va san’at sohasidagi siyosatining falsafiy-estetik qobiqqa burkanishi.
-RKP(b), (VKP(b) MK ning badiiy adabiyot sohasidagi qarorlari ma’no-mohiyati.
-Sotsialistik realizm metodi haqidagi ta’rif va nazariy qarashlarning xolis falsafiy-estetik tafakkur yo’nalishdan og’ish ekanligi.
-“Konfliktsizlik nazariyasi” singari soxta talablarning tanqidchilik va adabiyotga ko’rsatgan zararli ta’siri.
-XX asrning 50-yillari oxiri va 60-yillar boshida roman janri inqirozi, gumanizm, go’zallikni anglash muammolariga oid ilmiy anjuman-bahslar va ularning tanqidchilikka ta’siri.
-70-yillardan sho’ro adabiyotida sotsrealizmning inqirozga yuz bura boshlaganini ko’rsatuvchi tamoyillar va ularning adabiy tanqiddagi aks sadosi. o’zbek adabiyotida sotsrealizmning paydo bo’lishi, taraqqiyoti masalasiga bag’ishlangan konferentsiya va uning ta’siridagi adabiy tanqid evrilishlari.
-80-yillarda sotsialistik realizm metodidagi asarlarning o’zbek tanqidchiligida taftish qilinishi, yangi qarashlar. “Boy ila xizmatchi” dramasi, Abdulla Qahhor hikoya va qissalari haqidagi maqolalar, “Rahbarlar adabiyoti”ning tanqidi.
Tipiklik, zamonaviylik, xalqchillik, mavzu, qahramon singari muammolar hususida sho’ro mafkurasining izchil etagidagina fikr yuritish bilan badiiylikning ichki qonuniyatlaridan kelib chiqib fikr yuritish tamoyillarining yonma-yon va qorishiq kechishi. Janr va badiiy asar poetikasi muammolari talqini.
Dunyoqarash, g’oyaviylik, badiiylik haqidagi cheklangan va bir yoqlama qarashlar; bunday cheklanganlik iskanjasidan chiqishga urinishlar. Lirika haqidagi bahslar. Adabiy ta’sir masalalari talqinida siyosat izlari.
Tazyiq, nohaq doktrina, qatag’onlar adabiy hayotning o’sish-o’zgarish qonuniyatini, badiiy ijod taraqiyotini, talantli asarlarni baholashni izdan chiqarib yubora olmasligi. XX asrning 30-50 yillarida sho’ro hukumati san’at va adabiyot sohasida noto’g’ri siyosat olib borganligi. Shunday sharoitda ham adabiy tanqidda qo’pol xatolar bilan birga ijobiy ishlar amalga oshirilgani. Adabiy-badiiy tashkilotlarni qayta qurish qarori (1932, 23 aprel) mohiyati: uning o’zbek adabiy hayoti va tanqidchiligidagi o’rni. Yangi o’zbek adabiyotining yangi asarlari H.Yoqubov, I.Sulton, O.Sharafiddinov, Sotti Husayn, G’ulom Karimov singari yosh munaqqidlar tomonidan talqin etilishi. Izlanish, evrilish, yutuq va kamchiliklar Oybekning tanqid muammolari, H.Yoqubovning Oybek lirikasi, Olim Sharafuddinovning G’afur G’ulom, Uyg’un she’riyati haqidagi maqolalarida yangi fikrlarning ilgari surilishi. Yangi o’zbek tanqidchiligining adabiy janrlar, yangi inson obrazi, adabiyotlar aro aloqa haqidagi qarashlari. o’zbek professional tanqidchiligining “Sarob”, “Qutluq qon”, “Kecha va kunduz” haqidagi maqolalari, bahslari. Abdulla Qodiriy ijodining xato va to’g’ri talqinlari. Vulgar sotsiologim va xolis estetik tanqid aro kurash jarayonlari. Cho’lpon, Usmon Nosir asarlariga doir qarashlardagi ziddiyatlar.
O’zbek adabiyotshunoslari va tanqidchilarining umumittifoq miqyosiga chiqa boshlashi.
RAPP, O’zAPP, “Qizil qalam” faoliyati. Oybek, Ayn, Sotti Husayn, O.Xoshim, R.Majidiy, Usmonxon, Anqaboy Xudoybaxtov, J.Boybo’latov faoliyatlarida siyosat va adabiy tanqidning o’rni. Tanqid va siyosat. “Adabiyot sohasida ilmiy tekshirishlar” to’plamidagi maqolalar tahlili. Mumtoz merosga adabiy tanqidning munosabati. Ta’qib, o’zgarish, o’sish va xolislik. Pushkin, Rustaveli, Navoiy yubileylarini o’tkazishga tayyorgarlik asnosida adabiy tanqiddagi jonlanishlar. 37-yil qatag’oni bois adabiy tanqidning jonli adabiy jarayon va zamonaviy adabiyot tahlilidan qochib, ko’proq o’zbek va qardosh mumtoz adiblar ijodi talqiniga yuz burgani.
Ikkinchi jahon urishi davridagi o’zbek tanqidchiligining o’ziga xos xususiyatlari.
“Navoiy” va “QO’shchinor chiroqlari” ,“Oltin vodiydan shabadalar” romanlari tahlili misolida o’zbek tanqidchiligining yutuq va kamchiliklari.
50-yillar oxiridan o’zbek tanqidchiligiga yangi to’lqinlarning kirib kelishi.
Darslikda ijodlari maxsus portret sifatida o’rganiluvchi munaqqidlardan tashqari, bu davrda Olim Sharafiddinov, Sotti Xusayn, Oybek va boshqalar o’z maqolalari, tadqiqotlari bilan adabiy tanqidiy jarayonga faol ta’sir ko’rsatganligi.
Olim Sharafiddinov –XX asr tanqidchiligidagi murakkab shaxslardan biri. Olimning adabiyotshunoslikka kirib kelishi. Mumtoz, turk dunyosi adabiyotini chuqur o’zlashtirish. 20-yillarning II yarmida Aynning Cho’lpon, Qodriy ijodiga munosabati. Bir shaxsda mafkura va adabiy nafosat aro kurashning aks etishi.
30-yillar adabiy hayotida Aynning o’rni. Uning pedagogik, tanqidchilik, o’quv-usulchilik faoliyati. O.Sharafiddinov-navoiyshunos, “Alisher Navoiy hayoti va ijodi” ktiobining XX asr o’zbek navoiyshunosligidagi o’rni.
Oybek. XX asr o’zbek badiiy adabiyoti bilan bir qatorda yangi o’zbek tanqidchiligining, adabiyotshunosligining yirik vakili. Badiiy va ilmiy ijod bilan shug’ullanish aksar yirik o’zbek adiblari uchun mushtarak xususiyat ekani. Navoiy, Bobur, Hasanxoja Nisoriy, Muhammad Solih, Fazliy Namangoniy, Feruz, Ayniy, Fitrat, Oybek, M.Shayxzoda, P.Qodirov singari ijodkorlarning ilmiy faoliyat bilan shug’ullanganligi.
Yangi o’zbek adabiy tanqidchiligida o’tgan asrning 20-yillaridan xolislik printsiplari shakllanishi, badiiylik bosh mezon ekanligiga e’tibor qaratishda Oybekning roli.
Oybek Cho’lpon shaxsi va ijodining o’zbek tanqidchiligidagi ilk mutorizlaridan biri. Davr ta’siri tufayli yo’l qo’yilgan ayrim kamchiliklarga qaramay, Oybek mafkura tazyiqi ashaddiy bo’lgan o’tgan asrning 20-30-yillarida ham o’zbek tanqidchiligining ilg’or metodologiyasi uchun kurash olib borgan nazariyotchi-tanqidchi. Abdulla Qodiriy ijodi Oybek talqinida. Navoiy haqidagi Oybek tadqiqotlarining o’zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligiga ta’siri. Uning”o’zbek adabiyoti”, “Adabiyot, tarix, zamonaviylik” nomli maqolalarida yangi qarash, tushunchalarning aks etishi. Oybekning 20 jildlik “Asarlar” ida tanqidchilik va adabiyot-shunoslik faoliyatining aks etganligi.
Sotti Husayn – jurnalist, adib, tanqidchi. Uning RKP(b) MK ning 1925 yil 18 iyun qaroridan keyin jurnalistika, adabiy tanqid maydoniga kirib kelgani. S.Husaynning “Yosh leninchi” gazetasida, yosh ijodkorlar to’garagida olib borgan faoliyati. Sotti Husaynning “O’tkan kunlar” va “O’tkan kunlar” tadqiqot –taqrizi. Uning tarixi. Taqrizga Qodiriy munosabati. Vulgar sotsiologizmning o’zbek tanqidchiligidagi yorqin misoli bo’lgan mazkur asarning o’zbek tanqidchiligidagi o’rni. Sotti Husaynning 30-yillardagi faoliyati. “15 yil ichida o’zbek adabiyoti” ilmiy tanqidiy to’plamning nashr etilishida S.Husayn hissasi. Tanqidchining Xamza ijodiga munosabati. Xamza ijodini vulgar sotsiologizm asosida o’rganilishiga S.Husayn maqolalarining turtki bo’lganligi.
Sotti Husaynnig hayoti, badiiy ijodi haqida ma’lumot.
40-yillar o’zbek tanqidchiligi: “Qutluq qon”, “Navoiy”, “Qo’sh chinor” romanlari haqidagi bahslar. “Muqqana”, “Jaloliddin Manguberdi” singari tarixiy asarlar haqidagi maqolalar.
VKP(b) MK ning 1946, 1948 yillardagi qarorlari va konfliksizlik “nazariya” si. Bu “nazariya”ning vulgar metodologik asoslari. KPSS 20-se’zdida adabiyot, san’at, adabiy tanqid masalalari.
Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o’zgarishlarning sotsrealizm metodiga, adabiy tanqidga taalluqligi.
Sarvar Azimov, Solih Qosimov, Abdulla Olimjonov, Hamidulla Ubaydullaev maqolalarida zamonaviy adabiyot namunalarining tahlil etilishi.
Sotsrealizm metodining nazariy asoslari haqida I.Sulton va H.Yoqubov bahslari. H.Yoqubov va o’zbek tanqidchiligida tanqidiy ocherk janri.
| 